logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Tabiiy geografik goya va tushunchalarining shakllanishi va rivojlanishi

Tabiiy geografik goya va tushunchalarining shakllanishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.5556640625 KB
Ko'chirib olish
Tabiiy geografik goya va tushunchalarining shakllanishi va rivojlanishi . Reja: 1.Ibtidoiy jamoa tuzumi davri,antik davr. 2.O’rta asrlar, uygonish davri , buyuk geografik kashfiyotlar davri. 3.Yangi davr-kompleks tabiiy geografiyasi va xozirgi zamon geografiyasining asosiy xususiyatlari. 4.Geografiyaning kiskacha rivojlanish tarixi. 5.Tabiiy geografik g’oyalarning rivojlanishida rus tabiatshunoslarining Tabiiy geografiya eng qadimgi fanlar qatoriga kiradi. Uning rivojlanishida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin. Qadimgi yoki antik davr bosqichi. Fan insonning ongli fao- liyati sifatida qadimgi Yunonistonda miloddan awalgi VI—V asrda vujudga kelgan. Ushbu bosqichda geografik ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy natijalar quyidagilardan iborat: — Gomer tomonidan miloddan avvalgi XII asrda Dunyo xaritasi tuzildi. Mazkur xaritada asosan o'rta dengiz atrofi tas- virlangan (1-rasm): — Aristotel tomonidan miloddan avval IV asrda Yerning sharsimonligi, Yerda issiqlik mintaqalarning mavjudligi isbot- landi. Dunyo xaritasi tuzildi. Uning xaritasida Gomer xaritasi- dagi joylar yanada kengaytirilgan (2- rasm). Uning xaritasida kishilar yashamaydigan sovuq mintaqa va kishilar yashaydigan issiq mintaqa ajratratilgan. — Aristotel tomonidan tuzilgan Dunyo xaritasida Afrikaning shimoliy qismi, Osiyo va Yevropa qifalari tasvirlangan. Osiyo- dagi Hindiston, Amudaryo va Sirdaryo, Kaspiy dengizi, Yevropadagi Italiya, Makedoniya, ichki (o'rta) dengiz, Iberiya va boshqa joylar tasvirlangan; — Yerotosfen miloddan awalgi III asrda Yerning o'lcham larini aniqladi, Dunyo xaritasini tuzdi (3-rasm). «Geografika» nomli asar yozdi, geografiya atamasini fanga olib kirdi; — Ptolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja to'ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4- rasm) va geografiya bo'yicha qator asarlar yozdi. Shu davrda Strabon geografiya fani bo'yicha yirik asarlar yozdi; o'rta asrlar bosqichi. Mazkur bosqichda geografiya fani aso- san sharq mamlakatlarida rivojlandi. Aleksandriyalik Kosma Indikoplov IV asrda Dunyo xarita sini tuzdi. Uning xaritasida Shimoliy Afrika, Yevropa, o'rta dengiz (Rim), Osiyo, Kaspiy dengizi tasvirlangan. U yer yuzasini okean bilan o'ralgan yassi to'rtburchak shaklida tasvirlagan. VIII- IX asrlarda Axmad Al-Farg'oniy astrolabiya asbobini yaratdi, astronomiya, gidrologiya va geodeziya sohasida muhim ilmiy ishlar olib bordi. Muhammad ibn Muso al Xorazmiy geografiya faniga ulkan hissa qo'shgan olimdir. U IX asrda «Surat-al-Arz» nomli kitob yozgan. Mazkur kitobda Al- Xorazmiy o'sha paytda ma'lum boigan shaharlarni geografik koordinatalarini keltirgan. U o'rta Osiyo geografiyasining asoschisi hisoblanadi. Abu Rayhon al-Beruniy jahonda birinchi bo'lib globusni yasadi, Dunyo xaritasini tuzdi. Geodeziya fanini rivojlanishi- ga ulkan hissa qo'shdi. U Yer shari meridian yoyining uzunligini aniqladi, 1° yoyning uzunligi 111,1 km.ga teng ekanligini kuza- tishlar asosida hisoblab chiqdi. «Hindiston», «Mineralogiya»,Abu Ali ibn Sino relyefni vujudga kelishida ichki va tashqi kuchlarni o'mi va ahamiyatini ochib berdi. Uning fikricha Yer yuzasi relyefi ichki va tashqi kuchlar ta'sirida shakllanib va o'zgarib turadi. Zahiriddin Muhammad Bobur o'zining «Boburnoma» asari bilan regional geografiyani rivojlanishiga juda katta hissa qo'shdi. «Boburnoma»da keltirilgan ma'lumotlar asosida o'rta va Janubiy Osiyo davlatlarining o'rta asrlardagi tabiiy sharoiti va xo'jaligi haqida fikr yuritish mumkin. Mahmud Qoshg'ariy «Devoni lug'ati turk» asarida juda ko'p geografik atama va tushunchalar haqida ma'lumotlar bergan va Dunyo xaritasini tuzgan. Buyuk geografik kashflyotlar bosqichi. Ushbu bosqichdan boshlab Yevropada fan yana rivojlana boshladi. Natijada dunyo ahamiyatiga ega bo'lgan kashfiyotlar qilindi. 1492-yil Xristofor Kolumb tomonidan Amerika qit'asi ochil- di. X. Kolumbning asosiy maqsadi Hindistonga dengiz yo'lini ochish bo'lgan. Shuning uchun u kashf qilgan joylarni Hindiston, u yerdagi mahalliy aholini esa Hindular deb atagan. 1499— 1501 -yillari Amerigo Vespuchchi Amerika qifasini shimoliy qismlarini tekshirdi va yangi yerlarning ilk tavsifini yozdi. 1507- yili fransuz geografi M. Valdzemyuller materikni Amerigo Vespuchchi sharafiga Amerika deb atashni taklif etdi. 1498-yili Vasko-da-Gama boshliq Portugaliya ekspeditsiya- si Afrikani aylanib o'tib, Yevropadan Hindistonga dengiz yoiini ochdi. Shu davrdan boshlab Osiyoni Yevropa bilan bog'lagan «Buyuk ipak yoiining» ahamiyati pasaya boshladi. 1519—1521 -yillari Fernan Magellan boshliq Ispaniya eks- peditsiyasi okean bo'ylab Dunyo aylana sayyohatini amalga oshirdi va Yerning sharsimonligini yana bir bor isbotladi, hamda Dunyo okeanini yaxlitligini asoslab berdi (7-rasm). 1605-yil Golland sayyohi Yansszon Avstraliya materigini kashf qildi. So'ngra A. Tasman (1641—1643-y) materikni hamma to-monidan aylanib chiqdi. 1650-yili Golland olimi B.Vareniynng «Umumiy geografiya» nomli asarini bosilib chiqishi ilmiy geo-grafiyani rivojlanishi uchun asos bo'ldi. B.Vareniy geografiyani ikki qismga boiadi: umumiy va xususiy. Uning fikricha, umu- miy geografiya Yerning umumiy xususiyatlarini, xususiy geografiya esa Yerning ayrim qismlarini o'rganadi. Ilmiy geografik ishlar bosqichi (XVII—XIX asr). Mazkur bosqichdan boshlab birinchi marotaba maxsus ilmiy ekspeditsi- yalar uyushtirila boshlandi. Bunday ekspeditsiyalar Fransiyada (Bugenvil, Laperuza), Buyuk Britaniya (J.Kuk, Vankuver), Rossiyada (Bering, Chirikov, Krasheninnikov va boshqalar) uyushtirildi. Natijada Tinch okeni, Osiyo, Shimoliy Amerika qirg'oqlari, Afrikaning va Janubiy Amerikaning ichki qismlari va tabiati o'rganildi. Yerning ichki qismlari, Yer yuzasi relyefi, Ye.r usti va osti suvlari, shamollar, o'simliklar haqida bilimlarni to'planishi bilan tabiiy geografiyadan geologiya, gidrologiya, geobotanika va meteorologiya ajralib chiqib ketdi. Ushbu bosqichda ko'p ilmiy ishlar mamlakatshunoslik yo'nalishida bo'lgan. Mazkur ishlar ikki yo'nalishda olib boril gan: a) birinchi yo'nalishda har bir davlatning geografik tavsifiga katta e'tibor berilgan; b) ikkinchi yo'nalish ayrim o'rganilmagan hududlarni geografik tavsifiga bag'ishlangan. Bunday tavsiflar ko'p hollarda sayyoh va olimlarning ekspeditsiyalarda yiqqan ma'lumoti asosida tuzilgan. Masalan, S.P.Krasheninnikovning «Kamchatkaning tavsifi», P.S.Pallasning «Rossiyaga sayohat va boshqalar. Umumiy yer bilimi masalalari nemis olimi LKant (1724— 1804)ning «Tabiiy geografiyadan ma'ruzalar» asarida ko'rib chiqilgan. Mazkur asarda shamollar, ularni hosil bo'lishi, Yer yuzasi relyefini rivojlanishi ko'rib chiqilgan. M.V.Lomonosov (1722—1764) asarlarida ham «Umumiy yer bilimi» masalalari ko'rib chiqilgan. Mazkur masalalarni M.V.Lomonosov «Yer qatlamlari haqida» (1763y) «Atmosfera hodisalari haqida so'z» (1753) asarlarida ko'rib chiqqan. U yer yuzasi relyefi ichki va tashqi kuchlar ta'sirida muntazam o'zgarib turishini ta'kidla- gan. Havo massalarini harakati ta'limotini yaratgan. XIX asrning birinchi yarmida yirik ilmiy-tadqiqot ekspe- ditsiyalari hamda milliy geografiya jamiyatlari tashkil qilina bosh-landi. Dastlabki geografiya jamiyatlari Buyuk Britaniyada (1830), Fransiyada (1846), Germaniyada (1826), Rossiyada (1845) tu- zildi. Turkistonda esa 1898-yil tuzildi. Juda ko'p davlatlar tomonidan yirik ilmiy-tadqiqot ekspe- ditsiyalari uyushtirildi. Rossiya tomonidan 50 dan ortiq ekspeditsiya uyushtirildi. Natijada Dunyo okeani haqida yangi ma'- lumotlar to'plandi. 1821-yili esa F. F. Bellinsgauzen va M. P. Lazarev boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan Antarktida materigi ochildi. Mazkur bosqichda Yer yuzasi tuzilishini o'rganish tugallangan. Yer qobig'ining rivojlanish nazariyasi Charlz Layel tomonidan ishlab chiqildi. Shu davrda Ch.Darvin tomonidan «Tabiiy tanlanish tufayli turlarning kelib chiqishi» nomli asar yozildi. A.Gumboldt tomonidan ilmiy geografiyaga bag'ishlangan qator asarlar e'lon qilindi. Okeanografiya fani shakllandi, meteorologik va gidrologik stansiyalar soni ko'paydi va kengaydi. Yer yuzasida balandlik va chuqurliklami tarqalish qonuniyatlari aniqlandi. Atmosfera va okeandagi harakatlarning mohiyati ochib berildi. XX asr bosqichi. Mazkur bosqich ikki davrdan iborat: Birin- chi davr XX asrning birinchi qismini o'z ichiga oladi. Mazkur davrda tabiiy geografiyada qator muhim ta'limotlar yaratildi. V.V.Dokuchayev tomonidan tabiat zonalligi ta'limoti yaratildi. A.A.Grigorev tomonidan esa geografik qobiq va geografik muhit ta'limoti yaratildi. Biosfera haqida ta'limot esa V.A.Vernadskiy tomonidan yaratildi. Geografik qobiqning bo'ylama (vertikal) va ko'ndalang (go- rizontal) tuzilishi, rivojlanishi va tarkibiy qismlari haqida tu- shunchalar ishlab chiqildi. Bu sohada L.S.Berg, K.K.Markov, S.V.Kalesnik, N.A.Solnsev, A.G.Isachenko, F.F.Milkov yirik ilmiy ishlarni amalga oshirdi (9-rasm), S.V.Kalesnik 40-yillari geografik qobiqning tuzilishi va rivojlanishi umumiy yer bilimi fanining o'rganish obyekti degan g'oyani olg'a surdi XX asrning ikkinchi yarmida tabiiy geografiya fan-texnika inqilobi (FTI) ta'sirida rivojlana boshladi. FTI davrining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: — fanni jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishi; — yangi energiya manbalarini va sun'iy materiallarni yara tilishi; — kosmik texnikani va Yerni masofadan turib o'rganish usul larini rivojlanishi; — fanlarning o'zaro ta'sirining kuchayishi va oraliq fanlar ning rivojlanishi (bioximiya, biofizika, geoximiya, geobotani ka, geofizika va h.k.). — ekologik sharoitning keskin sur'atlarda yomonlashuvi. Ikkinchi davrda geografiya fanining rivojlanishidagi asosiy natijalar quyidagilardan iborat: — FTI davrida insonni tabiatga ta'siri mahalliy miqyosdan mintaqaviy va sayyoraviy miqyosga ko'tarildi; geografiya fanida shakllangan yangi muammolar mazkur fanda modellashtirish va tajriba usullarini keng qollashni taqazo qildi; — XX asrning 60-yillarida geografiya fanida miqdoriy inqilob ro'y berdi, ya'ni matematik metodlar va EHM keng qo'llanila boshlanadi; — kartografik usullar yanada kengroq qo'llanila boshlandi; kosmik usullar yordamida aylanasimon tuzilmalar, at mosfera harakatlari, okean suvi aylanma harakati, okeanlarni chuqurdagi suvlarini ko'tarilish jarayonlari aniqlandi. Mazkur bosqichda ekologiya, landshaftshunoslik, tabiiy geografik ra yonlashtirish, injenerlik geografiyasi, geografik bashorat, meliorativ geografiya shakllandi va yanada rivojlandi. Tabiiy geografik g’oyalarning rivojlanishida rus tabiatshunoslarining Ruslar juda ko’p g е ografik kashfiyotlar qilishdi. Ular boshqa har qanday xalq kashf qilganiga qaraganda ko’proq t е rritoriyani kashf qilishdi d е yilsa, xato bo’lmasa k е rak. Rus kishilarining - g е o-grafik faoliyatini insoniyatning Е rni bilishdagi umumiy ishining bir qismi d е b, jahon fani va madaniyatini rivojlantirishga qo’shil-gan hissa d е b qaramoq k е rak. Е rmakning 1581 yildagi yurishi ruslarning sharqqa tomon uzoq, vaqt to’xtab turgan harakatiga yo’l ochdi. 1587 yilda Sibirning birinchi gub е rnya shahari Tobolskka asos solindi. Rus xalqi orasidan XVII asrning atoqli sayyohlari е tishib chiq-di. Ularning mardligi Vatan foydasi uchun, k е lajak avlod farovonligi uchun xizmat qildi. Sibir xalqlari bilan bo’lgan yaxshi munosabatlar sayohatlarning muvaffaqiyatli bo’lishiga qulaylik tug`dirdi. 1584-1598 yillar oraligida Luka boshchiligidagi «Arktikaga birinchi rus g е ografik eksp е ditsiyasi» amalga oshirildi. Uning vazifasi Obning quyar joyi bilan Е nis е yniyg quyi oqimi oraligidagi е rlar tabiatini tasvirlash edi. 1601 yilda Taz daryosi bo’yida Mangaz е ya shahriga asos solinadi, bu shahar mo’yna savdosini k е ng rivojlantirdi va ruslarning sharqqa tomon harakatida tayanch punkt bo’ldi. Mangaz е yaliklar o’sha vaqtning o’zidayoq Taymir yarim orolini aylanib o’tishdi. So’ngra ular Е nis е yga chiqib k е lib, Turu- xansk shahriga asos solishdi. Shu bilan bir vaqtda Е nis е yga janubiy yo’l orqali ham borildi: 1619 yilda Е nis е ysk, 1628 yilda esa Krasnoyarskka asos solindi. Bu eksp е ditsiya olib k е lgan ma'lumotlar D е jnyov bilaya shaxsan suhbatlashgan va uning aytganlarini o’zining «Sibir tarixi» asa-riga kiritgan tobolsklik tarixchi Yu. Krijanich tufayli jahon fani-ga ancha t е z kiritildi va kartalarda aks ettirildi. XVII asr oxirida ruslarning Shimoliy Osiyoni o’zlashtirishi tugallandi. 1695 yilda Kamchatkada uning kashfiyotchisi va «egasi» Atlasov sayohat qildi. Ruslarning g е ografik kashfiyotlari Osiyo bilan ch е garalanib qol-may, B е ring bo’g`ozidan o’tib, Shimoli-g`arbiy Am е rikaga ham yoyil-di. Rus Am е rikasi San- Frantsiskogacha cho’zilgan edi. U е rda ruslar ispanlar bilan uchrashishdi. Ruslarning g е ografik kashfiyotlari nihoyatda t е z bordi. Uraldan oshib o’tilgandan Buyuk ok е an qirg`oqlariga е tib borilguncha bor-yo’g`i 57 yil o’tdi. qiyoslash uchun shuni aytish mumkinki, ispanlar Kolumb k е lib, quruqlikka tushgan е rdan to San-Frantsiskogacha, ya'ni ruslar bilan uchrashishgan е rgacha 300 yilda borishdi, vaholanki, bu t е rritoriya Shimoliy Osiyoga qaraganda ko’p martaba kichikdir. F е odal tarqoqlikning tugatilishi va markazlashgan davlatlarning tashkil topishi bilan g е ografik kartalarg`a zaruriyat tug`ildi. quruqlikni kartaga muntazam ravishda tushirib borish o’sha vaqtdan boshlandi. Rossiyada XVI asr oxirida «Bolshoy ch е rtyoj»-Sov е t Ittifoqining hozirgi Е vropa qismi t е rritoriyasining katta qismini o’z ichiga olgan karta va «Bolshoy ch е rtyoj» kitobi-eng muhim g е ogra-fik ob' е ktlarning tasviri tuzilgan. Buyuk g е ografik kashfiyotlar kartografiyaning rivojlanishiga yanada katta turtki bo’ldi. XVI asrda G. M е rkator karta tuzishning mat е matik printsiplarini ishlab chiqdi, bir qancha pro е ktsiyalar taklif qildi va Yangi dunyoning ham, Eski dun е ning ham ko’pdan-ko’p kartalarini tuzdi. XVI va XVII asrlarda g е ografiyadan ilmiy umumlashtiruvchi asar-lar — S. Myunst е rning «Kosmografiya»si (G е rmaniya, 1544), «Bogdan Li-kov kosmografiyasi» (M е rkator Atlasining tarjima е i, Rossiya, 1637) va B. Var е niyning «Umumiy g е ografiya»si (Gollandiya, 1650) paydo bo’ladi. XVIII asrda Е r yuzasining o’rganilishi va g е ografik bilimlari-ning rivojlanishi. XVII asrda fanda yangi bir yuksalish bo’ldi. Bu yuksalishni Uyg`onish davri bilan t е nglashtirish mumkin. Bu yuksalish-ga f е odal munosabatlarining yanada е mirilishi va kapitalizmning rivojlanishi sabab bo’ldi. Fanlar akad е miyalari tashkil etildi (Rossiyada 1724 yilda). I Nyuton butun dunyo tortishish ta'limoti asosida plan е talarning harakati nazariyasini ishlab chiqdi. I. Kant, so’ngra P. Laplas kosmogonik gipot е zalarni yaratib, fanga rivojla-nish g`oyasini kiritishdi. Ko’pchilik davlatlarda m е t е orologik stantsiyalar tashkil etildi. Xronom е trning takomillashtirilishi joylarning g е ografik uzunligini aniqlashga imkon b е rdi. Kartografiya taraqqiy etdi, kartografik pro е ktsiyalar ilmiy nazariyasi rivojlandi, r е l- е fni tasvirlash usullari takomillashdi. G е ologiyaga asos solindi: P. S. Pallas (Rossiya) g е ologik qatlamlarning yoshi haqidagi ta'limotga asos soldi. G. L е ybnits tog`lar vulkanlar otilishidan hosil bolgan- d е gan gipot е zani yaratdi, M. Lomonosov « Е r qatlamlari haqida» kitobini yozdi. XVIII asr oxirida g е ograf A. Gumboldt faoliyati boshlandi. XVIII asrning Е r yuzasini o’rganish sohasidagi xususiyati yirik d е ngiz eksp е ditsiyalarining uyushtirilishi bo’ldi. Atlantika ok е ani har holda ozmi-ko’pmi o’rganilgan d е b hisoblansa ham, l е kin Tinch ok е anda hali ko’p narsani tadqiq qilish lozim edi. Ko’pdan-ko’p d е ngiz eksp е ditsiyalari ichida 1725—1741 yillardagi V- B е ring va A. Chirikov boshchiligidagi rus eksp е ditsiyasi, J- Lap е ruz boshchiligida 1785— 1788 yillarda ish olib borgan frantsuz eksp е ditsiyasi va 1768 —1779 yillarda J. Kuk boshchiligidagi uch marta dunyo aylana suzgan ingliz eksp е ditsiyasi eng katta ahamiyatga egadir. Kuk Avstraliyaning sharqiy qirg`og`ini, Yangi Z е landiyani, Yangi Kal е doniyani, Gavayi orollarini, Janubiy G е orgiyani, Janubiy Sandvich orollarini, Jamiyat, Kuk orollarini topdi. Kuk Antarktikada suzib, mat е rikni ko’ra olmagan. Tadqiqotlardan maqsad е rlarii bosib olish ekanligi Afrikaga uyushtirilgan eksp е ditsiyalarda yanada yaqqol ko’rindi. Afrika qirg`oqlari bo’ylab borgan sayohatlar qadimda boshlangan bo’lishiga qaramay, uning ichki o’lkalari jahon g е ografiyasi uchun Е r yuzasining boshqa qismlariga qaraganda uzoq vaqt noma'lum bo’lib qola b е rdi. Sahroi Kabir mat е rikving ichki qismlarini Urta d е ngiz bo’yidan ajratib turar edi. Boshqa sohillarga tushib o’rnashish iqlimning yomonligidan murakkablashar edi. Ekvatorial va tropik tabiat mat е rikning ichki qismlarida yurishni qiyinlashtirar edi. Oldingi davrlarda kapitalistlarning manfaatlari hindistonbilan savdoga va Am е rikani o’zlashtirishga qaratilgan edi. Afrikani hindistonga borish uchungina aylanib o’tilardi. Kapitalizm davrining mustamlakachilik siyosatigina sayyohlarni Afrikaning ichki qismlariga kirib borishga undadi. Buni Afrikani siyosiy va iqtisodiy jihatdan bo’ysundirish maqsadida Afrikadagi g е ografik kashfiyotlarni rag`batlantirish uchun 1788 yilda tashkil etilgan «Afrika assotsiatsiyasi»— Britaniya jamiyati boshlab b е rdi. Afrikani t е kshirish Nig е r masalasi, Nil masalasi, Kongo ma-salasi, Zamb е zi masalasi kabi masalalarni hal etish yo’li bilan bordi- Bu masalalarni hal ztish quruqlikning ichki qismiga kirib borish yo’lini qidirib topish d е mak edi. XVIII asrdagi Rossiya g е ografiyasini birmuncha mufassalroq qa-rab chiqamiz. Rossiya Pyotr I vaqtida jadal rivojlanishni boshidan k е chirdi. Ekonomika hamda harbiy san'atning o’sishi, faol tashqi siyosat ko’p fanlarning rivojlanishiga sabab bo’ldi. Bu fanlar ora-sida «vatan g е ografiyasi so’zsiz birinchi o’rinda turadi» (O. Struv е ). Pyotr I davrida mamlakat t е rritoriyasi muntazam ravishda t е kshi-rib borildi1. Tadqiqot ishlari davlat ch е garalarini, birinchi navbat-da d е ngiz ch е garalarini aniqlashdan boshlandi- 1696—1708 yillarda Azov va qora d е ngizlar, 1710—1714 yillarda Baltika d е ngizi s'yomka qilindi. 1715—1719 yillarda Kaspiy d е ngizining birinchi aniq kartasi tuzildi. Kaspiy d е ngizi qadimgi zamondan Pyotr I dav-rigacha jahon g е ografiyasi uchun doimiy sir bo’lib k е lgan edi. 1719 yilda g е od е zistlar F. Lujin va I. Е vr е inov Uzoq Sharq d е ngizlarini s'yomka qilishni boshladilar. D е ngizlar kartasini tuzish bilan bir vaqtda davlatning ichkn t е rritoriyalari kartalari ham tuzildi. Kartografik ishlarga V. A-Kipriyanov bilan I. K. Kirillov rahbarlik qilishdi. Shimoliy va Uzoq Sharq sohillari, ayniqsa Osiyoning shimoli-sharqi hanuz noma'lumligicha qola b е rdi. Uning Am е rika bilan qo’-shilgan yoki qo’shilmaganligi noma'lum edi. Anianskiy nomli d е ngiz bo’g`ozi kartaga tushirilgan bo’lgani bilan u t е kshirilmagan ma'lu-motlar asosida tushirilgan edi. Chunki D е jnyov hisoboti e'lon qilin-may Yakutskdagi arxivda yotar edi. L е kin Rossiyaning qutbiy ch е kkala-rini aylanib hindistonga boradigan d е ngiz yo’li masalasining hal qilinishi Osiyo Am е rika bilan tutashganmi yoki yo’qmi, d е gan savol-ning javobiga bog`liq edi. Bu masalani hal qilish V. B е ring va A. I. Chirikov rahbarligida 1725—1730 yillarda tashkil etilgan Birinchi Kamchatka eksp е ditsiya-siga yuklangan edi. Eksp е ditsiya k е masi Kamchatka qirg`oqlaridan Chu-kotka d е ngizigacha е tib bordi, l е kin buning natijasida ham Am е rika qirg`og`i topilmadi. Ishni davom ettirish zarur edi. K е yinchalik Buyuk Shimol eksp е ditsiyasi d е b nom olgan Ikkinchi Kamchatka eksp е ditsiyasi 1734-1743 yillarda Е vrosiyoning shimoliy qir-g`oqlarini kartaga tushirdi, Uzoq Sharq qirg`oqlarini s'yomka qildn, Shimoliy Am е rikaning g`arbiy qirg`oqlariga е tib bordi, Yaponiyaning g е ografik o’rnini aniqladi va, nihoyat, rus sayyohlari — z е ml е proxo-d е tslarning ishiga yakun yasadi. Sibir qirg`oklarini s'yomka qilishda D. Ovtsin, S. Maligin, S. Ch е lyuskin, Xariton va Dmitriy Lapt е vlar, er-xotin Pronchish е v va Pronchish е valar ayniqsa katta muvaffaqiyatlarga erishishdi. V. B е ring va A. I. Chirikov Am е rika qirg`oqlariga suzib borishdi (1741). V. B е ring «Muqaddas Pyotr», A. I. Chirikov «Muqaddas Pav е l» k е mala-rida suzib borishdi. Kamchatkadan Yaponiyaga sayohatga M. Shpanb е rg rahbarlik qildi.Rus sayyohlariga Katta Е r nomi bilan ma'lum bo’lgan Am е rika qirg`oqlariga birinchi bo’lib I. Fyodorov va M. Gvozd е v borishdi. Ular 1732 yilda Am е rika qirg`oqlari bo’ylab b е sh kun suzishgan. Sibir bilan Uzoq Sharqni P е t е rburg Fanlar akad е miyasi tash-kil etgan otryad ilmiy jihatdan tadqiq etdi. Eksp е ditsiya qatnashchisi akad е mik Mill е r Yakutskdagi arxivdan D е jnyov hisobotini topib, e'lon qildi-Akad е mik otryadning ikkinchi qatnashchisi-o’sha vaqtda stud е nt, k е yinchalik akad е mik bo’lgan S. P. Krash е ninnikov Kamchat-kani tadqiq qildi va P е t е rburgga qaytgandan k е yin «qamchatka е ri-ning tasviri» d е gan ajoyib asarini nashr ettirdi. XVIII asr oxirida Rossiya-Am е rika kompaniyasining faoliyati jonlanib k е tdi. I. Fyodorov, M. Gvozd е v, V. B е ring va A- Chirikovlar eksp е ditsiyalaridan k е yin ruslar Tinch ok е anning shimoliy qirg`oq-larini muntazam ravishda t е kshirib bordilar. Ruslar tomonidan to-pilgan е rlar Rossiya Am е rikasi G. I. Sh е lixov rahbarligida 1776 yil-dan boshlab k е ng miqyosda o’zlashtirila boshlandi. XVIII asrning birinchi yarmida Rossiyada bir qancha yirik g е ogra-fik asarlar yaratildi. Bularga birinchi navbatda I. K. Krilloz at-laslari (1734) va «Rossiya imp е riyasi atlasi» nomli akad е mik atlas (1745), shuningd е k, I. K. Krillovning «Butun Rossiya davlatining rav-naq topishi», V. N. Tatishch е vning g е ografik asarlari kiradi. Bu vaqtda mamlakatning kadrlarga bo’lgan ehtiyojiga qarab o’quv g е ografiyasi ham joriy etiladi; g е ografiya o’quv pr е dm е ti sifatida o’qitiladigan bo’ldi, bu pr е dm е tga Var е niyning Pyotr I ning shaxsan ishtirokida tarjima qilingan «Bosh g е ografiya»si asos qilib olin-gandi. Pyot I tomonidan b е lgilangan planlar bajarilgandan k е yin g е ografiyaning rivojlanishi birmuncha s е kinlashib qoldi. Biroq bu s е kinlashish fanning Lomonosov davridagi yangi rivojlanishi oldi-dan bo’lgan s е kinlik zdi, xolos. M. V. Lomonosov shug`ullangan ko’pdan-ko’p fanlar orasida g е ografiya olimning diqqatini muntazam ravishda o’ziga tortib k е ldi. U Fanlar akad е miyasining G е ografiya d е partam е n-tiga boshchilik qildi va faol g е ografik ish olib bordi. M. V. Lomono-sov g`arbiy Е vropa g е ografiya fanidan ancha o’zib k е tgan birinchi rus g е ografi bo’lgan. U g е ografik mat е riallarni sist е maga soldi va Ark-tika g е ografiyasi, Rossiya g е ografiyasi, iqtisodiy g е ografiya, karto-grafiya, m е t е orologaya va iqlimshunoslik, gidrologiya, g е omorfologiya, g е ologiya, g е ofizika sohalariga oid ko’plab g`oyalarni ishlab chiqdi. Е r yuzasi, Е r o’qi, atmosf е ra, atmosf е ra bosimi, tundra, qora tuproq va boshqa ko’p t е rminlarni Lomonosov taklif etgan. Lomonosov Arktikaning g е ografiyasiga, gidrologiya va ok е ano- grafiyasiga juda qiziqar edi. U «Shimoliy d е ngizlarga qilingan turli sayohatlarning qisqacha tasviri va Sibir ok е ani orqali Shar- qiy hindistonga boradigan yo’lning bo’lishi mumkinligini ko’rsatish» d е gan kitob yozgan. , Rossiya g е ografiyasi ham Lomonosovning tadqiqot pr е dm е ti bo’l-gan. U «Rossiya Atlasini tuzatish» bilan shug`ullanar ekan, «Rossiya imp е riyasini g е ografik jihatdan to’liq tasvirlashga xizmat qiluvchi topografik axborotlar» nomli kitob yozdi. « Е r qatlamlari haqida» kitobida g е ologiya, g е omorfologiya va umuman Е r haqidaga nazariyaga asos solingan. Lomonosovning maz-kur kitobda ishlab chiqqan g е ografik g е omologiyalar to’g`risidagi ta'limoti katta ahamiyatga ega. Uning Janubiy qutb yonida mat е -rik — hoeirgi Antarktida borligi haqidagi fikri ham g`arbda Ja-nubiy mat е rik haqida Ptol е m е y fikriga yaqin afsonaviy tasavvur mavjud bo’lgan o’sha vaqtdayoq shu kitobda bayon qilingan va asoslab b е rilgan.« Е r qatlamlari haqida» kitobida xionosf е ra haqida so’z yuriti-ladi, bunda u xionosf е rani sovuq atmosf е ra d е b ataydi. Lomonosov iqtisodiy g е ografiya bilan ham tabiiy g е ografiyadan kam shug`ullanmadi. U jahon adabiyotida birinchi bo’lib «Iqtisodiy g е ografiya» t е rminini qo’lladi. Lomonosovning xalq maorifi va o’quv g е ografiyasini yaxshilash sohasidagi xizmatlari ham juda katta. U Moskva univ е rsit е tini, uning qoshida gimnaziyani tashkil etdi va bularga o’quv planlarini o’zi tuzdi. U maorifni k е ngaytirish uchun, quyi tabaqadagi kishilarning bilim olish huquqi uchun kurashdi, ma'lumotli kadrlarning foydali ekanini isbot qildi- M. V. Lomonosov Rossiya uchun Xitoy va hindistonga yo’l ochishning muhim ekanini tushunib, Arktika eksp е di-tsiyalari loyihasini ishlab chiqdi. Uning bu loyihasini amalga oshi-rish uchun V. Ya. Chichagov eksp е ditsiyasi tashkil etildi. Bu eksp е ditsiya uning tashabbuskori va tashkilotchisi vafotidan bir oy k е yin d е ngiz-ga chiqdi. M. V. Lomonosov Rossiya t е rritoriyasini g е ografik jihatdan har taraflama tadqiq etish programmasini tuzgan. Bu eksp е ditsiyalar uchun yozilgan ko’rsatmalar quyidagi ajoyib so’zlar bilan boshlanadi: «G е ografiya insoniyatga qanchalik foyda k е ltirishi haqida umumxalq turmushi to’g`risida ma'lum bir tushunchaga ega bo’lgan har bir kishi b е malol fikr yurita oladi. Davlatlarning mavq е i haqida ayniqsa o’z Vatanining mavq е i haqida bir fikrga ega bo’lish qalbda ajoyib ma-roq uyg`otadi». Lomonosovning mamlakatni iqtisodiy jihatdan yanada rivoj-lantirishni ko’zda tutgan planlari 1768—1774 yillarda Akad е miya eksp е ditsiyalari tomonidan amalga oshirildi. Akad е miya eksp е ditsiya-sining ikkita asosiy otryadi — Or е nburg va Astraxan otryadlari bo’lgan. Tadqiqot ishlari Rossiyaning juda katta t е rritoriyasida — Astraxan va qrimdan qola va Kanin yarim orollarigacha butun Е v-qropa qismida, Uralda, g`arbiy Sibirning Oltoydan Obning etagigacha bo’lgan е rlarida, Sharqiy Sibirdan Amurbo’yigacha bo’lgan е rlarda olib borildi. Programmaga tabiat, xo’jalik, ^tnografiya, arx е ologiya va boshqalarni o’rganish kiritilgan edi. Otryadlarga P- S. Pallas bilan I. I. L е pyoxin boshchilik qilish-di. K е yinchalik yirik olimlar bo’lib е tishgan N. Ya. Oz е r е tskovskiy, V- F. Zu е v, N. P. Richkov o’z faoliyatlarini shu е rda boshlaganlar. P. S. Pallas ayniqsa mashhur tabiatshunos va sayyoh — qomuschi bo’lgan. U g е ografiya, g е ologiya, zoologiya, botanika, iqlimshunoslik, etnogra-fiyaga, shuningd е k, tilshunoslik taryxiga katta hissa qo’shdi. Olim hodisalar bilan sababiy bog`lanishlar o’rtasidagi aloqalarga ko’p e'tibor b е rdi. Pallas bilim doirasining k е ngligi jihatidan qomus-chini, ishining aniqligi jihatidan hozirgi zamon olimlarini eslatar edi. Pallas Gumbolddan oldinroq o’tgan. Shunday qilib, XVIII asrda ilmiy tadqiqotlar asosida, birin-chidan, fanlar diff е r е ntsiyasi (bo’linishi) ro’y b е radi, ikkinchidan, tabiatdagi umumiy qonuniyatlarni tushuntirishga intilish yuzaga k е ladi. XIX asrda Е r yuzasini tadqiq qilish va g е ografiyaning rivojla-nishi (1871 yilgacha). XVIII asr oxiri va XIX asr boshlari ilg`or mam-lakatlarda kapitalizm g`alaba qilgan va qaror topgan davr bo’ldi. Fabrika-zavod sanoati hamda yirik qishloq xo’jaligi o’sadi. Tovar ishlab chiqarishi sanoat xam ashyosini ham, qishloq xo’jaligi xom ashyosini ham talab etadi. Bu hol mat е riklarni ham, ok е anlarni ham ilmiy jihatdan tadqiq etishni muqarrar taqozo qiladi. Tovar ishlab chiqa-rishi jahon bozorini vujudga k е ltiradi. Jahonni bo’lib olish ni-hoyasiga е ta boshlaydi. T е l е graf, parovoz, paroxod, avtomobil va niho-yat, samolyot o’zaro aloqalarni yaxshilaydi va t е zlashtiradi, tadqiqotchilar sayohatini е ngillashtiradi. Jahon xo’jaligi jahon mamlakatlari o’rtasidagi aloqalar va jahon siyosati g е ografianing rivojlanishiga yordam b е radi. Adabiyot, san'at, barcha sohalardagi ilmiy tadqiqot ishlari m е to-di yanada yuqori darajaga ko’tariladi. Klassik falsafa oliy daraja-ga е tadi. Marksizm va ilmiy dial е ktika paydo bo’ladi. Ximiya fani-ning yutuqlari jonsiz va jonli tabiat birligini tushunishga imkon b е radi. Ana shular asosida Е r yuzasi tabiatining bir butunligi haqi-dagi ta'limot rivojlanadi. XIX asrda ilg`or mamlak-atlarda g е ografik jamiyatlar tashkil eti-ladi; 1821 yil Parijda, 1828 yil B е rlinda, 1830 yil Londonda, 1845 yil Rossiyada g е ografiya jamiyatlari tuzildi. 1865 yilda g е ografiya jamiyatlari soni 16 taga, XIX asr oxiriga k е lib esa, 115 taga е tdi. G е ografiya jamiyatlari g е ografik fikr-g`oyalar markazlarigina bo’lib qolmay, g е ografik tadqiqotlarning tashkilotchilari ham bo’lib qoldilar. Rossiyada XIX asrning birinchi yarmi dunyo aylana suzishlar (40 ta-cha) davri bo’ldi. Ko’pchklik sayohatlarning b е vosita vazifasi P е t е rburgdan Rossiya Am е rikasiga va Kamchatkaga yuk olib borish bo’lgan. Yuk tashish bilan birga ok е anlar, orollar, Tinch ok е anning Osiyo va Am е ri-ka sohillari o’rganib borilgan. Odatda k е malar Kronshtadtdan chiqib, Atlantika ok е ani orqali k е tar, Gorn burnini aylanib o’tib, Gavayi orollariga borar va so’ngra Kamchatka yoki Rossiya Am е rikasiga o’tardi. Faqat tadqiqot bilan shug`ullanuvchilar (Kots е bu, B е llinsgauz е n va Lazar е v) ham bo’ltan. Birinchi dunyo aylana suzish (1803—1806) yillarda I. F. Kruz е nsh-t е rn va Yu. F. Lisyanskiy boshchiligida amalga oshirildi. F. F. B е llinsgauz е n va M. P- Lazar е vning oltinchi mat е rik-Antarktidani kashf qilgan 1819—1821 yillardagi eksp е ditsiyasi juda katta jahonshumul ahamiyatga egadir. O. Е . Kots е buning 1815—1818 va 1823—1825 yillardagi eksp е di-tsiyalari ilmiy jihatdan juda ham mazmunli bo’ldi. Marjon orol-larining vujudga k е lishi haqidagi dastlabki nazariya Kots е buga mansubdir. 1823-1825 yillardagi eksp е ditsiya qatnashchisi fizik E. L е nts batom е tr va boshqa ok е anografik asboblardan birinchi bo’lib foydalandi. Boshqa sayyohlardan Rossiya g е ografiya jamiyatining birinchi pr е zid е nti F. P. Litk е hamda V M. Golovninni eslatib o’tamiz. Ular-ning har ikkovi ham g е ografiya faniga salmoqli hissa qo’shishgan. Rossiya g е ografiyasini o’rganishda akad е miklar K. M. Ber va A. F. Midd е ndorf sayohatlarining hissasi ayniqsa katta bo’ldi. K. M. Ber Baltika d е ngizi qirg`oqlarini va Kaspiybo’yini, A. F. Midd е n-dorf Sibir Shimoli va Sharqining, Uzoq Sharq hamda Urta Osiyoning borish qiyin bo’lgan rayonlarini tadqiq qildi. Urta Osiyoni tadqiq qilishda Rossiya g е ografiya jamiyatining pr е zid е nti S е myonov Tyan-Shanskiy (1856—1858 yillarda) qat- nashdi. Tabiiy g е ografiyaning nazariy asoslarini, yuqorida aytib o’tilganid е k, Rus g е ografiya nazariyotchilaridan eng taniqlisi K. M. Berdir. (1792—1876). U akad е mik, g е ograf va sayohatchi, zoolog, evolyutsionist, Darvinning o’tmishdoshi, g е ografiya jamiyatining bosh tashkilotchisi, Rossiya е rlarining tadqiqotchisi bo’lgan. U tabiatni kompl е ks o’rgan-gan, undagi chuqur o’zaro aloqalarni aniqlagan mutafakkir-g е ograf edi. XIX asr oxiri (1871 yildan) va XX asrda (kapitalistik mamla-katlarda) g е ografik tadqiqotlar va g е ografiyaning holati. XIX asr oxiri kapitalizm inqirozining boshlanishi va uning imp е rializm bosqichiga o’tish davri bo’ldi. Monopolistik bo’lmagan kapitalizmdan imp е rializmga o’tish g е ografiya taraqqiyoti uchun yangi sharoit yaratdi. G е ografiyaning xarakt е riga imp е rializmning quyidagi b е lgila-ri ayniqsa katta ta'sir ko’rsatdi: 1) dunyoning mustamlakalarga bo’linishi, 2) ch е tga tovar chiqarish o’rniga kapital chiqarish, 3) monopoliyalar hukmronligi. Imp е rialistlarning mustamlakalarga egalik qilishi va ularga kapital chiqarishi, har bir mamlakatni har tomonlama o’rganishni ta-lab qildi. Shu sababli g е ografiyada mamlakatshunoslik k е skin ku-chayadi. Mat е rialistik g е ografiya bilan bir qatorda id е alistik g е ogra-fiya ham paydo bo’ldi. Mat е rialistik g е ografiya tabiatni b е vosita dalada ko’plab tadqiq qilishga asoslansa, id е alistik g е ografiya imp е rialistlarning mustamlakachilik siyosatiga tayanib ish ko’radi1. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrda mat е rik hamda ok е anlarni mufassal tadqiq qilish davom ettiriladi. Usha vaqtda hal etilgan eng muhim masalalar quyidagilar: 1) Afrikaning ichki o’lkalarini tadqiq qilish, 2) Urta va Markaziy Osiyoni o’rganish va 3) Arktikani t е kshirish. Boshqa joylar va ok е anlar ham tadqiq qilindi.

Tabiiy geografik goya va tushunchalarining shakllanishi va rivojlanishi . Reja: 1.Ibtidoiy jamoa tuzumi davri,antik davr. 2.O’rta asrlar, uygonish davri , buyuk geografik kashfiyotlar davri. 3.Yangi davr-kompleks tabiiy geografiyasi va xozirgi zamon geografiyasining asosiy xususiyatlari. 4.Geografiyaning kiskacha rivojlanish tarixi. 5.Tabiiy geografik g’oyalarning rivojlanishida rus tabiatshunoslarining

Tabiiy geografiya eng qadimgi fanlar qatoriga kiradi. Uning rivojlanishida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin. Qadimgi yoki antik davr bosqichi. Fan insonning ongli fao- liyati sifatida qadimgi Yunonistonda miloddan awalgi VI—V asrda vujudga kelgan. Ushbu bosqichda geografik ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy natijalar quyidagilardan iborat: — Gomer tomonidan miloddan avvalgi XII asrda Dunyo xaritasi tuzildi. Mazkur xaritada asosan o'rta dengiz atrofi tas- virlangan (1-rasm): — Aristotel tomonidan miloddan avval IV asrda Yerning sharsimonligi, Yerda issiqlik mintaqalarning mavjudligi isbot- landi. Dunyo xaritasi tuzildi. Uning xaritasida Gomer xaritasi- dagi joylar yanada kengaytirilgan (2- rasm). Uning xaritasida kishilar yashamaydigan sovuq mintaqa va kishilar yashaydigan issiq mintaqa ajratratilgan. — Aristotel tomonidan tuzilgan Dunyo xaritasida Afrikaning shimoliy qismi, Osiyo va Yevropa qifalari tasvirlangan. Osiyo- dagi Hindiston, Amudaryo va Sirdaryo, Kaspiy dengizi, Yevropadagi Italiya, Makedoniya, ichki (o'rta) dengiz, Iberiya va boshqa joylar tasvirlangan; — Yerotosfen miloddan awalgi III asrda Yerning o'lcham larini aniqladi, Dunyo xaritasini tuzdi (3-rasm). «Geografika» nomli asar yozdi, geografiya atamasini fanga olib kirdi; — Ptolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja to'ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4- rasm) va geografiya bo'yicha qator asarlar yozdi. Shu davrda Strabon geografiya fani bo'yicha yirik asarlar yozdi; o'rta asrlar bosqichi. Mazkur bosqichda geografiya fani aso- san sharq mamlakatlarida rivojlandi. Aleksandriyalik Kosma Indikoplov IV asrda Dunyo xarita sini tuzdi. Uning xaritasida Shimoliy Afrika, Yevropa, o'rta dengiz (Rim), Osiyo, Kaspiy dengizi tasvirlangan. U yer yuzasini okean bilan o'ralgan yassi to'rtburchak shaklida tasvirlagan. VIII- IX asrlarda Axmad Al-Farg'oniy astrolabiya asbobini yaratdi, astronomiya, gidrologiya va geodeziya sohasida muhim ilmiy ishlar olib bordi. Muhammad ibn Muso al Xorazmiy geografiya faniga ulkan hissa qo'shgan

olimdir. U IX asrda «Surat-al-Arz» nomli kitob yozgan. Mazkur kitobda Al- Xorazmiy o'sha paytda ma'lum boigan shaharlarni geografik koordinatalarini keltirgan. U o'rta Osiyo geografiyasining asoschisi hisoblanadi. Abu Rayhon al-Beruniy jahonda birinchi bo'lib globusni yasadi, Dunyo xaritasini tuzdi. Geodeziya fanini rivojlanishi- ga ulkan hissa qo'shdi. U Yer shari meridian yoyining uzunligini aniqladi, 1° yoyning uzunligi 111,1 km.ga teng ekanligini kuza- tishlar asosida hisoblab chiqdi. «Hindiston», «Mineralogiya»,Abu Ali ibn Sino relyefni vujudga kelishida ichki va tashqi kuchlarni o'mi va ahamiyatini ochib berdi. Uning fikricha Yer yuzasi relyefi ichki va tashqi kuchlar ta'sirida shakllanib va o'zgarib turadi. Zahiriddin Muhammad Bobur o'zining «Boburnoma» asari bilan regional geografiyani rivojlanishiga juda katta hissa qo'shdi. «Boburnoma»da keltirilgan ma'lumotlar asosida o'rta va Janubiy Osiyo davlatlarining o'rta asrlardagi tabiiy sharoiti va xo'jaligi haqida fikr yuritish mumkin. Mahmud Qoshg'ariy «Devoni lug'ati turk» asarida juda ko'p geografik atama va tushunchalar haqida ma'lumotlar bergan va Dunyo xaritasini tuzgan. Buyuk geografik kashflyotlar bosqichi. Ushbu bosqichdan boshlab Yevropada fan yana rivojlana boshladi. Natijada dunyo ahamiyatiga ega bo'lgan kashfiyotlar qilindi. 1492-yil Xristofor Kolumb tomonidan Amerika qit'asi ochil- di. X. Kolumbning asosiy maqsadi Hindistonga dengiz yo'lini ochish bo'lgan. Shuning uchun u kashf qilgan joylarni Hindiston, u yerdagi mahalliy aholini esa Hindular deb atagan. 1499— 1501 -yillari Amerigo Vespuchchi Amerika qifasini shimoliy qismlarini tekshirdi va yangi yerlarning ilk tavsifini yozdi. 1507- yili fransuz geografi M. Valdzemyuller materikni Amerigo Vespuchchi sharafiga Amerika deb atashni taklif etdi. 1498-yili Vasko-da-Gama boshliq Portugaliya ekspeditsiya- si Afrikani aylanib o'tib, Yevropadan Hindistonga dengiz yoiini ochdi. Shu davrdan boshlab Osiyoni Yevropa bilan bog'lagan «Buyuk ipak yoiining» ahamiyati pasaya boshladi. 1519—1521 -yillari Fernan Magellan boshliq Ispaniya eks- peditsiyasi okean

bo'ylab Dunyo aylana sayyohatini amalga oshirdi va Yerning sharsimonligini yana bir bor isbotladi, hamda Dunyo okeanini yaxlitligini asoslab berdi (7-rasm). 1605-yil Golland sayyohi Yansszon Avstraliya materigini kashf qildi. So'ngra A. Tasman (1641—1643-y) materikni hamma to-monidan aylanib chiqdi. 1650-yili Golland olimi B.Vareniynng «Umumiy geografiya» nomli asarini bosilib chiqishi ilmiy geo-grafiyani rivojlanishi uchun asos bo'ldi. B.Vareniy geografiyani ikki qismga boiadi: umumiy va xususiy. Uning fikricha, umu- miy geografiya Yerning umumiy xususiyatlarini, xususiy geografiya esa Yerning ayrim qismlarini o'rganadi. Ilmiy geografik ishlar bosqichi (XVII—XIX asr). Mazkur bosqichdan boshlab birinchi marotaba maxsus ilmiy ekspeditsi- yalar uyushtirila boshlandi. Bunday ekspeditsiyalar Fransiyada (Bugenvil, Laperuza), Buyuk Britaniya (J.Kuk, Vankuver), Rossiyada (Bering, Chirikov, Krasheninnikov va boshqalar) uyushtirildi. Natijada Tinch okeni, Osiyo, Shimoliy Amerika qirg'oqlari, Afrikaning va Janubiy Amerikaning ichki qismlari va tabiati o'rganildi. Yerning ichki qismlari, Yer yuzasi relyefi, Ye.r usti va osti suvlari, shamollar, o'simliklar haqida bilimlarni to'planishi bilan tabiiy geografiyadan geologiya, gidrologiya, geobotanika va meteorologiya ajralib chiqib ketdi. Ushbu bosqichda ko'p ilmiy ishlar mamlakatshunoslik yo'nalishida bo'lgan. Mazkur ishlar ikki yo'nalishda olib boril gan: a) birinchi yo'nalishda har bir davlatning geografik tavsifiga katta e'tibor berilgan; b) ikkinchi yo'nalish ayrim o'rganilmagan hududlarni geografik tavsifiga bag'ishlangan. Bunday tavsiflar ko'p hollarda sayyoh va olimlarning ekspeditsiyalarda yiqqan ma'lumoti asosida tuzilgan. Masalan, S.P.Krasheninnikovning «Kamchatkaning tavsifi», P.S.Pallasning «Rossiyaga sayohat va boshqalar. Umumiy yer bilimi masalalari nemis olimi LKant (1724— 1804)ning «Tabiiy geografiyadan ma'ruzalar» asarida ko'rib chiqilgan. Mazkur asarda shamollar, ularni hosil bo'lishi, Yer yuzasi relyefini rivojlanishi ko'rib chiqilgan. M.V.Lomonosov (1722—1764) asarlarida ham «Umumiy yer bilimi» masalalari ko'rib chiqilgan. Mazkur masalalarni M.V.Lomonosov «Yer qatlamlari haqida» (1763y) «Atmosfera hodisalari haqida so'z» (1753) asarlarida ko'rib chiqqan. U yer

yuzasi relyefi ichki va tashqi kuchlar ta'sirida muntazam o'zgarib turishini ta'kidla- gan. Havo massalarini harakati ta'limotini yaratgan. XIX asrning birinchi yarmida yirik ilmiy-tadqiqot ekspe- ditsiyalari hamda milliy geografiya jamiyatlari tashkil qilina bosh-landi. Dastlabki geografiya jamiyatlari Buyuk Britaniyada (1830), Fransiyada (1846), Germaniyada (1826), Rossiyada (1845) tu- zildi. Turkistonda esa 1898-yil tuzildi. Juda ko'p davlatlar tomonidan yirik ilmiy-tadqiqot ekspe- ditsiyalari uyushtirildi. Rossiya tomonidan 50 dan ortiq ekspeditsiya uyushtirildi. Natijada Dunyo okeani haqida yangi ma'- lumotlar to'plandi. 1821-yili esa F. F. Bellinsgauzen va M. P. Lazarev boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan Antarktida materigi ochildi. Mazkur bosqichda Yer yuzasi tuzilishini o'rganish tugallangan. Yer qobig'ining rivojlanish nazariyasi Charlz Layel tomonidan ishlab chiqildi. Shu davrda Ch.Darvin tomonidan «Tabiiy tanlanish tufayli turlarning kelib chiqishi» nomli asar yozildi. A.Gumboldt tomonidan ilmiy geografiyaga bag'ishlangan qator asarlar e'lon qilindi. Okeanografiya fani shakllandi, meteorologik va gidrologik stansiyalar soni ko'paydi va kengaydi. Yer yuzasida balandlik va chuqurliklami tarqalish qonuniyatlari aniqlandi. Atmosfera va okeandagi harakatlarning mohiyati ochib berildi. XX asr bosqichi. Mazkur bosqich ikki davrdan iborat: Birin- chi davr XX asrning birinchi qismini o'z ichiga oladi. Mazkur davrda tabiiy geografiyada qator muhim ta'limotlar yaratildi. V.V.Dokuchayev tomonidan tabiat zonalligi ta'limoti yaratildi. A.A.Grigorev tomonidan esa geografik qobiq va geografik muhit ta'limoti yaratildi. Biosfera haqida ta'limot esa V.A.Vernadskiy tomonidan yaratildi. Geografik qobiqning bo'ylama (vertikal) va ko'ndalang (go- rizontal) tuzilishi, rivojlanishi va tarkibiy qismlari haqida tu- shunchalar ishlab chiqildi. Bu sohada L.S.Berg, K.K.Markov, S.V.Kalesnik, N.A.Solnsev, A.G.Isachenko, F.F.Milkov yirik ilmiy ishlarni amalga oshirdi (9-rasm), S.V.Kalesnik 40-yillari geografik qobiqning tuzilishi va rivojlanishi umumiy yer bilimi fanining o'rganish obyekti degan g'oyani olg'a surdi XX asrning ikkinchi yarmida tabiiy geografiya fan-texnika inqilobi (FTI)

O'xshashlar

PSIXOLINGVISTIKANING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI TARIXI
TABIIY GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH
O’ZBEKISTONDA FUQAROLIK JAMIYATI INSTITUTLARINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI
Ta’limning milliy modeli shakllanishi, rivojlanishi va sohadakgi o’rni.
Yangi psixologik maktablarning shakllanishi rivojlanishi