GEOGRAFIK FANLAR TIZIMIDA UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYANING O‘RNI. UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA, OB’EKTI, PREDMETI VA VAZIFALARI Reja: 1. Geografiya fani haqida tushuncha 2. Tabiiy geografiyaning o‘rganish ob’ekti va predmeti 3. Fanning maqsadi va vazifalari 4 . Fanning boshqa fanlar bilan aloqasi va tarmoqlari

G e o g r a f i y a f a n i h a q i d a t u s h u n c h a Fan texnikaning rivojlanishi ta’sirida oxirgi 20-30 yil ichida geografiya fanida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Asosiy e’tibor insoniyatni tabiiy resurslar bilan ta’minlashga qaratildi, bu esa o‘z o‘rnida geoekologik muammolarni chuqur o‘rganishni taqazo etadi. Geografiya fanining o‘rganish ob’ekti tabiiy geografik komplekslar va uning tarkibiy qismi bo‘lgan komponentlari bir–biri bilan o‘zaro chambarchas bog‘liqligi bo‘lganligi sababli mavjud muammolarni o‘rganishda va ularning yechimini topishda geografiya fanining o‘rni beqiyosdir 1 . Geogragiya fani Yer yuzasini o’rganish bilan shug’ullanadi. Geogragiya grekcha so’z bo’lib, geo “Yer” graphein “yozaman”, “tasvirlayman” degan ma’nolarni bildiradi. Geograflar yerning tabiiy tavsifi, uning aholisi va madaniyatini hamda umumiy doirada yerning turli qismlari iqlim hodisalarini o’rganadi. Geografiya dunyodagi barcha tabiiy va sun’iy hodisalar orasidagi o’zaro aloqadarlikni o’rganadi. Geograflar shuningdek yerning qandayligi, uning iqlimi hamda uning landshaftlari madaniy aralashuvga mos o’zgarishini ko’zdan kechiradi. Geografiya fani ikki asosiy qismga bo’linadi: tabiiy geografiya va inson geografiyasi. Bu ikki qism o’xshash bo’lib, ikkalasi ham fazoviy manzaradan (ko’rinish) foydalanadi hamda ikkalasi ham hududni o’rganish va bir hududni boshqasi bilan solishtirishni o’rganadi. Tabiiy geografiya atrof-muhit xarakteri, daryolar, tog’lar, relyef shakllari, ob-havo, iqlim, tuproqlar, o’simliklar kabi tabiat hodisalarini hamda yer yuzasining boshqa tabiiy jihatlarini o’rganadi. Tabiiy geografiya geografiyada yer fanlarini bir yo’nalishga qaratadi. U yerning tabiiy qismlariga – litosfera (ustki qatlam), atmosfera (havo), gidrosfera (suv) va 1 Goudie A. Physische Geograhfie. Germany, 2002. – so‘z boshidan.

biosfera (tirik organizmlar)ga hamda bu qismlar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikka urg’u beradi. Tabiiy geografiya doirasida keyingi paytlardagi muhim yo’nalishlar quyidagilar: - Geomorfologiya ( y erning tashqi xususiyatlarini o’rganadi) - Glyatsiologiya ( muzliklarni o’rganadi) - Qirg’oqlar geografiyasi (qirg’oqbo’yi regionlarni tadqiq qiladi) - Iqlimshunoslik (iqlim va iqlim o’zgarishlarini o’rganadi) - Biogeografiya (turlar tarqalishini o’rganadi). Ba’zi tabiiy geograflar quyosh sistemasida yerning joylashishini o’rganadilar. Boshqalari esa atrof-muhit geograflari bo’lib, ularning bir qismi tabiiy muhitning fazoviy jihatlari va madaniy qarashlarni o’rganish sohasini paydo qildi. Atrof-muhit geografiyasi tabiiy va inson geografiyasi ikkalasidan ham shuni talab qiladiki, insonlar o’z atrof-muhitlarini va tabiiy landshaftlarni yaxshi tushunishlari kerak. Geografik fanlarni ko‘pchilik mahalliy olimlarning fikricha, to‘rt guruhga bo‘lish mumkin: 1. Tabiiy geografik fanlar: geomorfologiya, iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya, glyatsiologiya, muzloqshunoslik, tuproqlar geografiyasi, biogeografiya, fenologiya va b. 2. Geografik ijtimoiy fanlar: geografiya tarixi, iqtisodiy geografiya va uning barcha tarmoqlari, aholi va aholi punktlari geografiyasi, energetika, sanoat, qishloq xo‘jaligi va h.k. geografiyasi. 3. Maxsus geografik fanlar. O‘lkashunoslik, mamlakatshunoslik, geografik toponimika, tibbiy geografiya, harbiy geografiya. 4. Kartografiya va uning barcha tarmoqlari.

Bu har bir guruhga kiruvchi fanlarning o‘z o‘rganish obekti, predmeti va o‘rganish metodlari bor. Har birining nazariy, regional hamda amaliy bo‘limlari ham bor. Tabiiy geografiyaning o‘rganish ob’ekti. Tabiiy geografiyayer haqidagi fan degan ma’noga ega. Bu juda umumiy gap. Chunki yerni juda ko‘p tabiiy fanlar o‘rganadi. Xo‘sh tabiiy geografiya yerning qaysi qismini o‘rganadi? Yerning ichki qismiga moddiy borliqning boshqa shakli xosdir. Yer sharining ustki qismida o‘ziga xos bo‘lgan qobiq tarkib topgan. Bu joyda moddalar uch xil holat – gaz, suyuq va qattiq holatda bo‘ladi. Bu joyga yerning ichki qismidan ham, koinotdan ham energiya kelib turadi. Yerning ichki qismidagi moddalarning saralanishi natijasida litosfera, gidrosfera va atmosfera vujudga kelgan. Tabiat taraqqiyotining ma’lum bochqichiga kelib, tirik organizm paydo bo‘lgan, u litosfera, gidrosfera, atmosfera taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatib kelmoqda. Hayot faoliyati ro‘y beradigan qobiqni biosfera deb ataymiz. Shunday qilib, Yerning taraqqiyoti davomida yuza qismida o‘ziga xos juda murakkab va bir butun tabiiy sistema paydo bo‘lganki, u geografik qobiq deb ataladi. Odam ham ana shu qobiqda paydo bo‘lib shu joyda yashaydi. Tabiiy geografiya mana shu qobiq – geografik qobiqni o‘rganadi. Bu qobiqni yana landshaft qobig‘i ham deb yuritiladi. Tabiiy geografiyaga (grekcha fizis - tabiat, ge - yer, grafo - yozaman, tasvirlayman so‘zidan olingan) Yer haqidagi fan deb ta’rif berilsa, bu juda umumiy ta’rif bo‘ladi, chunki yerni turli jihatdan barcha tabiiy va tabiatshunoslik fanlari geofizika, geologiya, botanika, zoologiya, geoximiya va boshqa fanlar o‘rganadi. Tabiiy geografiya predmetining aniqroq ta’rifi, birinchidan, tabiatning geografiya fani o‘rganadigan chegaralarini aniqlab olish, ikkinchidan, geografiyaning unga yaqin bo‘lgan fanlar bilan o‘zaro munosabauarini belgilab olishni taqazo etadi, Tabiat juda xilma-xildir.

Materiyaning ba’zi shakllari Yerning qobiqlari uchungina xos bo‘lib, ular sayyoramizdan tashqarida, koinotda tamomila boshqachadir. Yer shari yuzasida: yer po‘stining ma’lum bir chuqurligi bilan atmosferaning ma’lum bir balandligigacha bo‘lgan qismida maxsus moddiy tizim vujudga kelgan. Sayyoramizning ushbu ustki qobig‘i uchun moddalarning uch holatda: gaz, suyuq va qattiq holatda bo‘lishi namda modda harakatining xilma-xil shakllari xosdir, Yerning ichki qismidan chiqadigan modda va issiqlik ham, koinotdan keladigan modda va issiqlik ham shu joyda to‘planadi, u Yerning ichki qismidagi moddalarning tabaqalanishi natijasida litosfera bilan gidrosfera tarkib topgan. Yer yuzasi tabiati rivojlanishining ma’lum bir bosqichida hayot paydo bo‘lgan va tirik moddalar litosfera, gidrosfera hamda atmosferaning taraqqiyotiga faol ta’sir ko‘rsatadigan omil bo‘lib qolgan. Tirik modda ta’sirida mazkur qobiqlar hozirgi xususiyatga ega bo‘lgan 2 . Geografik qobiqni tabiatini xuddi shunday holda, bir butun holda o‘rganish tabiiy geografiyaning asosiy maqsadi hisoblanadi, tabiiy geografiya geografik qobiqni tarkibi, tuzilishi, rivojlanishi va landshaftlar tabaqalanishi haqidagi fanlar tizimidir. Mazkur fanlar tizimi o‘z navbatida uch guruhga bo‘linadi: - umumiy tabiiy geografik fanlar guruhi. Mazkur fanlarga umumiy tabiiy geografiya , umumiy geomorfologiya, umumiy gidrologiya , tabiiy geografik rayonlashtirish va bosha fanlar kiradi; - maxsus (xususiy) tabiiy geografik fanlar guruhiga tuproqlar geografiyasi, geobotanika, zoogeografiya, iqlimshunoslik va boshqa fanlar kiradi; - regional tabiiy geografik fanlar guruhiga materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi, alohida davlatlar va o‘lkalar tabiiy geografiyasi kiradi . 2 ( World Regional Geography, 5 -bet)