logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. BIOSFERA YERNING HAYOT QOBIG‘I

BIOSFERA YERNING HAYOT QOBIG‘I

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.9267578125 KB
Ko'chirib olish
BIOSFERA YERNING HAYOT QOBIG‘I Reja: 1.Biosfera – Yerning hayot qobig‘i 2. Biosfera - tabiiy sistema 3. Organizmlarning geografik qobiqdagi ahamiyati 4. Biomassa va uning tarqalishi 1. Biosfera – Yerning hayot qobig‘i Sayyoramizda tirik organizmlar yashaydigan va ularning ta’siri sezilib turadigan hamma joy (makon) biosfera deyiladi. Unga atmosferaning 16 km gacha bo‘lgan quyi qatlami, bugun suv va yer po‘stining 2600 m chuqurlikkacha bo‘lgan yuza qatlami kiradi. Yer yuzasi okean suvi yuza qatlami va tagi qismda organizmlar juda zich joylashgan yupqa qobiq biosfera markazi (yadro) ni tashkil etadi. Biosferadagi organizmlar uchta katta guruhga bo‘linadi: 1) Yashil o‘simliklar, eng qadimgi qoldiqlari yoshi 1,3 mlrd. yil. 2) Zamburug‘lar, quyi paleozoy erasidan buyon mavjud. 3) Hayvonot olami, yoshi 1 mlrd. yilga yaqin. O‘simliklarning 360 000 ga yaqin turlari mavjud. Ularning 60 000 gi eng oddiylar, yashirin urug‘lar 250 000. Hayvonlar turi yana ham ko‘p. 1 700 000 dan ortiq. Ulardan 1 000 000 ga yaqin turi hasharotlar. Zamburug‘lar turi 100 000 dan oshadi. Okeanlarda o‘simlik va hayvonlar turi ancha kam, 10 000 turga yaqin o‘simlik, 160 000 turga yaqin hayvon bor. Shundan baliqlar 16 000 tur, molyuskalar 80 000 tur, qisiqchbaqasimonlar 20 000 turdan ortiq. Yerning geografik qobig‘i taraqqiyot jarayonida, tirik mavjudotning bevosita ishtirokida hozirgi qiyofasiga ega bo‘lgan. Organizmlarii muhitdan ajratilgan holda o‘rganib bo‘lmaganidek, ular yashaydigan muhitni ham jonsiz tabiat taraqqiyotida o‘ynaydigan ulkan rolini hisobga olmasdan tushunish mumkin emas. Hozirgi atmosferaga, quruqlikdagi va okeandagi suvlarga, litosferaning yuqori qatlamlariga tirik moddalar ta’sir ko‘rsatgan va ular muayyan darajada tirik moddalarning mahsulidir. Geografik qobiqning ayrim joylarida odamning paydo bo‘lishi va rivojlanishini muqarrar qilib qo‘ygan qulay sharoit vujudga kelgan. Bu jihatdan geografik qobiq kishilar faoliyati uchun geografik muhitdir. “Biosfera” atamasi birinchi bor 1875-yil nemis geologi eduard Zyuss tomonidan fanga kiritilgan. Biosfera deganda Yerning hayot qobig‘i - tirik organizmlar mavjud muhit tushuniladi. U atmosferaning quyi qismi, gidrosferaning va litosferaning yuqori qismini o‘z ichiga olib, Yerning boshqa qobiqlaridan o‘zining bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Eng asosiy farqi-bu muhitda tirik organizmlarning (o‘simliklar, mikroorganizmlar, hayvonot dunyosi) mavjudligi hisoblanadi. Ammo biosfera yaxlit qobiqni hosil qilmaydi. Biosferaning yuqori chegarasi atmosferaning 25-30 km. balandlikda joylashgan ozon qatlami, quyibchagarasi quruqlikda 10-12 km. chuqurlikdan o‘tkaziladi. Gidrosfera esa butunlay biosfera tarkibiga kiritiladi. Organizmlarning asosiy qismi qalinligi bir necha o‘nlab metmi tashkil etuvchi atmosfera, litosfera va gidrosfera chegara zonasida joylashgan. Biosferadagi hayotni vujudga kelishi hali o‘z yechimini oxirigacha topmagan tabiatshunoslikning yirik muammolaridan biri hisoblanadi. Ko‘pchilikning fikricha, hayot moddaning kimyoviy evolutsiyasini biologik evolutsiyaga o‘tishi natijasida vujudga kelgan deb hisoblanadi. Bunday o‘tish davri qachon va qayerda bo‘lganligi haqida hanuzgacha aniq ma’lumotlar olingani yo‘q. Yaqin yillargacha Yeming o‘zini mutloq yoshi haqida ham har xil fikrlar mavjud edi, eng yangi usullar yordamida olingan ma’lumotlarga qaraganda Yerning mutlaq yoshi 4,5 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlandi. Yerdagi eng qadimgi cho‘kindi tog‘ jinslarning mutlaq yoshi esa 4 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlangan. Ko‘pgina olimlarning fikricha Yerda hayot vujudga kelishidan oldin qariyb 1 mlrd. yil davomida organik birikmalarning abiogen sintezi amalga oshgan va shundan keyin birlamchi soda organizmlar shakllangan deb hisoblanadi. Biosferadagi tirik organizmlarning umumiy massasi Yerning boshqa qobiqlarining massasiga nisbatan juda kichik bo‘lib 2,4 10 12 tni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich gidrosferaning massasiga nasbatan taxminan 600 ming barobar, litosferaning massasiga nisbatan 1,5 min barobar kam. Lekin shunga qaramay tirik oiganizmlarning geografik qobiqqa ko‘rsatayotgan ta’siri benixoya katta. Birinchi navbatda bu ta’sir geografik qobiqning biz ko‘rsatayotgan bir qator xususiyatlami shakllanishida o‘z aksini topgan. Ayniqsa yashil o‘simliklarninng fotosintez jarayonida atmosferadagi karbonat angidrid, suv va tuproqdagi eritmalar hisobiga organik birikmalarni vujudga keltirishi muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon katta miqdordagi Quyosh energiyasini geografik qobiqda to‘planishi bilan bog‘liq. Keyinchalik bu energiya yonish, chirish jarayonida arof-muhitga chiqadi yoki boshqa organizmlaiga ozuqa zanjiri orqali uzatiladi. Biosferada energiya manbai sifatida har xil kimyoviy reaksiyalar ham xizmat qilishi mumkin, shuni hisobiga bakteriyalar organik mahsulotni vujudga keltiradi. Atrof-muhitning sharoitiga moslashishi, organizmlami tabiiy raqobat natijasida tanlanishi tirik organizmlarning evolutsiyasini ta’minladi. Birlamchi tirik organizmlami vujudga kelishi atmosfera, litosfera va gidrosferadagi moddani biologik o‘rin almashishiga jalb etish bilan birga uni energiya manbalaridan foydalanish imkonini yaratdi. Organizmlarning ichki energiya manbai, agar u uni tashqi muhitdan nur, issiqlik sifatida olmasa, moddani oksidlanish jarayonida ajratgan energiyasidan iborat. Ma’lum muhitda vujudga kelgan organizmlar bu muhitni u yoki bu darajada o‘zgartirdilar, o‘zlari ham o‘zgarib boradilar. Shunday qilib biosfera-deganda tirik organizmlar mavjud muhit tushuniladi. Biosferada moddaning ikkita asosiy toifasi mavjud: ular tirik organizmlar va jonsiz modda. Tirik organizmlar o‘z faoliyati natijasida Quyosh energiyasi hisobiga kimyoviy birikmalarni vujudga keltiradi, bu birikmalar parchalanganda kimyoviy ish bajarishga qodir energiya ajralib chiqadi. Kimyoviy nuqtai nazardan tirik organizmlar materiyaning faolshakllaridan biri bo‘lib, uninig kimyoviy energiyasi energiyani boshqa masalan, mexanik, issiqlik va h.k. shakllariga aylanishi mumkin. Jonsiz modda - tirik organizmlar tarkibiga kirmagan minerallardan yoki kimyoviy elementlardan iborat bo‘lib, uning tarixiy davr mobaynida ajratgan energiyasi (radioaktivli, kimyoviy) unchalik ko‘p emas. Biosferadagi tirik va jonsiz organizmlar hayotiy jarayonlar ta’sirida bir-biri bilan chambar-chas bog‘langan. Yerda hayotni keng tarqalishida tirik organizmlaming har xil sharoitga moslashish qobiliyati muhim ahamiyatga ega. Misol tariqasida ba’zi bir mikroorganizmlar harorati +180° dan -253°ga bo‘lgan muhitda yashashi mumkinligini ko‘rsatishimiz mumkin. Ulardan ba’zi birlari 3000-8000 atmosfera bosimiga chidashi mumkin. Hayot shakllari ham xilma-xildir. Yer yuzida 500 mingga yaqin o‘simlik va 1,5 mln.ga yaqin hayvonot turlami uchratishimiz mumkin, dunyodagi hamma minerallarning soni esa 4 mingdan biroz ko‘proq xolos. Vladimir Ivanovich Vernadskiy biosfera kimyoviy elementlarning to‘planishi, almashinishi va tarqalishida organizmlarning rolini, biosfera inson mehnati va u qo‘lga kiritgan ilmiy muvaffaqiyatlar tufayli asta-sekin yangi holat – noosfera (aql-zakovat qobig‘i)ga o‘tishini birinchi bo‘lib ko‘rsatib berdi. “Noosfera” - iborasi ilmiy adabiyotga V.I. Vernadskiyning biogeokimyoviy fikrlari tarafdori, fransuz matematigi va faylasufi e.M. Rua tomonidan kiritilgan. Ammo V.I. Vernadskiy unga butunlay yangi ijtimoiy, ekologik mazmun bahsh etgan. Uning tushuntiricha, noosfera biosferaning shunday bir holatidirki, unda ong va shu ong yo‘naltirib turgan inson ishlari sayyorada misli ko‘rilmagan kuch sifatida namoyon bo‘lishi kerak. Ko‘rinib turibdiki, noosfera «biotik» va «ijtimoiylik»ni birlashtiradi, bu yangi uyg‘unlashgan fan - ijtimoiy ekologiyaning shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. Biosfera, Vernadskiy ta’limotiga ko‘ra “Hayot makonining o‘zidangina iborat emas”, balki murakkab tabiiy sistemadir. U quyidagilardan tarkib topgan: - tirik moddadan, ya’ni behisob tirik organizmlardan; - hayotiy faoliyat natijasida paydo bo‘lgan va qayta ishlangan biogen moddalar (toshko‘mir, ohaktosh, bitum va h. k.) dan; - hosil bo‘lishida hayotiy faoliyat qatnashmaydgan tub moddalar - endogen tog‘ jinslari, foydali gazlardan; - hosil bo‘lishida ham tirik organizmlar, ham jonsiz jism jarayonlari ishtirok etgan biotub moddalar - barcha tabiiy suv, troposfera, nurash po‘stidan; - Yerning ichki qismidan chiqib keladigan radioaktiv elementlardan; - koinotdan (kosmosdan) kelgan moddalardan. Hayot tarqalishi mumkin bo‘lgan yuqorigi chegara stratosferadagi ozon qatlamidir. Amalda hayot troposferadan yuqorida tarqalmagan. Okeanlarda, yuqorida ko‘rib chiqqanimizdek, hayvonlar yashaydi va butun gidrosfera biosferaga kiritiladi. Yer po‘stida uning rivojlanishida tirik organizmlar aktiv rol o‘ynaydigan qismi biosferaga kiritiladi. Shunday qilib, biosfera troposferadan, yer ustidagi hayot (tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosi), gidrosfera va litosferaning yer osti hayoti mavjud bo‘lgan yuqorigi qismidan tarkib topgan. 2. Biosfera - tabiiy sistema Tabiat o‘zaro bog‘langan sistemalarning cheksiz majmuidir, shu bilan birga bu sistemalar sifat jihatdan bir-birlaridan farq qiladi. Geografik qobiqdagi sistemalarga o‘simlik yoki hayvon organizmi, daryo, ko‘l, landshaft, o‘rmon ning bir xil qismi, o‘rmon zonasi, tog‘li yoki tekislik o‘lka, materik, Yerning geografik qobig‘i, butun Yer, Quyosh sistemasi, Galaktika misol bo‘la oladi. Tabiatda turli xil tuzilishdagi bosqichlar ajratiladi, chunonchi atom, molekula, makroskopik tuzilish va boshqalar. Geografiya makroskopik bosqichdagi tuzilishlarni tadqiq qiladi. Makroskopik bosqichdagi tuzilishdagi tabiiy sistemalarning bosqichlari ko‘p. Kamida uchta bosqichni ajratib ko‘rsatish mumkin. Tabiatni ana shu bosqichlar bo‘yicha: 1) xususiy geografik fanlar, 2) umumiy yer bilimi va 3) regional geografiya o‘rganadi. Muayyan tuzilish bosqichidagi har bir sistema mazkur bosqichdan boshqa sistemalar bilan birgalikda yanada kattaroq sistemaning bir qismini tashkil etib, uning tarkibiga kiradi. Bu kattaroq sistema unga kiruvchi kichikroq sistyomalarga nisbatan bir butunni tashkil etgani holda o‘zi yana kattaroq sistemaning bir qismi sifatida uning tarkibiga kiradi. Bir butunning qismi hisoblangan har bir sistema ma’lum darajada mustaqil sistemadir va shu bilan birga butunga bo‘ysunadi. Har bir qismi muayyan vazifani bajargan taqdirdagina butun doirasida mavjud bo‘lishi mumkin. Butun esa uning qismlari o‘zaro bog‘langan taqdirdagina mavjud bo‘ladi. O‘zaro ta’sir - butun tabiatning eng muhim xususiyati, uni turli xil struktura bosqichida yoki turli xil o‘zaro ta’sir bosqichida o‘rganmoq lozim. Bir butunning qismlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’siriga fitosenoz, ya’ni o‘simliklar turkumi - bir xil sharoitli territoriyada o‘suvchi o‘simliklar to‘plami misol bo‘ladi. Har bir fitotsenoz o‘ziga xos tarkibga, o‘ziga xos tuzilishga va o‘simliklar o‘rtasida hamda tashqi muhit bilan o‘ziga xos o‘zaro ta’sirga ega. Sistemalardan biri bo‘lgan fitotsenoz boshqa sistemalar, ya’ni zootsenozni tashkil etuvchi hayvonot dunyosi, atmosfera (iqlim), tuproqlar, yer po‘stining tog‘ jinslari, yer osti va yer usti suvlari bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Natijada murakkabroq sistema - biogeosenoz vujudga keladi. Biogeotsenozning qismlari - o‘simliklar, hayvonlar, tog‘ jinslari atmosfera, tuproqlar, suvlar - komponentlar deb ataladi. Bu komponentlardan birining o‘zgarishi butun sistemaning o‘zgarishiga olib keladi. Chunonchi, botqoqlangan yer quritilganda uning faqat suv rejimi o‘zgarib qolmay, tuproqlari, o‘simlik qoplami, mikroiqlimi, hayvonoti - butun biogeotsenoz o‘zgaradi. Xuddi ana shu bir komponentni o‘zgartirish biotsenozlarning o‘zgarishiga turtki bo‘ladi. Bir sistema doirasida uning hamma qismlari - komponentlari teng huquqli va teng qimmatga egadir. Sistemalar bosqichidagi farq qanchalik katta bo‘lsa, ularning bir-biriga ta’siri shunchalik katta farq qiladi. Masalan, yuqori bosqichdagi sistema bo‘lgan atmosfera biogeotsenozga biogeotsenozning atmosferaga ko‘rsatgan ta’siridan ko‘ra ko‘proq ta’sir etadi. Lekin kichik qismi katta butun ta’siridagina bo‘lib qolmay, u bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Har bir daraxt faqat o‘rmonning ta’sirida bo‘lib qolmasdan, barcha daraxtlar bilan birgalikda va o‘zaro ta’sirida bo‘lib, o‘rmonni hosil qiladi. Yekosistema tushunchasini har xil murakkablikdagi va o‘lchamdagi obektlarga nisbatan qo‘llash mumkin. Masalan, hovuz, ko‘l ekosistemasi bilan birga sohil bo‘yi o‘simliklari yoki suv tubi ekosistemasini ko‘rsatish mum kin. O‘rmon ham ekosistema, uning chegarasida har xil tipdagi tuproqlar, chiriyotgan to‘nkalar, to‘shalma va boshqa ekosistemani ajratish mumkin. Ko‘pincha ekosistema tushunchasiga tirik organizmlar bilan ular yashaydi gan muhitning notirik komponentlari tarzida qaraladi. 3. Organizmlarning geografik qobiqdagi ahamiyati Organizmlar geografik qobiqda juda katta rol o‘ynaydi. Bunga sabab: 1. Ular Yer yuzining hamma joyida tarqalgan. 2. Uzoq vaqtdan, 1,3 mlrd. yildan ortiq vaqtdan buyon mavjud. 3. Organizmlar tanlash xususiyatiga ega. Bir xil elemetlarni tezda chiqarib, boshqalarini to‘plab boradi. 4. Organizmlarning kimyoviy faolligi kuchli. Quyosh nurini yutib, kimyoviy, organik birikmalar hosil qiladi. Ular parchalanganda energiya ajralib chiqadi. 5. Organizmlar nurash, tuproq hosil qilish jarayonida qatnashadi, relefni o‘zgartiradi, tog‘ jinslari, rudali, rudamas konlarni hosil qilishda, ko‘llarning evolyutsiyasida ishtirok etadi. 6. Atmosferani kislorod bilan ta’minlab turadi. Havodagi CO 2 gazining qismini yutadi. Demak, CO 2 gazi har 35 yilda yangilanib turadi. Tirik modda hayotini geografik muhitdan ajratib bo‘lmaydi. Organizmlar bilan atrof muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va munosabatlarni ekologiya o‘rganadi, organizmlarga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillar ekologik omillar deyiladi. Ular organizmlarga birgalikda ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillar 2 ta guruhga bo‘linadi: abiotik, biotik va antropogen. Abiotik omillar quyidagilar: 1. Yorug‘lik. O‘simliklardagi fotosintez reaktsiyasi faqat Quyosh nuri energiyasi – yorug‘lik tahsiridagina ro‘y berishi mumkin. O‘simlik qoplamidagi qavatlik (yaruslik), organizmlar hayotdagi davriylik yorug‘likning fasliy o‘zgarishi tufaylidir. Yer yuzasidagi o‘simlik zonalligining sababi ham yorug‘likdagi farqlarga bog‘liq. 2. Issiqlik. Issiqlik organizm hujayralaridagi fiziologik jarayonlar surhtiga tahsir etadi. Harorat past bo‘lsa, eritmalar muzlab qolishi mumkin, muz hujayraning buzilishiga olib keladi, harorat yuqori bo‘lsa, protoplazma oqsillari quyuqlashib, fiziologik jarayon buziladi. 3. Suv. O‘simliklar kerakli moddalarning o‘zini qabul qilmaydi, eritma sifatida qabul etadi. O‘simliklar ortiqcha suvni tanasidan bug‘latib yuboradi. Namlik sharoitiga o‘simliklar ham, hayvonlar ham moslashadi. Suvning ko‘proq bo‘lishi sharoitiga qarab o‘simliklar 4 turga bo‘linadi: gidrofit (ildizi suvda turadigan), gigrofitlar (sernam yerda o‘sadigan), mezofitlar (o‘rtacha nam yerda o‘sadigan) va kserofitlar (quruq joylarda o‘suvchi) o‘simlikarga bo‘linadi. 4. Shamol. O‘simliklarga havoning tarkibi uncha ko‘p ta’sir etmaydi. Shamol suvning o‘simliklardan ko‘p yoki kam bug‘lanishiga, tuproqning to‘zishiga, urug‘larning tarqalishiga, o‘simlikarning changlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. 5. Substrat – yerning ta’siri. Tuproq bilan o‘simliklar o‘rtasida doimo o‘zaro tahsir ro‘y berib turadi, modda almashinadi, modda energiyaning aylanma harakati ro‘y berib turadi. Organizmlar hayotida biotik omillar ham muhim ahamiyatga ega. Har bir tirik organizm boshqa organizmlar mavjud muhitda, ular bilan chambarchas bog‘langan holda yashaydi. Natijada bir-biri bilan bog‘langan organizmlar to‘plami vujudga kelib ular biogeotsenozni vujudga keltiradi. Organizmlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar to‘xtovsiz ro‘y berib turadi. Organizmlar o‘rtasidagi munosabatlar juda turli-tuman bo‘ladi: 1) Parazitizm – boshqa organizmlar hisobiga yashash (donli o‘simliklarda qorakuya, zarpechak, devpechak hayvonlarda kana, gijja,). 2) Saprofitlar – o‘lgan organizmlar hisobiga yashash (mo‘g‘or, achitqi bakteriyalar, zamburug‘lar, qo‘ziqorin va boshqalar). Bular tabiatda modda va energiyaning aylanma harakatiga sabab bo‘ladi: 3) epifitlar – boshqa organizmlarda o‘tirib qolgan chirindi va chang zarralari bilan kun ko‘ruvchi organizmlar (moxlar, suvo‘tlar). 4) Simbioz – bir-biriga foyda keltirib, birga yashash (chumoli bilan shira, ayrim o‘txo‘r hayvonlar va qushlar). 5) Antogonizm – bir-biriga dushman bo‘lib yashash. Masalan, go‘shtxo‘r va o‘txo‘r hayvonlar, mushuk bilan sichqon, mog‘or va mikroblarning boshqa bakteriyalarni o‘ldiradigan modda ishlab chiqarishi. 6) Adaptatsiya – moslashish. Organizmlarning muhitga moslashishi, o‘simliklarning yaruslar hosil qilib o‘sishi, davriy jarayonlarga moslashish va h.k. 4. Biomassa va uning tarqalishi Biosferadagi hamma tirik organizmlarning massasi biomassa deb yuritiladi va Yerning boshqa qismlariga taqqoslaganda u juda kichik ko‘rsatkichga ega. Quruqlikdagi hamma tirik organizmlarning 99 % ga yaqini o‘simliklar massasidan iborat. Shuning uchun ko‘pincha biosferadagi jarayonlar tahlil etilganda fitobiomassaning ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Biomassaning miqdoriga bir qator ekologik omillarning, ayniqsa, biotik va antropogen omillarning ta’siri juda katta, shuning uchun biomassaning Yer yuzasida tarqalishi geografik mintaqa va zonalar bilan chambarchas bog‘liq. Geografik mintaqalar radioatsion ko‘rsatkich va atmosfera sirkulyatsiyasi bilan bog‘liq holda kengliklar bo‘ylab joylashgan. Har bir geografik mintaqa ma’lum havo massalarining hukmronligi bilan ajralib turadi. O‘simliklarning ma’lum maydondagi massasini, Yerning geografik mintaqalari bo‘ylab tarqalishi tahlil qilinganda eng ko‘p miqdor ekvatorial va subekvatorial mintaqaga to‘g‘ri kelishini ko‘ramiz. Bu mintaqalardagi biomassa arktika mintaqasidagi biomassadan qariyb 5 barobar ko‘p. Ekvatorial mintaqadan tropik mintaqaga borgan sari biomassa miqdori keskin kamayib ketadi, mo‘tadil mintaqada biomassa yana ko‘payib subarktik va arktika mintaqalariga borga Adabiyotlar: 1. Abdunazarov O`.Q., Mirakmalov M.T., Sharipov Sh.M. Umumiy tabiiy geografiya. –Toshkent, Barkamol fayz media nashriyoti. 2018. 328 b. 2. Vahobov H. Umumiy Yer bilimi. Darslik. –T oshkent : Bilim, 2005. 3. Геренчук К.И., Боков В.А. Черванов И.Г. Общее землеведение. -М.: Высшая школа, 1984. -256 с. 4. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. -М.: Высшая школа, 1990. 5. Савцова Т.М. Общее землеведение. -М.: Академия, 2013. 6. Шубаев Л.П. Умумий ер билими. –Тошкент: Ўқитувчи, 1975. 7. Goudie A. Physische Geograhfie. Germany,1997. 8. World Regional Geography (This text was adapted by The Saylor Foundation under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 License without attribution as requested by the work’s original creator or licensee). www.sayior.org/books . 9. Nicholas Clifford,Shaun French and Gill Valentine. Key Methods in Geography. 2010. 10. Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical Geography.2007. Thomson Brooks/Cole, a part of The Thomson Corporation.Thomson, the Star logo, and Brooks/Cole are trademarks used herein under license.

BIOSFERA YERNING HAYOT QOBIG‘I Reja: 1.Biosfera – Yerning hayot qobig‘i 2. Biosfera - tabiiy sistema 3. Organizmlarning geografik qobiqdagi ahamiyati 4. Biomassa va uning tarqalishi

1. Biosfera – Yerning hayot qobig‘i Sayyoramizda tirik organizmlar yashaydigan va ularning ta’siri sezilib turadigan hamma joy (makon) biosfera deyiladi. Unga atmosferaning 16 km gacha bo‘lgan quyi qatlami, bugun suv va yer po‘stining 2600 m chuqurlikkacha bo‘lgan yuza qatlami kiradi. Yer yuzasi okean suvi yuza qatlami va tagi qismda organizmlar juda zich joylashgan yupqa qobiq biosfera markazi (yadro) ni tashkil etadi. Biosferadagi organizmlar uchta katta guruhga bo‘linadi: 1) Yashil o‘simliklar, eng qadimgi qoldiqlari yoshi 1,3 mlrd. yil. 2) Zamburug‘lar, quyi paleozoy erasidan buyon mavjud. 3) Hayvonot olami, yoshi 1 mlrd. yilga yaqin. O‘simliklarning 360 000 ga yaqin turlari mavjud. Ularning 60 000 gi eng oddiylar, yashirin urug‘lar 250 000. Hayvonlar turi yana ham ko‘p. 1 700 000 dan ortiq. Ulardan 1 000 000 ga yaqin turi hasharotlar. Zamburug‘lar turi 100 000 dan oshadi. Okeanlarda o‘simlik va hayvonlar turi ancha kam, 10 000 turga yaqin o‘simlik, 160 000 turga yaqin hayvon bor. Shundan baliqlar 16 000 tur, molyuskalar 80 000 tur, qisiqchbaqasimonlar 20 000 turdan ortiq. Yerning geografik qobig‘i taraqqiyot jarayonida, tirik mavjudotning bevosita ishtirokida hozirgi qiyofasiga ega bo‘lgan. Organizmlarii muhitdan ajratilgan holda o‘rganib bo‘lmaganidek, ular yashaydigan muhitni ham jonsiz tabiat taraqqiyotida o‘ynaydigan ulkan rolini hisobga olmasdan tushunish mumkin emas. Hozirgi atmosferaga, quruqlikdagi va okeandagi suvlarga, litosferaning yuqori qatlamlariga tirik moddalar ta’sir ko‘rsatgan va ular muayyan darajada tirik moddalarning mahsulidir. Geografik qobiqning ayrim joylarida odamning paydo bo‘lishi va rivojlanishini muqarrar qilib qo‘ygan qulay sharoit vujudga kelgan. Bu jihatdan geografik qobiq kishilar faoliyati uchun geografik muhitdir.

“Biosfera” atamasi birinchi bor 1875-yil nemis geologi eduard Zyuss tomonidan fanga kiritilgan. Biosfera deganda Yerning hayot qobig‘i - tirik organizmlar mavjud muhit tushuniladi. U atmosferaning quyi qismi, gidrosferaning va litosferaning yuqori qismini o‘z ichiga olib, Yerning boshqa qobiqlaridan o‘zining bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Eng asosiy farqi-bu muhitda tirik organizmlarning (o‘simliklar, mikroorganizmlar, hayvonot dunyosi) mavjudligi hisoblanadi. Ammo biosfera yaxlit qobiqni hosil qilmaydi. Biosferaning yuqori chegarasi atmosferaning 25-30 km. balandlikda joylashgan ozon qatlami, quyibchagarasi quruqlikda 10-12 km. chuqurlikdan o‘tkaziladi. Gidrosfera esa butunlay biosfera tarkibiga kiritiladi. Organizmlarning asosiy qismi qalinligi bir necha o‘nlab metmi tashkil etuvchi atmosfera, litosfera va gidrosfera chegara zonasida joylashgan. Biosferadagi hayotni vujudga kelishi hali o‘z yechimini oxirigacha topmagan tabiatshunoslikning yirik muammolaridan biri hisoblanadi. Ko‘pchilikning fikricha, hayot moddaning kimyoviy evolutsiyasini biologik evolutsiyaga o‘tishi natijasida vujudga kelgan deb hisoblanadi. Bunday o‘tish davri qachon va qayerda bo‘lganligi haqida hanuzgacha aniq ma’lumotlar olingani yo‘q. Yaqin yillargacha Yeming o‘zini mutloq yoshi haqida ham har xil fikrlar mavjud edi, eng yangi usullar yordamida olingan ma’lumotlarga qaraganda Yerning mutlaq yoshi 4,5 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlandi. Yerdagi eng qadimgi cho‘kindi tog‘ jinslarning mutlaq yoshi esa 4 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlangan. Ko‘pgina olimlarning fikricha Yerda hayot vujudga kelishidan oldin qariyb 1 mlrd. yil davomida organik birikmalarning abiogen sintezi amalga oshgan va shundan keyin birlamchi soda organizmlar shakllangan deb hisoblanadi.

Biosferadagi tirik organizmlarning umumiy massasi Yerning boshqa qobiqlarining massasiga nisbatan juda kichik bo‘lib 2,4 10 12 tni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich gidrosferaning massasiga nasbatan taxminan 600 ming barobar, litosferaning massasiga nisbatan 1,5 min barobar kam. Lekin shunga qaramay tirik oiganizmlarning geografik qobiqqa ko‘rsatayotgan ta’siri benixoya katta. Birinchi navbatda bu ta’sir geografik qobiqning biz ko‘rsatayotgan bir qator xususiyatlami shakllanishida o‘z aksini topgan. Ayniqsa yashil o‘simliklarninng fotosintez jarayonida atmosferadagi karbonat angidrid, suv va tuproqdagi eritmalar hisobiga organik birikmalarni vujudga keltirishi muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon katta miqdordagi Quyosh energiyasini geografik qobiqda to‘planishi bilan bog‘liq. Keyinchalik bu energiya yonish, chirish jarayonida arof-muhitga chiqadi yoki boshqa organizmlaiga ozuqa zanjiri orqali uzatiladi. Biosferada energiya manbai sifatida har xil kimyoviy reaksiyalar ham xizmat qilishi mumkin, shuni hisobiga bakteriyalar organik mahsulotni vujudga keltiradi. Atrof-muhitning sharoitiga moslashishi, organizmlami tabiiy raqobat natijasida tanlanishi tirik organizmlarning evolutsiyasini ta’minladi. Birlamchi tirik organizmlami vujudga kelishi atmosfera, litosfera va gidrosferadagi moddani biologik o‘rin almashishiga jalb etish bilan birga uni energiya manbalaridan foydalanish imkonini yaratdi. Organizmlarning ichki energiya manbai, agar u uni tashqi muhitdan nur, issiqlik sifatida olmasa, moddani oksidlanish jarayonida ajratgan energiyasidan iborat. Ma’lum muhitda vujudga kelgan organizmlar bu muhitni u yoki bu darajada o‘zgartirdilar, o‘zlari ham o‘zgarib boradilar. Shunday qilib biosfera-deganda tirik organizmlar mavjud muhit tushuniladi. Biosferada moddaning ikkita asosiy toifasi mavjud: ular tirik organizmlar va jonsiz modda. Tirik organizmlar o‘z faoliyati natijasida

Quyosh energiyasi hisobiga kimyoviy birikmalarni vujudga keltiradi, bu birikmalar parchalanganda kimyoviy ish bajarishga qodir energiya ajralib chiqadi. Kimyoviy nuqtai nazardan tirik organizmlar materiyaning faolshakllaridan biri bo‘lib, uninig kimyoviy energiyasi energiyani boshqa masalan, mexanik, issiqlik va h.k. shakllariga aylanishi mumkin. Jonsiz modda - tirik organizmlar tarkibiga kirmagan minerallardan yoki kimyoviy elementlardan iborat bo‘lib, uning tarixiy davr mobaynida ajratgan energiyasi (radioaktivli, kimyoviy) unchalik ko‘p emas. Biosferadagi tirik va jonsiz organizmlar hayotiy jarayonlar ta’sirida bir-biri bilan chambar-chas bog‘langan. Yerda hayotni keng tarqalishida tirik organizmlaming har xil sharoitga moslashish qobiliyati muhim ahamiyatga ega. Misol tariqasida ba’zi bir mikroorganizmlar harorati +180° dan -253°ga bo‘lgan muhitda yashashi mumkinligini ko‘rsatishimiz mumkin. Ulardan ba’zi birlari 3000-8000 atmosfera bosimiga chidashi mumkin. Hayot shakllari ham xilma-xildir. Yer yuzida 500 mingga yaqin o‘simlik va 1,5 mln.ga yaqin hayvonot turlami uchratishimiz mumkin, dunyodagi hamma minerallarning soni esa 4 mingdan biroz ko‘proq xolos. Vladimir Ivanovich Vernadskiy biosfera kimyoviy elementlarning to‘planishi, almashinishi va tarqalishida organizmlarning rolini, biosfera inson mehnati va u qo‘lga kiritgan ilmiy muvaffaqiyatlar tufayli asta-sekin yangi holat – noosfera (aql-zakovat qobig‘i)ga o‘tishini birinchi bo‘lib ko‘rsatib berdi. “Noosfera” - iborasi ilmiy adabiyotga V.I. Vernadskiyning biogeokimyoviy fikrlari tarafdori, fransuz matematigi va faylasufi e.M. Rua tomonidan kiritilgan. Ammo V.I. Vernadskiy unga butunlay yangi ijtimoiy, ekologik mazmun bahsh etgan. Uning tushuntiricha, noosfera biosferaning shunday bir

O'xshashlar

BIOSFERA
GEOGRAFIK FANLAR TIZIMIDA UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYANING O‘RNI. UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA, OB’EKTI, PREDMETI VA VAZIFALARI
YERNING SHAKLI VA O‘LCHAMLARI
HARORATNING O‘SIMLIKLAR HAYOT FAOLIYATIGA TA’SIRI
Adabiy jarayon, adabiy hayot va ijtimoiy voqelik.