TABIIY GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH R E J A 1. Tabiiy geografik rayonlashtirish haqida tushuncha 2. Tabiiy geografik rayonlashtirishning asosiy tamoyil(prinsip)lari. 3.Taksonomik birliklar haqida tushuncha 4. O`zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirish tarixi va muammolari

1. Tabiiy geografik rayonlashtirish haqida tushuncha Rayonlashtirish (fr. rayon - bo`lim, bo`linma) keng ma’noda geografik qobiq va uning qismlarining, shuningdek tabiat va jamiyat o`zaro ta’sirining tabiiy va sotsial-iqtisodiy jarayonlarning hududiy tabaqalashuvini (differensiatsiyasini) ochib berishga qaratilgan say’-harakatlar majmuasidir.Amerikalik olim D.Uittlsining fikricha (1957), rayon – hodisalarning murakkab komplekslarining hududiy birikmalarini tanlab olish va o`rganish vositasidir. Geografiyada rayonlashtirish muammosini ko`pchilik tadqiqotchilar markaziy muammo deb hisoblashadi va bu muammoga juda ko`plab adabiyotlar bag`ishlangan. Geografik rayonlashtirish tipologik yondashuvni nafaqat Yer yuzasidagi bir xil qismlarini ajratish yo`li bilan, balki hududlarning alohida tiplari areallarinining tahlil natijalarini bir-biriga moslab bir butun hosil qilish yordamida individual qiyofaga ega bo`lgan turli xil qismlarini ajratish yo`li bilan ham amalga oshiradi. Tabiat xossalarining ifodalanishi darajasiga ko`ra rayonlashtirishning quyidagi xillari ajratiladi: 1) tabiat va jamiyat o`zaro ta’sirinining sistemalarini integral rayonlashtirish ; 2) kompleks tabiiy-geografik (landshaft) rayonlashtirish; 3) komponentlarni tabiiy-geografik rayonlashtirish (iqlimiy, geomorfologik,geobotanik va b.). Tabiiy geografik rayonlashtirish deb, teng tabiiy regionlarni ajratish (belgilash) asosida hududiy bo`lish tizimiga aytiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, tabiiy-geografik rayonlashtirish juz’iy tabiiy geografik belgilarga (komponentlar bo`yicha tabiiy geografik rayonlashtirish) va o`zaro bog`liq bo`lgan belgilarning kompleksiga ko`ra (komleks tabiiy-geografik yoki landshaft rayonlashtirish) o`tkazilishi mumkin. Amaliy vazifalarga nisbatan esa rayonlashtirishning ikki turi – umumilmiy va amaliy rayonlashtitish turlariga ajratiladi. Ammo, ayrim

tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, har qanday amaliy rayonlashtirish faqat umumilmiy rayonlashtirish asosida amalgam oshiriladi. Boshqa tadqiqotchilar esa universal rayonlashtirish yo`q va har qanday rayonlashtirish muayyan maqsad uchun bajariladi, deb hisoblaydilar. A.G.Isachenkoning (1990) fikricha, yagona umumilmiy rayonlashtirish amaliy tabiiy-geografik rayonlashtirishning turli variantlarini ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Amaliy tabiiy-geografik rayonlashtirish - iqtisodiyot , madaniyat, sog`liqni saqlashning turli sohalarida rejalashtirish va loyihalashtirishda tabiiy-ilmiy asos bo`lib xizmat qiladigan kompleks tabiiy rayonlashtirishdir (masalan, yo`l qurish, yangi yerlarni o`zlashtirish, yerlarni melioratsiya qilish va b.). Tabiiy geografik rayonlashtirish ob’ektiv mavjud hududiy tabiiy geografik majmualarni o‘rganish, ularga miqdor va sifat ko‘rsatkichlari asosida ta’rif berish, shu asosda o‘lkadan unumli foydalanish masalalarini hal qilish geografiya fani oldida turgan eng muhim masalalardan biridir. Tabiiy geografik rayonlashtirish regional birliklarni tabiatda ob’ektiv mavjudligi, ularning doimo bir-biri bilan uzviy aloqada ekanligi va o‘zaro bog‘liqligi kabi dialektik-materialistik metodologiyaga asoslanadi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning ilmiy prinsiplari ana shu metodologiya asosida ishlab chiqilgan. Tabiiy geografik rayonlashtirish muammolari bo‘yicha N. A. Gvozdetskiy, N. I. Mixaylov, G.D. Rixter, V. I. Prokaev, A. G. Isachenko, F. I. Mil’kov, V. M. CHetirkin kabi yirik tabiiy geograf olimlar katta ilmiy ish olib bordilar. Tabiiy geografik rayonlashtirish o‘lkada olib boriladigan tadqiqotning geografik bosqichida muhim xisoblanadi va u region nomlarini ob’ektiv, asosli ravishda ajratish, ularni mukammal tasvirlashga, tabiiy majmua-lararo va mujassamalararo aloqalarni son va sifat jihatidan chuqur tahlil qilishga imkon beradi.

Tabiiy geografik rayonlar rivojlanishi, tarixi, geografik o‘rni, tabiiy geografik jarayonlarga, tarkibiy qismlarning majmuiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Har bir tabiiy geografik birlik bir butunligi, atmosfera sirkulyasiyasida, gidrogeografiya tarmoqlarning xususiyatlarida, o‘simlik va hayvonot olamida, zonal va azonal omillarda namoyon bo‘ladi. Tabiiy geografik rayonlashtirish deganda hududlarni ularning o‘xshash tabiiy xususiyatlariga qarab, muayan tizimdagi regional tabiiy geografik birliklarga ajratish tushuniladi. Tabiiy geografik rayonlashtirish odatda uch xil tamoil asosida bo‘ladi: regional, zonal va aralash. Regional tabiiy geografik rayonlashtirishda tabiatda ob’yektiv mavjud bo‘lgan va taksonomik jihatidan birbiri bilan bog‘liq regional tabiiy geografik komplekslar (o‘lkalar, provinsiyalar, okruglar rayonlar va h.k.) ajratiladi, har bir kompleks tabiatining o‘ziga xos xususiyatlari ochib beriladi, ular tabiati tasvirlanadi hamda xaritaga tushiriladi. Tabiiy geografik region nafaqat tabiiy sharoiti bilan, balki o‘ziga xos tabiiy resurslari bilan ham boshqalaridan ajralib turadi. Shuning uchun ham tabiiy geografik rayonlashtirish har bir hududning o‘ziga xos tabiiy sharoiti va resurslarini baholashga imkon beradi, ayniqsa tabiatda ekologik muvozanatni saqlash va ekologik bo‘ronning oldini olish dolzarb masala bo‘lib turganda hozirgi vaqtda tabiiy geografik rayonlashtirishning ahamiyati juda katta. Tabiiy geografik rayonlashtirish muayyan birliklar tizimi (taksonomik birliklar sistemasi) asosida amalga oshiriladi. Taksonomik birliklarni qanday belgilar asosida ajratish, ularning tasniflari va nomlari hozirgacha ham munozarali bo‘lib, yagona bir fikr yo‘q. Tabiiy geografik rayonlashtirishda qo‘llaniladigan uslublar va rayonlashtirish tamoyillari har xil bo‘lganligi sababli hozirgi kunda biron-bir o‘lkani tabiiy geografik rayonlashtirish masalasi ancha murakkab masala hisoblanadi. 2.Tabiiy geografik rayonlashtirishning asosiy tamoyillari 1. Hududiy bir butunlik tamoyili

Tabiiy geografik birliklarning muhim xususiyatlaridan biri ularning maydon jihatidan bir butunligidir. Bu tamoyil har bir regionning er yuzida boshqa erda qayta uchramasligi, ularning xususiy belgilariga ega ekanligiga asoslanadi. Bir tabiiy geografik region faqat bir joyda yaxlit holda mavjud bo‘ladi. Boshqa joylarda xuddi shunday region takrorlanmaydi, lekin ayrim o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. 2. Landshaftlar rivojlanish tarixining birligi tamoyili Bu tamoyil majmuali tabiiy geografik rayonlashtiri щ da asosiy tamoyillardan biridir. Bu tamoyil tabiiy geografik rayonlashtirishning hamma bosqichida hisobga olinadi. CHunonchi tabiiy geografik rayonlarni ajratishda ularning geologik hamda geomorfologik rivojlanish va landshaftlar genezisi asos qilib olinadi. Lekin tabiiy geografik zonalarni ajratishda bu tamoyildan foydalanish mumkin emas. CHunki zonaning o‘zida geologik va geomorfologik taraqqiyoti hamda landshaftlarni yoshi jihatidan bir-biridan farq qiluvchi tabiiy majmualar ham uchraydi. 3. Majmualilik tamoyili. Bu tamoyiliga ko‘ra tabiiy geografik rayonlashtirish landshaftlarning bir yoki bir necha etakchi komponenti emas, balki barcha komponentlari birgalikda hisobga olinishi kerak. Masalan, tabiiy geografik birliklarga ajratishda geologik- geomorfologik tuzilishi, relfi yoki iqlimgina emas, tuproqlari, o‘simliklari, hayvonot dunyosi, er usti va er osti suvlari, tabiiy geografik jarayonlardagi o‘xshashlik va tafovutlar ham aniqlanishi hamda e’tiborga olinishi lozim. SHunday qilganda tabiiy geografik rayonlashtirishda majmualillikka amal qilingan bo‘ladi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning komponentlar bo‘yicha rayonlashtirishdan asosiy farqi ana shu majmualilik tamoyiliga amal qilinishidadir. 4. Nisbiy bir xillik tamoyili