logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. HARORATNING O‘SIMLIKLAR HAYOT FAOLIYATIGA TA’SIRI

HARORATNING O‘SIMLIKLAR HAYOT FAOLIYATIGA TA’SIRI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.1328125 KB
Ko'chirib olish
HARORAT NING O‘ SIMLIKLAR H A YO T FAOLIYATIGA TA’SIRI Reja 1 O‘ tadigan fiziologik jara yo nlarining harorat k o‘ rsatgichlari. 2. O‘ simlikning harorat chegalari 3. O‘ simliklarga gazlar almashinuvining va ozi q lanishida harorat k o‘ rsatgichlari 4. Fotosintezning v a o‘ simliklar o‘ sishini harorat chegaralari 6. Gullash, meva h osil q ilishning va uru g‘ lar unishining harorat parametrlari 7. Issi q li qk a nisbatan o‘ simliklarni ekologik guru h larga b o‘ linishi. Er yuzida barcha h a yo tiy jara yo nlar chegaralangan issi q lik sharoitida o‘ tadi. Biokimyoviy reaksiyalarning o‘tishi, organizmlarning fiziologik holati va faolligi issiqlik bilan bog‘langan bo‘ladi.Ularning hayot faoliyati issiqlikning ma’lum miqdorda qabul qilinishi va issiq faslning davomiyligi bilan bog‘liq. O‘ simliklarning h a yo tida issi q likning a h amiyati turlicha b o‘ ladi. U barcha hayotiy fa o liyatlarga ta’sir etadi – fotosintez, nafas olishi, transpiratsiya, novdalarning o‘ sishi, uru g‘ larni o‘ nishi, kurtaklarning ochilishi, gullash va bosh q alar. I q lim sharoitlarining bitta mu h im q ismi b o‘ lib, issi q lik o‘ simliklar h a yo tida k o‘ pgina fasliy o‘ zgarishlar bilan bo g‘ langan va ularning tar q alishida katta a h amiyatga ega. Bunda optimal va ekstremal harorat k o‘ rsatgichlari ruy beradi: – h ar bir h a yo tiy jara yo n uchun ularning kardinal nu q talari b o‘ ladi; – ular hayotiy jaraenlarni bir biriga ta’sir etib, o‘ simliklarning yu q ori ma h suldorligini ta’min etadi; – h ar bir organizm va ontogenezni h ar bir bos q ichi uchun ma x sus b o‘ ladi; – genetik fiksatsiyalangan reaksiyasi me ’yo rida ayrim o‘ zgarish diapazoni mavjud. K o‘ pgina o‘ simliklarda faol hayot ma’lum harorat chegaralarida o‘ tadi, o‘ rtacha ular 0 to +50 0 tashkil etadi. K o‘ pgina o‘ simliklar uchun harorat minimumlar +5-15 0 intervalida b o‘ ladi, optimumlar +15-30 0 , maksimumlar +37- 50 0 (yu q ori englikda o‘ sadigan o‘ simliklar uchun +37-44 0 , pastki engliklar uchun +44-50 0 ). O‘ simliklar uchun harorat chegaralar juda keng b O‘ ladi: opunsiya (Opuntia) novdalaridaharorata +65 0 kuzatilgan, Yakutiyada -68 0 haroratada o‘ rmonlar o‘ sadi, ayrim tinch h olatda b o‘ lgan sporalar va uru g‘ lar suvni q aynash haroratiga va nolga chi q adi. O‘ simliklar- poykiloterm organizm lar , ularning harorati mu h it harorati bilan ani q lanadi. Kunduzi ularning organlari h avo haroratiga nisbatan issi q ro q b o‘ ladi, fiziologo - biokimeviy jara yo nlar kuchli faollikda o‘ tadi, masalan gullagan arumda (Arum) yo ki o‘ simliklarning katta guru h larida ularning harorati tash q i mu h itnikidan balandro q b o‘ ladi. YU q ori erning ustki q ismida yashaydigan o‘ simliklar suvda yashaydiganlarga nisbatan evritermnok (ular harorataning keng diapazonida o‘ sadi) b o‘ ladi. O‘ simlikning harorat chegalari – ma’lum o‘ simlik chidaydigan eng past va eng yu q ori haroratlar. Latent va letal cheralaralarni ajratadilar. Hayotiy jara yo nlar, latent chegaradan o‘ tkandan s o‘ ng, minimal darajaga pasayadi, lekin bu jara yo n qaytarilmaydi. Letal chegaraga etganda q aytarilmagan shikastliklar paydo b o‘ lib o‘ simlik nobud b o‘ ladi. Suvda o‘ sadigan o‘ simliklarda eng tor harorat diapazon b o‘ ladi (-1-0 to +25-40 0 ), eng kengi q uru q subtropiklarga tar q algan S 4 -turlarda b o‘ ladi ( -5 to +45-60 0 ), to g‘ li ( -4-10 to +38-52 0 ) va o‘ rtadengiz o‘ simliklarda ( -5- 7 0 to +48-54 0 ) . O‘ simliklar gazlar almashinuvining va ozi q lanishida h arorat k o‘ rsatgichlari. Fotosintezning harorat chegaralari Fotosintez harorat egriligida optimumni joylashish zonasi juda harakatchan bo‘ladi va ko‘pgina omillarga bog‘lik: yorug‘likga, karbonat angidrid konsentratsiyasiga, turlar va tur orasidagi guruhlarning hususiyatlariga va boshqalar. Ko‘pgina o‘simliklarda fotosintez chegaralari 5 0 ko‘proq emas, to‘qimalarning sovuq ta’sirida shikastlanishdan to barglarning issiqlikdan nobud bo‘lishigacha. Turli turlarda fotosintezning minimal harorat chegaralari har xil. Baland tog‘larda o‘sadigan lyutik (Ranunculus glacialis ) fotosintezni -6 0 boshlaydi, limonda (Citrus limon ) esa -1 0 fotosintez o‘tmaydi. Ayrim S 4 -o‘simliklar karbonat angidridni ekstremal yuqori haroratalarda yutadi, ammo nafas olishga sarflari yuqori bo‘ladi. SHuning uchun netto-fotosintezning optimal harorat diapazoni ko‘pgina turlarda10-15 0 keng bo‘lmaydi (JIapxep, 1978). Nafas olish jadalligi o‘ simliklarning uglerodli balansiga ta’sir etadi. YU q ori englikda va baland to g‘ larda o‘ sadigan o‘ simliklarda minimal haroratalarda nafas olish jadalligining o‘ zgarilishi ularni «ochlik chegarasida» yashashi uchun katta a h amiyatga ega. Bunday nafas olish jadalligi ularga metabolizmni y o‘ nalishiga va o‘ sishni past haroratada optimallashtirilishiga imkoniyat beradi. Issi qh ududdagi o‘ simliklarning nafas olish jadalligi pastro q b o‘ ladi. Nafas olish uchun tunli haroratlar katta a h amiyatga esa. Qanchalik tun sovuqroq bo‘lsa, nafas olish sust bo‘ladi, shuning uchun tunli nurlar kuchli bo‘lsa, karbogidratlarni nafas olishga sarf bo‘lishi ko‘p bo‘lmaydi. Oves ( Avena sativa) dalasida tungi harorat 10 0 pasayganda hosildorlik 30% ko‘tariladi, buni doimiy harorat +20 0 solishtirish mumkin (Kultiasov, 1982). Qishda boshqa organlar qatori zaxira (kurtaklar, tuganaklar, piyozboshlar, ildizpoyalar) organlar nafas oladi. SHuning uchun haroratqishda uzoq vaqt davomida ko‘tarilsa, nafas olishni faollashtiradi, juda havfli bo‘ladi, fitoog‘irlikning pasayishiga olib keladi. Harorata bilan tupro q dan mineral ozi q aning elementlarini kirishi bo g‘ langan b o‘ ladi. Suv va tuzlarning yutilish tezligi sitoplazmaning suv uchun o‘ t q azuvchanligiga bo g‘ li q . Harorataning ma’lum chegaragacha k o‘ tarilishi sitoplazma o‘ tkazuvchanligini k o‘ taradi, h addan tash q ari yu q ori b o‘ lishi esa suv yutilishini pasaytiradi. Harorata+20 to 0 0 pasayganda ildiz or q ali suvni yu tilishi 60-70%Faol vegetatsiya h olatida o‘ simliklarning harorat chegaralari va netto-fotosintezi ( JIapxep, 1978): 1 - t o‘q imalarning t o‘g‘ ri shikastlanishi, 2 - sovu q ta’sirida almashinuvning asta - sekin buzilishi, 3 - issi q likda fotosintezning buzilishi kamayadi. Mineral ozi q a elementlarining kirishiga va o‘ simliklarning o‘ sishiga ildiz atrofidagi b o‘ lgan tupro q ning harorati h am ta’sir etadi. Q ulay sharoitda ildizlarning haroratni o‘ zgarishi o‘ simliklarning yer ustki q ismlarining o‘ sishiga kam ta’sir, lekin no q ulay sharoitda – past haroratlar o‘ sishni susaytiradi, azotni assimilyasiyasiga q arshilik k o‘ rsatadi ( uning o‘ simliklar b o‘ yicha h arakatiga, nitratlarning tiklanishida). Ma’lumki ba h orda b o‘ lgan sovu q lar o‘ tlarni o‘ sishini keskin pasaytiradi, nitrifikatsiyani susaytiradi. O‘ simliklar o‘ sishini harorat k o‘ rsatgichlari - O‘ simliklar o‘ sishini haroratadan bo g‘ li q lik egriligi kolokolsimon b o‘ ladi. Minimal haroratlar t o‘q imalarning muzlash nu q tasidan yu q oriro q joylashadi, maksimal esa issi q lik ta’sirida nobud b o‘ lish k o‘ rsatkichidan bir necha gradus past b o‘ ladi. – Hujayralarning b o‘ linish va differensirovka jara yo nlari q ishda h am past haroratlarda juda sekin o‘ tadi. Masalan, ular mevali daraxtlarning kurtaklarida kuzatilishi mumkin. Ammo, faol mitoz uchun yu q ori haroratlar kerakli b o‘ ladi (5 0 yu q oriro q ch o‘ zilish jara yo niga nisbatan); – O‘ sish uchun kardinal haroratnu q talar harorat moslashishi, rivojlanish bos q ichi, fasl va sutka va q ti bilan bo g‘ lanib o‘ zgarishi mumkin; – Geografik q onuniyatlar: a) tabiiy joylarni harorati q anchalik yu q ori b o‘ lsa, shunchalik o‘ sishning harorat egrilik kardinal nu q tasi yu q orirok joylashadi. O‘ rta zonalarning k o‘ pgina o‘ simliklarning novdalarining o‘ sishi harorata 0 0 bir necha gradus yu q ori b o‘ lganda boshlanadi, tropik o‘ simliklarda esa +12-15 0 . Shimoliy madaniy o‘ simliklarda - n o‘x atda ( Pisumsativum), arpada ( Secalecereale), bu g‘ doyda (Triticumaestivum ) – o‘ sish uchun minimal harorat +2-5 0 , janub turlar– q ovun (Melosativus), sorgo ( Sorghum ) –uchun +15-18 0 teng b o‘ ladi. b) turli geografi k guru h lar turlarida o‘ sish jara yo nlarini optimal haroratlari far q etadi. O‘ rta zona o‘ simliklarining novdalari o‘ sishi uchun eng q ulay harorat +15 to +25 0 , tropik va subtroplar uchun t+30 do +40 0 . Ildizlar o‘sishining harorat chegaralari keng bo‘ladi: o‘rta zonada daraxtli o‘simliklarda bu jarayonning pastki chegarasi +2-5 0 , shuning uchun ildizlar to kurtaklar ochilishigacha o‘sishini boshlaydi va kechki kuzda tamomlaydi. Issiq hududlarni o‘simliklarining ildizlari haroratga yuqori talabalar qo‘yadi. Limon ( Citruslimon) harorata +10° ko‘proq bo‘lganda o‘sadi. - O‘simliklar rivojlanishining turli bosqichlarida o‘zining qulay haroratlari mavjud. Pasaygan haroratg‘alladoshlar boshog‘i shakllanishini tezlashtiradi, dukkalilarda yon novdalar hosil bo‘ladi, yosh o‘simliklarning o‘sish uchun optimal harorati etilganlarga nisbatan yuqoriroq bo‘ladi. - Kardinal nuqtalarning joylashishiga va ekologik amplituda miqdoriga ko‘pgina ekologik omillar (mineral oziqlanish, yorug‘lik, konkurensiya) ta’sir etadi. Haroratning o‘sishga ta’siri yorug‘likga bog‘lanib o‘zgaradi. Masalan, kun davomiyligi yoki yorug‘lik kuchaysa , yuqori haroratda maksimal o‘sish kuzatiladi. Gullash va meva h osil q ilishning harorat parametrlari - Generativ organlarni h osil b o‘ lishi, o‘ simtalarni u nishi va h a yo tiyligi uchunharorat diapazon vegetativ organlarni o‘ sishiga nisbatan bosh q acha b o‘ ladi. Meva va uru g‘ lar pishishi, novda va ildizlarni o‘ sishi tugatilishi uchun k o‘ pro q issi q lik talab etiladi. SHuning uchun kalta va vegetatsion davri sal q in b o‘ lgan joylarda, vegetativ k o‘ payishi q obiliyatiga ega b o‘ lgan turlar tar q aladi. - Gullash pastharorat intervalida o‘ tadi, gullarni rivojlanishi va ochilishi uchun bosh q a haroratlar q ulay b o‘ l a di. Q ishlik bir va ikki yillik o‘ simliklar normal gullashi uchun sovu q lik ta’sirni talab q iladi. Bunday h olat daraxt o‘ simliklarning kurtaklarida kuzatiladi, masalan shaftolida ( Persicavulgaris). Ularga bir necha hafta mobaynida -3 to +13 0 (qulayi +3 to +5 0 ) haroratlar ta’sir etilsa, yarovizatsiyani o‘tib gullashga tayyor bo‘ladi. Ammo sovuq davr qisqa bo‘lsa yoki boshqa vaqtda boshlansa, harorata to +15 0 , ko‘tarilishi bilan uziladi, gullamaydi. Sovuqharoratlarda (shimolda, baland tog‘larda) ko‘pgina turlar issiq vegetatsion fasl bo‘lgan yillarda meva hosil qiladi (Rabotnov, 1985). Uru g‘ lar unishining harorat parametrlari Uru g‘ larni u nishiga harorat ikki tomonlama ta’sir etadi: 1) o‘ nish tezligini ani q laydi; 2) haroratta’sirida tinchlik h olati y o‘q oladi. Harorat k o‘ tarilishi bila n uru g‘ lar o‘ nishini tezligi oshadi. O‘ rta va polyar englikda o‘ sadigan o‘ simliklarning uru g‘ lari yilning issi q va q tida o‘ nadi, ba h orda past haroratlarda juda sekin o‘ tadi. Sovu q substratda o‘ simtalar normal h olatda rivojlana olmaydi. Tundra o‘ simliklarning uru g‘ lari haroratalar +20-30 0 b o‘ lganda yaxshiro qu nadi. Bu erda o‘ simtalarning juda sust o‘ sishi kuzatiladi. Masalan, Oxyriadigyna Sharqiy Grenlandiyada birinchi yo zda 2,5 mm b o‘ lgan ikkita barg n i rivojlantiradi. Vegetatsion fasl kaltaligi tufayli k o‘ pgina tundra o‘ simliklarining uru g‘ lari etilmaydi, t o‘ kiladi va q or ostida o h irigacha etiladi. Ba’zi o‘ simliklardano q ulay sharoitda uru g‘ lar u nishini chegaralaydigan mexanizmlari mavjud. O‘ rtacha va sovu q englikdagi, k o‘ pgina o‘ simliklarning uru g‘ lari, to g‘ li turlarda h am engilro qu nadi, agar burttirishda ma’lum va q t mobaynida ularga past haroratlar ta’sir etilsa - stratifikatsiya o‘ t q azilsa . YU.E. Alekseev (1996) tad q i q otlar asosida shuni k o‘ rsatdiki, ba’zi bir o‘ simliklarning, masalan osoki ( Carexelongata, S. paupercula, S. loliacea, S. curaica). osok ( Carexelongata, S. paupercula, S. loliacea, S. curaica). stratifikatsiyasiz uru g‘ lar u na olmaydi. Olma ( Malus ), ryabina ( Sorbus), klyon turlarida (Acer) , uru g‘ lari chu q ur tinch h olatga ega, ularda sovu q ta’sirida uzo q mobaynida(harorat 0 to +3 0 ,1,5-3 oy) o‘ tadigan stratifikatsiya kerakli b o‘ l a di, bosh q a ta’sirlar uni o‘ rnini ola olmaydi (Nikolaeva, 2002). Moroshka ( Rubuschamaemorus) o‘ simli gi da uru g‘ larining t o‘ li qu nishi uchun b o‘ rtirgan uru g‘ larga past harorat (+5 0 ya q in) t o‘qq iz oy mobaynida ta’sir etilishi kerak. Yumsho q q ishli h ududlarda o‘ sadigan turlar uzo q vegatatsion davrdan foydalanib, q ishda past haroratlarga u nadi. Q ator o‘ simliklarda uru g‘ larni u nishi uchun yu q ori haroratlar talab etiladi. Qator o‘simliklarda – yasnotki (Lamium ), drabi ( Draba verna), yejovnika (Echinochloa turnerana) va boshqalarda–chuqur bo‘lmagan tinch davri harorata +15 0 bo‘lganda bir necha hafta mobaynida kuzatilmaydi, tinchlikdan faol chiqish +28° (+20-35°) haroratada kuzatiladi. Issiq hududlarda, chuqur bo‘lmagan tinch davri, yuqori harorat ta’sirida buziladi, urug‘larning unishi ko‘pgina vaqtda suv bilan ta’sinlanishiga bog‘lik. Bunday tinchlik davrining tabiati o‘simliklar murtaklaring holati bilan bog‘liq (Nikolaeva, 2002). Ayrim turlarni urug‘lariga qisqa ( 1 minutdan kamroq) yuqori harorat bilan ta’sir etib, ularni unishini stimulyasiya qilish mumkin. Buni veresk oilasi vakillarida kuzatish mumkin, ular ko‘p yong‘in bo‘lgan joylarda yashaydi, masalan ( Callunavulgaris), (Ericacinerea) va boshqa pirofitlarda. Ba’zi turlarda urug‘lar o‘nishini harorata o‘zgarishini stimullashtiradi. Termoperiodizm, issiqlikga nisbatan o‘simliklarni ekologik guruhlarga bo‘linishi. O‘simliklar hayotiy jarayonlarining muhim sharoitlaridan biri muhit omillarining vaqt - vaqti bilan o‘zgarishi kiradi, ular turli amplitudaga ega bo‘lib substrat yoki regulyator ta’sir etadi. Iqlim omillarini vaqt- vaqti bilan o‘zgarilishi, quyosh radiatsiyasining sutka va fasl mobaynida o‘zgarilishi bilan bog‘liq. Ko‘pgina o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishiga haroratlarni almashishi qulay ta’sir etadi. Bunday h olat, F. Vent (1957) olimi buyicha termoperiodizm deyiladi. M.X. Chaylaxyan (1982) yu q ori va past haroratlarni almashishi natijasida o‘ simliklar reaksiyasi b o‘ lib, o‘ sish va rivojlanish jara yo nlarni o‘ zgari lishi ga olib keladi. Termoperiodizm – poykiloterm organizmlarning fundamental umumbiologik reaksiyasi, yashashiga va ontogenezini yaxshi o‘ tishiga yo rdam b e radi. Termop erio dizm sutkali va fasliy b o‘ ladi. Quyoshni chiqish va kirishi muhit omillarining ritmik o‘zgarilishiga olib keladi. Ertalab havo namligi pasayganda, yorug‘lik va harorat ko‘tariladi, kunning yarimidan so‘ng qaytarilgan o‘zgarishlar ruy beradi.Ko‘pgina o‘simliklar harorat sutka mobaynida regulyator almashishiga moslashgan, ular o‘simliklarning normal rivojlanishi uchun juda kerakli bo‘ladi (Markovskaya, Sisoeva, 2004). O‘ zgaradigan haroratalar k o‘ pgina fiziologik jara yo nlarni stimullashtiradi. Masalan, F. Vent, 1940- yillarda, tad q i q otlar asosida tomatlar ( Lycopersicon) , kunduzgi harorata +26,5 0 , kechasi +17-20 0 bo‘lganda, tezroq gullashini, katta mevalarni tugishini kuzatgan. Ko‘pgina yaylov turlarning urug‘larining yaxshiroq unishi haroratlar o‘zgarganda kuzatilgan. (Kultiasov, 1982). Yuqori haroratlarni o‘rniga past haroratlarni kelishi, fotoperiodizmga o‘xshab o‘simliklarning ichki soatining regulyatori bo‘lib hisoblanadi. Past haroratlar barglarda kraxmal gidrolizini o‘tqazadigan fermentlarni faolligini oshiradi, hosil bo‘lgan eriydigan karbonsuvlar shakli ildizlarga va yon novdalarga harakatlanadi. (Tretyakov i dr., 2000). O‘simliklarning cho‘zilishiga ko‘pgina vaqtlarda tunli harorata kunliga nisbatan ko‘proq ta’sir etadi. Nisbatan past tungi haroratlar tomatlarning yon novdalarini va ildiz sistemasini o‘sishini tezlashtiradi, kartoshka (Solatiumtuberosum ) tuganaklarininghosilini oshiradi,shakar lavlagida (Betavulgaris) ildizmevalarining shirinligini . (Yakushkina, 1980). B.JIapxep (1978) bo‘yicha, tropik o‘simliklarda kunli va tunli haroratalarni farqi 3-6 0 tashkil etadi, o‘rta poyasning ko‘pgina o‘simliklarida esa 5-7 0 . Kontinental hududlarning o‘simliklarida, aniq sutkalik haroratning harakati ko‘rsatiladi ular agar tun kunga nisbatan 10-15° sovuqroq bo‘lsayaxshiroq rivojlanadi.Lekin bu barcha o‘simliklarda kuzatilmaydi. Evolyusiya mobaynida, yil vaqtining almashishi katta ahamiyatga ega bo‘ladi, o‘simliklarda ular faollik va tinchlik davrlarini qonuniy ketma-ket o‘tqizadi, tropiklarda ham ko‘pgina o‘simliklarda kuzatiladi. Fasl bo‘yicha haroratalarni almashishi ko‘pgina hujayraviy jarayonlarga ta’sir etadi. Qishda va bahor boshlanishida, past harorat va juda yorug‘ nur stress kombinatsiyasiga olib keladi, fotosintetik apparat yorug‘lik tipi tomoniga reorganizatsiya qiladi, uning shikastlanishi pasayadi. Erta kuzda mitoxondriyalarni miqdori oshadi va tinch holatda past haroratda hayotiy faoliyat o‘tishi uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. (Kislyuk i dr., 1995). Ammo fasllar mobaynida haroratlarning o‘zgarilishi o‘simliklarning rivojlanishi buzishi mumkin. Issiqlikni kelishi o‘simliklarda o‘ta sovuqga chidamliligini yo‘qotadi. Shuning uchun o‘zgaradigan haroratalarni ta’siri o‘simliklar uchun ijobiy yoki salbiy bo‘ladi, uning o‘zgarishiga, davomiyligiga va ta’sir etadigan joyiga qarab. Tun harorati va sutkali harorat gradientni bir me’yorda tutilganda, o‘simliklar o‘sishi va rivojlanishini boshqarish mumkin. O‘simlikshunoslar harorat rejimini, belgilangan muddatda yuqori sifatli o‘simliklarni o‘stirilishi uchun, tanlashi mumkin Issiqlikka munosabati bo‘yicha o‘simliklarni ekologik guruhlarga bo‘linishi Turlarning hayotiy faoliyatida, harorat egrigining xususiyatlariga va kardinal nuqtalarning joylashishiga qarab haroratga nisbatan o‘simliklar turli ekologik guruhlarga bo‘linadi: – megatermli (issiqsevar-termofil)shakllar–ularning optimumi yuqori haroratlar chegarasida joylashgan.Ular tropik va subtropiklarga o‘sadi, o‘rta poyaslarda –kuchli issiq joylarda tarqaladi. – mikrotermli (sovu q sevar– kriofil) shakllar – ularning optimumi past haroratlar. Bu turlar, polyar va baland to g‘ li sovu q joylarda tar q aladi; – o‘ rtacha guru h ni h am ajratish mum kin ular mezoterm o‘ simliklar deyiladi. Bu o‘ simliklar o‘ rtacha issi q i q limda sovu q davri bilan tar q aladi, vegetatsiyasi uzilmaydi (masalan, o‘ rta dengizli). Ular o‘ ta sovu qq a sezuvchan b o‘ lib, q atti q q ishga chidamaydi. Bularga asosan doim yashil b o‘ lgan o‘ simliklar yo ki h imoya q ilinmaydigan ochi q kurtaklari mavjud o‘ simliklar kiradi. Bu guru h larning far q i ularning fotosintez harorat egriligidagi optimumi joylashishida k o‘ rinadi, minimum va maksimum nu q talarini joylashishi ularning ekstremal haroratlarga (sovu qq a chidamli li k va issi q ga chidamli li k) chidamli li gini k o‘ rsatadi. Planeta o‘ zlashtirilishi evolyusiyaning uzo q davrida o‘ simliklar turli haroratga o‘ sishga moslashgan.Lekin bu moslashuvlar ularni t o‘ li qh imoya q il a olmaydi. Ekstremal haroratlar ularni h a yo tiy faoliyatini buzadi va tar q alishini chegaralaydi. Issi q lik va sovu q likning ta’siri jadallik, davomiylik, davrlik va o‘ simliklar h olati (tinim h olatda b o‘ lgan organizmlar, masalan q uru q sporalar va q uru q h olatda b o‘ lgan poykilogidrik o‘ simliklar, k o‘ pgina ta’sirliklarga sevuvchan b o‘ lmagan va Er yuzining turli haroratlari ularni shikastlamaydi) bilan bo g‘ lanadi. Foydalaniladigan darslik va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati: asosiy adabiyotlar 1. Larcher W. Physiological Plant Ecology: Ecophysiology of Functional Groups, 2003. Pp . 514 p . 2. Усманов И.Ю., Рахманкулова З.Ф., Кулагин Ф.Ю. Экологическая физиология растений. – М.Логос, 2001. - 223 с. 3. Холлиев А.Э., Норбоева У.Т., Ҳ асанова Н.М. Ўсимликларнинг экологик физиологияси. Ўқ ув-услубий қў лланма. Бухоро, 2012. 132 б. 4. Тожибоев Ш. Ўсимликларнинг экологик физиологияси. Ўкув-услубий қўлланма. Услубий қўлланма.Намангон, 2014, 88 б. 5. Xo‘jayev J.X. Osimliklar fiziologiyasi. T. Mehnat, 2004, 223 b. 6.Beknazarov B.O. Osimliklarfiziologiyasi. - Toshkent, Aloqachi. 2009. 530 b. 7. Avutxonov B.S. Osimliklarning noqulay omillarga chidamlilik fiziologiayasi fanidan laboratoriya mashgulotlari (uslubiy qollanma) Samarkand, 2019. 64 b, Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ 1. Кузнецов Вл. В., Дмитриева Г.А. Физиология растений/ Вл. В. Кузнецов. - М.: Высшая школа, 2005. - 736 с. 2. Маракаев О.А. Экологическая физиология растений. Фотосинтез и свет. Текст лекций. Ярославль, 2005 . – 95 с. 3. Чиркова Т .В.Физиологические основы устойчивости растений. - СПб: Изд- во СПб, 2002. – 238 с. 4. Мавришев В.В. Основы экологии. Минск: Высшая школа, 2007. - 447 с 5. Березина Н.А. Экология растений. М.Издательский центр, Академия, 2009. - 400 с. 6. Косулина Л.Г. Физиология устойчивости растений к неблагопритяным факторам среды. Ростов на Дону. Изд-во Ростовского унт-та, 1993. – 240 с. 7. Медведев С.С. Физиология растений/С.С. Медведев.- СПб.: Изд-во С. Петерб. ун-та, 2004. - 336 с. 8.Полевой В.В. Физиология растений/В.В. Полевой - М.: Высшая школа, 1989. - 464 с.

HARORAT NING O‘ SIMLIKLAR H A YO T FAOLIYATIGA TA’SIRI Reja 1 O‘ tadigan fiziologik jara yo nlarining harorat k o‘ rsatgichlari. 2. O‘ simlikning harorat chegalari 3. O‘ simliklarga gazlar almashinuvining va ozi q lanishida harorat k o‘ rsatgichlari 4. Fotosintezning v a o‘ simliklar o‘ sishini harorat chegaralari 6. Gullash, meva h osil q ilishning va uru g‘ lar unishining harorat parametrlari 7. Issi q li qk a nisbatan o‘ simliklarni ekologik guru h larga b o‘ linishi.

Er yuzida barcha h a yo tiy jara yo nlar chegaralangan issi q lik sharoitida o‘ tadi. Biokimyoviy reaksiyalarning o‘tishi, organizmlarning fiziologik holati va faolligi issiqlik bilan bog‘langan bo‘ladi.Ularning hayot faoliyati issiqlikning ma’lum miqdorda qabul qilinishi va issiq faslning davomiyligi bilan bog‘liq. O‘ simliklarning h a yo tida issi q likning a h amiyati turlicha b o‘ ladi. U barcha hayotiy fa o liyatlarga ta’sir etadi – fotosintez, nafas olishi, transpiratsiya, novdalarning o‘ sishi, uru g‘ larni o‘ nishi, kurtaklarning ochilishi, gullash va bosh q alar. I q lim sharoitlarining bitta mu h im q ismi b o‘ lib, issi q lik o‘ simliklar h a yo tida k o‘ pgina fasliy o‘ zgarishlar bilan bo g‘ langan va ularning tar q alishida katta a h amiyatga ega. Bunda optimal va ekstremal harorat k o‘ rsatgichlari ruy beradi: – h ar bir h a yo tiy jara yo n uchun ularning kardinal nu q talari b o‘ ladi; – ular hayotiy jaraenlarni bir biriga ta’sir etib, o‘ simliklarning yu q ori ma h suldorligini ta’min etadi; – h ar bir organizm va ontogenezni h ar bir bos q ichi uchun ma x sus b o‘ ladi; – genetik fiksatsiyalangan reaksiyasi me ’yo rida ayrim o‘ zgarish diapazoni mavjud. K o‘ pgina o‘ simliklarda faol hayot ma’lum harorat chegaralarida o‘ tadi, o‘ rtacha ular 0 to +50 0 tashkil etadi. K o‘ pgina o‘ simliklar uchun harorat minimumlar +5-15 0 intervalida b o‘ ladi, optimumlar +15-30 0 , maksimumlar +37- 50 0 (yu q ori englikda o‘ sadigan o‘ simliklar uchun +37-44 0 , pastki engliklar uchun +44-50 0 ). O‘ simliklar uchun harorat chegaralar juda keng b O‘ ladi: opunsiya (Opuntia) novdalaridaharorata +65 0 kuzatilgan, Yakutiyada -68 0 haroratada o‘ rmonlar o‘ sadi, ayrim tinch h olatda b o‘ lgan sporalar va uru g‘ lar suvni q aynash haroratiga va nolga chi q adi. O‘ simliklar- poykiloterm organizm lar , ularning harorati mu h it harorati bilan ani q lanadi. Kunduzi ularning organlari h avo haroratiga nisbatan issi q ro q b o‘ ladi, fiziologo - biokimeviy jara yo nlar kuchli faollikda o‘ tadi, masalan gullagan arumda (Arum) yo ki o‘ simliklarning katta guru h larida ularning harorati tash q i mu h itnikidan balandro q b o‘ ladi. YU q ori erning ustki q ismida yashaydigan

o‘ simliklar suvda yashaydiganlarga nisbatan evritermnok (ular harorataning keng diapazonida o‘ sadi) b o‘ ladi. O‘ simlikning harorat chegalari – ma’lum o‘ simlik chidaydigan eng past va eng yu q ori haroratlar. Latent va letal cheralaralarni ajratadilar. Hayotiy jara yo nlar, latent chegaradan o‘ tkandan s o‘ ng, minimal darajaga pasayadi, lekin bu jara yo n qaytarilmaydi. Letal chegaraga etganda q aytarilmagan shikastliklar paydo b o‘ lib o‘ simlik nobud b o‘ ladi. Suvda o‘ sadigan o‘ simliklarda eng tor harorat diapazon b o‘ ladi (-1-0 to +25-40 0 ), eng kengi q uru q subtropiklarga tar q algan S 4 -turlarda b o‘ ladi ( -5 to +45-60 0 ), to g‘ li ( -4-10 to +38-52 0 ) va o‘ rtadengiz o‘ simliklarda ( -5- 7 0 to +48-54 0 ) . O‘ simliklar gazlar almashinuvining va ozi q lanishida h arorat k o‘ rsatgichlari. Fotosintezning harorat chegaralari Fotosintez harorat egriligida optimumni joylashish zonasi juda harakatchan bo‘ladi va ko‘pgina omillarga bog‘lik: yorug‘likga, karbonat angidrid konsentratsiyasiga, turlar va tur orasidagi guruhlarning hususiyatlariga va boshqalar. Ko‘pgina o‘simliklarda fotosintez chegaralari 5 0 ko‘proq emas, to‘qimalarning sovuq ta’sirida shikastlanishdan to barglarning issiqlikdan nobud bo‘lishigacha. Turli turlarda fotosintezning minimal harorat chegaralari har xil. Baland tog‘larda o‘sadigan lyutik (Ranunculus glacialis ) fotosintezni -6 0 boshlaydi, limonda (Citrus limon ) esa -1 0 fotosintez o‘tmaydi. Ayrim S 4 -o‘simliklar karbonat angidridni ekstremal yuqori haroratalarda yutadi, ammo nafas olishga sarflari yuqori bo‘ladi. SHuning uchun netto-fotosintezning optimal harorat diapazoni ko‘pgina turlarda10-15 0 keng bo‘lmaydi (JIapxep, 1978). Nafas olish jadalligi o‘ simliklarning uglerodli balansiga ta’sir etadi. YU q ori englikda va baland to g‘ larda o‘ sadigan o‘ simliklarda minimal haroratalarda nafas olish jadalligining o‘ zgarilishi ularni «ochlik chegarasida» yashashi uchun katta a h amiyatga ega. Bunday nafas olish jadalligi ularga metabolizmni y o‘ nalishiga va o‘ sishni past haroratada optimallashtirilishiga imkoniyat beradi. Issi qh ududdagi o‘ simliklarning nafas olish jadalligi pastro q b o‘ ladi.

Nafas olish uchun tunli haroratlar katta a h amiyatga esa. Qanchalik tun sovuqroq bo‘lsa, nafas olish sust bo‘ladi, shuning uchun tunli nurlar kuchli bo‘lsa, karbogidratlarni nafas olishga sarf bo‘lishi ko‘p bo‘lmaydi. Oves ( Avena sativa) dalasida tungi harorat 10 0 pasayganda hosildorlik 30% ko‘tariladi, buni doimiy harorat +20 0 solishtirish mumkin (Kultiasov, 1982). Qishda boshqa organlar qatori zaxira (kurtaklar, tuganaklar, piyozboshlar, ildizpoyalar) organlar nafas oladi. SHuning uchun haroratqishda uzoq vaqt davomida ko‘tarilsa, nafas olishni faollashtiradi, juda havfli bo‘ladi, fitoog‘irlikning pasayishiga olib keladi. Harorata bilan tupro q dan mineral ozi q aning elementlarini kirishi bo g‘ langan b o‘ ladi. Suv va tuzlarning yutilish tezligi sitoplazmaning suv uchun o‘ t q azuvchanligiga bo g‘ li q . Harorataning ma’lum chegaragacha k o‘ tarilishi sitoplazma o‘ tkazuvchanligini k o‘ taradi, h addan tash q ari yu q ori b o‘ lishi esa suv yutilishini pasaytiradi. Harorata+20 to 0 0 pasayganda ildiz or q ali suvni yu tilishi 60-70%Faol vegetatsiya h olatida o‘ simliklarning harorat chegaralari va netto-fotosintezi ( JIapxep, 1978): 1 - t o‘q imalarning t o‘g‘ ri shikastlanishi, 2 - sovu q ta’sirida almashinuvning asta - sekin buzilishi, 3 - issi q likda fotosintezning buzilishi

kamayadi. Mineral ozi q a elementlarining kirishiga va o‘ simliklarning o‘ sishiga ildiz atrofidagi b o‘ lgan tupro q ning harorati h am ta’sir etadi. Q ulay sharoitda ildizlarning haroratni o‘ zgarishi o‘ simliklarning yer ustki q ismlarining o‘ sishiga kam ta’sir, lekin no q ulay sharoitda – past haroratlar o‘ sishni susaytiradi, azotni assimilyasiyasiga q arshilik k o‘ rsatadi ( uning o‘ simliklar b o‘ yicha h arakatiga, nitratlarning tiklanishida). Ma’lumki ba h orda b o‘ lgan sovu q lar o‘ tlarni o‘ sishini keskin pasaytiradi, nitrifikatsiyani susaytiradi. O‘ simliklar o‘ sishini harorat k o‘ rsatgichlari - O‘ simliklar o‘ sishini haroratadan bo g‘ li q lik egriligi kolokolsimon b o‘ ladi. Minimal haroratlar t o‘q imalarning muzlash nu q tasidan yu q oriro q joylashadi, maksimal esa issi q lik ta’sirida nobud b o‘ lish k o‘ rsatkichidan bir necha gradus past b o‘ ladi. – Hujayralarning b o‘ linish va differensirovka jara yo nlari q ishda h am past haroratlarda juda sekin o‘ tadi. Masalan, ular mevali daraxtlarning kurtaklarida kuzatilishi mumkin. Ammo, faol mitoz uchun yu q ori haroratlar kerakli b o‘ ladi (5 0 yu q oriro q ch o‘ zilish jara yo niga nisbatan); – O‘ sish uchun kardinal haroratnu q talar harorat moslashishi, rivojlanish bos q ichi, fasl va sutka va q ti bilan bo g‘ lanib o‘ zgarishi mumkin; – Geografik q onuniyatlar: a) tabiiy joylarni harorati q anchalik yu q ori b o‘ lsa, shunchalik o‘ sishning harorat egrilik kardinal nu q tasi yu q orirok joylashadi. O‘ rta zonalarning k o‘ pgina o‘ simliklarning novdalarining o‘ sishi harorata 0 0 bir necha gradus yu q ori b o‘ lganda boshlanadi, tropik o‘ simliklarda esa +12-15 0 . Shimoliy madaniy o‘ simliklarda - n o‘x atda ( Pisumsativum), arpada ( Secalecereale), bu g‘ doyda (Triticumaestivum ) – o‘ sish uchun minimal harorat +2-5 0 , janub turlar– q ovun (Melosativus), sorgo ( Sorghum ) –uchun +15-18 0 teng b o‘ ladi. b) turli geografi k guru h lar turlarida o‘ sish jara yo nlarini optimal haroratlari far q etadi.

O'xshashlar

Mikroorganizmlarning hayot faoliyatiga tashqi muhit omillarning ta’siri
O‘SIMLIKLAR EKOFIZIOLOGIYАSI FANINING USLUBLARI
Korxona faoliyatiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlar
BIOSFERA YERNING HAYOT QOBIG‘I
TUPROQNING HAVO REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI