logo

ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231.7548828125 KB
KIRISH
I-BOB.ZARAFSHON   VODIYSINING   TABIIY   GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI.
1.1.Geografik o`rni…………………………………………………………..
1.2 Geologik tuzilishi………………………………………………………..
1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari........................................................
1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi......................................
II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI MANBALAR.
2.1.Daryo suvini sanoat chiqindilari ta’sirida ifloslanishi………………….
2.2. Daryo suvini maishiy va oqava suvlar  ta’sirida ifloslanishi………….
III-BOB .  ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI.
3.1. Zarafshon daryosining ekologik muammolari………………………..
3.2. Zarafshon daryosi suvni ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri…... KIRISH
Inson tabiat bilan uzviy aloqadorlikda bo`lib, uning hayotini tabiatdan, tabiiy
boyliklardan   ayricha   tasavvur   etish   mumkin   emas.   XXI   asr   bo`sag`asiga   kelib
tabiat   bilan   jamiyat   o`rtasidagi   muloqot   shunchalik   kuchayib   ketdiki,   bu   fan-
texnikani jadal taraqqiy etishi, aholi sonining ortishi, tabiatdan, tabiiy boyliklardan
foydalanishning oshib borishi bilan xarakterlanadi. 
Bu esa o`z navbatida tabiatda salbiy holatlarni kelib chiqishi va oxir oqibatda
ekologik   muvozanatning   izdan   chiqishi   qo`yinki   ekologik   muammolarni   keltirib
chiqarmoqda.   Ekologik   muammolar   ma`lum   hududdagi   regional   xarakterga   va
keyinchalik umumbashariy ekologik muammolarga aylanib ketayotganligi sababli
bu   masalani   hal   qilish   faqat   bir   davlat   yoki   region   miqyosida   emas,   balki   butun
dunyo   miqyosida   amalga   oshirishni   taqozo   etmoqda.   Bu   masalani   xalqaro
hamjamiyatlar ishtirokida hal etilmasa bo`lmaydigan holatga keldi. Shundan kelib
chiqib   BMT   rahbarligida   katta   xalqaro   dastur   bo`lmish   “Inson   va   biosfera”
dasturini   ishlab   chiqilishi   va   hayotga   tadbiq   etilishi   bu   masalaning   qanchalik
muhimligini bildiradi. 1992 - yilda Rio-de Jeneyroda BMT tomonidan atrof muhit
masalalariga   bag`ishlangan   konferensiyada   shu   masala   xalqaro   hamjamiyat
ishtiroki   atrofida   ko`rilib   chiqildi.   Xalqaro   konferensiyada   atrof   muhit
rivojlanishiga   bog`liq  konvensiya   qabul   qilindi.  Unda   ushbu   yo`nalishni   strategik
ahamiyati,   rejasi   va   shu   sohada   amalga   oshirish   lozim   bo`lgan   harakat,   sohalar
dasturi, amalga oshirilgan ishlar mazmuni bayon qilindi. 
Shu   konvensiyani   dunyoning   ko`p   mamlakatlar   qatori   O`zbekiston
Respublikasi ratifikatsiya qildi va dasturni bajaruvchi davlatlar qatoridan joy oldi.
Xalqaro   dastur   mazmuni   talablaridan   kelib   chiqqan   holda   ushbu   mavzuga   doir
O`zbekiston   o`z   rejasini   tayyorlab,   ushbu   hujjatni   1998-yili   ommaga   tarqatdi.
Ushbu   hujjatni   respublikamiz   iqtisodiy   taraqqiyotida   roli   katta   bo`lib,   kelgusida
hozirgi  ekologik vaziyatdan  kelib chiqib, bioxilmaxillikni  saqlab  qolish va  undan
barqaror   foydalanishni   kafolotlovchi   shart-sharoitlarni   bilish,   ularni
mustahkamlash   va   rivojlantirish   zarur.   Ushbu   hujjatda   ko`rsatib   o`tilgan   barcha rivojlanish   sharoitlarini   bajarish   atrof   muhit   muhofazasi   va   insonlar   hayot   tarzini
yanada yaxshilash garovidir.
Geoekologik   xavfni   oldini   olish   zarur.   Chunki   bugun   regional   xarakterda
bo`lgan ekologik xavf ertaga umumbashariy xarakter kasb etishi mumkin. bularni
o`z   vaqtida   aniqlash   va   ularni   bartaraf   etish   yo`llari   ko`rilib   chiqilishi   zarur.   Bu
malakaviy   bitiruv   ishimni   mavzusini   nomlashda   Respublikamizning   eng   yirik
sanoat,   qishloq   xo`jaligi   rivojlangan,   aholi   zich   yashaydigan,   qadimiy   rivojlanish
madaniyatiga   ega   bo`lgan   Zarafshon   vohasi   geoekologik   xolatiga   ta`sir   etuvchi
omillar,   vujudga   kelgan   va   sodir   bo`lishi   mumkin   bo`lgan   geoekologik   xavfni
kelib chiqish sabablarini aniqlash, hamda ularni bartaraf etish yo`llarini ko`rsatish
va   hudud   uchun   barqaror   rivojlanishni   ta`minlovchi   taklif   va   mulohazalarimni
havola etaman. 
Zarafshon vohasi O`rta Osiyodagi yirik sivilizatsiya markazlaridan biridir. Bu
voha tabiatiga, inson faoliyatining ta`siriga bir necha yillar bo`lgan. Aholi sonining
tez o`sishi, yirik shaharlarning ko`payishi, qishloq xo`jaligida ximizatsiyaning avj
olishi   Zarafshon   vohasida   ham   ekologik   keskinlikni   keltirib   chiqarmoqda.
Bugunga kelib bu ta`sir tabiiy muhitga xavf solish darajasini yoyib kelganligi ham
ekologik vaziyatning buzilishi bilan izohlash mumkin. 
Bu   malakaviy   bitiruv   ish   mavzuini   Zarafshon   vohasi   geoekologik   xolatiga
ta`sir etuvchi omillar va ro`y berayotgan va ro`y berishi mumkin bo`lgan ekologik
muammolarni bartaraf etish, kelib chiqishini oldini olishga qaratdik. Bu bilan o`sib
borayotgan   geoekologik   xavfning   oldini   olish   va   hududda   barqaror   rivojlanishni
ta`minlashdan   iborat   ishlarni   amalga   oshirishni   zaruriy   yechimlarini   topishga
bag`ishladik.                 
Mavzuning   dolzarbligi:   Zarafshon   vohasida   geoekologik   xavfsizlikni
ta`minlash   va   barqaror   rivojlanishni   yo`lga   qo`yish   masalasi   hozirgacha   to`liq
o`rganilmagan.   Keyingi   yillarda   vohada   yuzaga   kelgan   qator   geoekologik
muammolar   va   ularni   keltirib   chiqaruvchi   omillarni   chuqur   ilmiy   tahlil   qilish
masalasi   kompleks   hal   qilinmaganligi,   ushbu   mavzuning   dolzarbligini   belgilab
beradi.   Malakaviy   bitiruv   ishda   Zarafshon   vohasining   tabiiy   geografik xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda,   geoekologik   havfni   vujudga   keltiruvchi   va
ta`sir   etuvchi   tabiiy   va   antropogen   omillarni   chuqur   ilmiy   tahlil   etib,   barqaror
rivojlanishni, geoekologik barqarorlikni ta`minlash chora–tadbirlarini belgilashdan
iboratdir. Ishda vohaning asosiy suv manbai bo`lgan Zarafshon daryosining yuqori
qismidan quyi qismiga borgan sari ifloslanishning oshib borishi va uning ekologik
muhitga ta`siri hamda geoekologik havfni vujudga kelishida muhim omil ekanligi
ko`rsatib o`tilgan.
Ishning   maqsadi   va   vazifalari:   Zarafshon   vohasi   tabiiy   geografik   jihatdan
o`rganish   asosida   voha   iqlimi,   yer   usti   va   yer   osti   suvlari,   tuproqlari   va   o`simlik
dunyosidagi o`zgarishlarni aniqlash, voha ekologik xaritasini tuzish va shu asosda
geoekologik   havf   darajasini   hududlar   bo`yicha   ajratish,   baholash   va   uni   bartaraf
etishga   qaratilgan   chora   –   tadbirlar   belgilash,   ilmiy   takliflar   tavsiya   etishdan
iboratdir.   Voha   landshaftlarining   geoekologik   holatini   ilmiy-tahliliy   o`rgangan
holda   har   bir   komponentdagi   salbiy   o`zgarishlarni   kelib   chiqish   sabablarini
o`rganish   va   ularni   bartaraf   etishga   qaratilgan   maqbul   yo`llarni   ko`rsatish   bilan
geoekologik barqaror rivojlanishni ta`minlash asosiy vazifalaridir.
Muammoning   ishlab   chiqilish   darajasi:   Yuqorida   ko`rsatilgan   maqsad   va
vazifalarni   bajarish   jarayoning   ilmiy   asoslariga   e`tibor   qaratilib,   Zarafshon
vohasining   tabiiy   geografik   sharoitiga   taalluqli   bo`lgan   quyidagi   masalalari
bo`yicha adabiyotlar tahlili o`tkazildi:
- Zarafshon vohasining tabiiy geografik xususiyatlari;
- Geografik   o`rni,   geologik   tuzilishi,   iqlimi,   yer   usti   va   yer   osti   suvlari,
tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xos xususiyatlari;
- Vohada   geoekologik   xavfning   yuzaga   kelishida   tabiiy   va   antropogen
omillarning roli. I.ZARAFSHON HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI
1.1.Geografik o`rni
Zarafshon     havzasi   sharqdan   g`arbga   770   kilometrdan   ortiqroq   cho`zilgan
bo`lib   shimoliy   chegarasi   Turkiston   tizmasining   suvayirgich   chizig`i,   janubiy
chegarasi Xisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox
tog`   tuguniga   taqaladi   va   eng   g`arbiy   qismi   Dengizko`l   rayoniga   qadar   yetadi.
Havza   maydonini   tashkil   qilgan   bu   rayonda   O`zbekistonning   1   mln.   gektardan
ortiq   va   Tojikistonning   60   mln   gektar   sug`oriladigan   dehqonchilik   yerlari
joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 mln ga yaqin
aholi yashaydi. 
Oloy   tizmasi   Matchox   tog`   tugunida   uchta   tizmaga   ajraladi:   Turkiston,
Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchox tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchox
daryosi   boshlanadi   va   u   Fandaryo   bilan   qo`shilgach,   Zarafshon   deb   ataladi.   Ana
shundan   keyin   chap   tomondan   57   km.dan   keyin   Kshtut   va   88   km.dan   keyin
Motiandaryolar   Zarafshonga   qo`shiladi.   Qolgan   irmoqlar   soylardan   iborat   bo`lib
ko`pchiligi yozda qurib qoladi. 
O`zbekiston   hududi   Zarafshon   suvining   asosiy   qismi   sug`orishga   ishlatiladi.
Bu   maqsadda   o`rta   va   quyi   Zarafshonda   99   yirik   magistral   kanalllar   qurilgan.
Kanallar   bilan   daryo   suvi   faqat     Zarafshon   suvlari   emas,   balki   Qashqadaryo
(kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi. 
Relyef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi: 
1) Yuqori Zarafshon
2) O`rta Zarafshon
3) Quyi Zarafshon
Yuqori Zarafshonga daryo manbasidan ya`ni Zarafshon muzlikdan Panjakent
shahriga qadar joylar kiradi. 300 km.ga cho`zilgan bu rayonda daryo baland tog`lar
orasida   chuqur   va   tor   vodiy   hosil   qiladi.   Vodiyning   kengligi   o`rtacha   10-15 kmbo`lib,   ayrim   joylardagina   20   km   ga   yetadi.   Daryo   boshlanishida   Turkiston,
Hisor   va   Zarafshon   tog`larining   balandligi   4000-5000   metrni   tashkil   qiladi.
Zarafshon   tizmasidagi   eng   baland   Chimtarga   cho`qqisi   5633   metrga   yetadi.
G`arbga tomon tog`lar pasayib boradi. Panjakent shahri yaqinida ham tog`larning
cho`qqilari  2500-3000  metrni  tashkil   qiladi.   Baland  tog`lar   bilan   o`raglan  Yuqori
Zarafshon havzasini Kuxistan, ya`ni tog`lar o`lkasi deb ataladi. 
O`rta   Zarafshonga   Panjakentdan   Navoiy   shahri   yaqinida   (g`arb   tomonda)
joylashgan Xazora hududigacha bo`lgan joylar kiradi. 200 km.dan ortiq cho`zilgan
bu territoriyada daryo vodiysi  keskin kengayadi  (70-80 kmgacha) va daryo ancha
sekin oqadi. Atroflardagi tog`lar balandligi 1500-2000 metr bo`lib g`arbga tomon
pasayib   boradi.   Eramizdan   2000   yil   oldin   dehqonchilik   rivojlangan   bu   vodiyni
Samarqand vohasi deb ataladi. Bu yerda eramizdan oldin qurilgan Darg`om kanali
va o`rta asrlarda qazilgan qator yirik kanallar (Tuyatortar, Eski Anhor, Bulung`ur,
Mirza ariq va boshqalar.) mavjud. 
Quyi Zarafshonga Xazora tangligidan Dengizko`lgacha bo`lgan joylar kiradi.
Xazora   tangligidan   chiqish   bilan   Zarafshon   tekisligida   yoyilib   oqadi.   Bu   joylar
Zarafshon   daryosining   deltasi   hisoblanadi.   Muhammadjanov   ma`lumoti   bo`yicha
6000   yil   oldin   Zarafshon   Amudaryoga   quyilgan.   Keyinchalik   sug`oriladigan
dehqonchilikning   vujudga   kelishi   bilan   kanallar   qazilib   daryo   suvi   turli   tomonga
olib   ketila   boshlangan,   natijada   suv   Amudaryoga   yetmay   qolgan.   Hozirgi   paytda
Zarafshon   daryosining   suvi   Navoiy   viloyati   Qiziltepa   vohasidagi   Xarkur   suvi
tuguniga borib juda kamayib qoladi va asta-sekin tugaydi. 
Zarafshon vodiysining o`rta qismida tekisliklar bir necha balandliklar tashkil
etib,   u   janubiy   sharqdan   shimoli-g`arb   tomoga   pasayib   boradi   va   bir   qancha
kanallar kesib o`tadi. Bular Darg`om, Obi Rahmat, Chashma  Siyob va boshqalar.
Samarqand   shahrida   mutloq   balandlik   743   metrdan   janubi-sharqdan   shimoli-
g`arbga tomon psayib borib 660 metrni tashkil etadi.  1. 2  Geologik tuzilishi
Zarafshon vodiysini   o`rab turgan Zarafshon va Turkiston tizmalari kaledon,
gersin   va   alp   burmalanishida   hosil   bo`lgan.   Shu   burmalanishlar   ichida   gersin
burmalanishi   katta   ro`l   o`ynaydi.   Har   ikkala   tizmalarda   yer   yuziga   chiqib   ketgan
tub jinslardan qadimgisi ordovik-quyi silur davriga xos bo`lib ular Janubiy Nurota
tizmasiga   kiruvchi   Sitog`   antiklinaligida   Chaqilkalon   va   Zirabuloq   tog`larining
janubiy   yonbag`rlarida   yer   yuzasiga   chiqib   ketadi.   Bu   Tim,   Oltiaul   va   Devonsoy
yaqinlarida  uchraydi  (Sultonov, 1984). Bular   katta  maydonni  egallaydi   va asosan
alearolitlardan,   ohaktosh   aralash   qumtoshlardan   va   kvarsli   porfirlardan   tashkil
topgan. 
Sof   quyi   silur   yoshiga   xos   jinslar   katta   maydonga   tarqalgan   bo`lib,   bular
Shimoliy va Janubiy Nurota tizmalarinng katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar,
slaneslar   va   qumtoshlardan   iborat.   Yuqori   silur   yotqiziqlarining   venlok   yarusi
Chumqortov, Cho`ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi va ular alevrit,
slanes   qatlamlaridan   iborat   bo`lib   umumiy   qalinligi   130-140   metrga,   Cho`ponota
tepaligida 400 metrga yetadi. 
Devon   sistemasidagi   jinslar   Nurota   va   Zirabuloq   tog`larida   keng   tarqalgan
bo`lib   asosan   ohaktosh   va   dolomitlardan   tuzilgan,   qatlamlar   qalinligi   400-500
metrni   tashkil   qiladi.   Mezozoy   yotqiziqlari   Zirabuloq-Ziyovutdin   tog`larida   keng
tarqalgan   bo`lib   yura   va   bo`r   davrlariga   xos.   Yura   davrining   jinslari   Sukayti
qishlog`i yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuziga chiqib yotadi. Ular
sozlardan, sozli slaneslardan qumtosh va konglomeratlardan iborat bo`lib qalinligi,
245-300 m.
Paleogen   yotqiziqlari   (buxoro   yarusi)   Zirabuloq-Ziyovutdin   tog`larining
shimoliy tog` oldi zonasida tarqalgan. Ular konglomeratlar, govon ohaktoshlardan,
qumtosh va qattiqlashgan  sozlardan iborat  bo`lib qalinligi  15-16 m. Biogen davri
jinslari   Oqtog`ning   janubiy   yonbag`ri   va   Ziyovutdin   tog`larining   shimoliy
yonbag`rlaridagi adirlar soy yoqalarida yer yuziga chiqib yotadi. Ularning qalinligi
100-150 m.  O`rta va Quyi Zarafshonda to`rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo`lib
ularni yoshi bo`yicha to`rtga bo`lishadi. 
1) Nanay (Sox)
2) Toshkent
3) Mirzacho`l
4) Sirdaryo 
Nanay sikli ya`ni qadimgi to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovutdin
va Nurota tog`larining etaklarida uchraydi. Ular lyossimon jinslardan, konglomerat
va brekchilardan tarkib topgan bo`lib qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi. 
Toshkent   sikli,   ya`ni   o`rta   to`rtlamchi   davr   yotqiziqlarini   Ziyovutdin-
Zirabuloq   tog`larida   o`rgangan   va   Qarnab   svitasi   nomi   bilan   ajratgan.   Ular
Zarafshon  vohasida  keng  tarqalgan  Zarafshon   daryosining   to`rtinchi   va  beshinchi
terrasalari   Qarnab   svitasi   yoshidagi   yotqiziqlar   bilan   qoplangan   bo`lib   umumiy
qalinligi 230-250 m.
Mirzacho`l   sikli,   ya`ni   yuqori   to`rtlamchi   davr   yotqiziqlari   Zarafshon
daryosining uchinchi  va ikkinchi  terrasalarini  qoplaydi. Ular  lyossimon  jinslar  va
konglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 45-50 m. 
Sirdaryo   sikli,   ya`ni   hozirgi   davr   yotqiziqlari   daryo   qayirini   birinchi   va
ikkinchi   terrasalarini   qoplaydi   hamda   tog`lardagi   soylar   yotqizgan   prollyuvial
yotqiziqlar   ham   shu   siklga   kiradi.   Ular   qum,   qumaralash   toshlar,   lyossimon
jinslardan iborat bo`lib qalinligi 50-55 metrdan oshmaydi. 
Inson   xo`jalik   faoliyatining   uzoq   yillar   ta`siri   natijasida   yangi   antropogen
yotqiziqlar   hosil   bo`lgan,   bularni   madaniy-irrigatsion   yotqiziqlar   deb   ataladi.
Ularning qalinligi bir necha o`nlab santimetrdan bir necha metrga boradi. 
Gersin   burmalanishi   davrida   magmatik   jarayonlar   ham   sodir   bo`lgan,   lekin
magma   yer   yuzasiga   otilib   chiqmasdan   darzlar   orasida   qotib   qolgan.   Bu   intruziv
jinslar   keyinchalik   denudatsiya   tufayli   ochilib   qolgan.   Ular   granit,   granodiorit,
diorit,   gabro-dioritlardan   tarkib   topgan   bo`lib   tog`larning   15-20 2
  maydonini
egallaydi.  Zarafshon vodiysi yirik tektonik botiq bo`lib, u asosan gersin burmalanishida
hosil   qilingan.   Tektonik   botiq   atrofidagi   tog`lar   ulkan   megaantiklinal
strukturasining   davomi   hisoblanadi   va   u   yirik   yoriqlar,   sinklinal   bilan   alohida
bo`laklarga   ajralgan.   Bu   bo`laklar   relyefda   alohida   tog`lar   sifatida   ajralib   turadi
(masalan, Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin va boshqalar. )
Zarafshon   vodiysi     sharqdan   g`arbga   tomon   kengayib   sekin-asta   pasayib
bordi. Zarafshon vodiysining g`arbiy qismida qayirning dengiz sathidan balandligi
400-450   metrni,   sharqda   Panjakent   shahri   atroflarida   esa   800-900   metrni   tashkil
qiladi. Botiqning janub tomonini sharqdan g`arbga Zarafshon tizmasining davomi
hisoblangan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin tog`lari o`rab turadi. Bu
tog`lar ham sharqdan g`arbga Qizilqum cho`li tomon pasayib boradi. Chaqilkalon
va   Qoratepa   tog`larining   o`rtacha   balandligi   1500-1800   metr,   Zirabuloq   va
Ziyovutdin tog`lariniki esa 1100-1200 metrni tashkil qiladi. Bu tog`lar sistemasida
eng baland cho`qqi 1126 metr. 
  Zarafshon   botig`ini   shimol   tomondan   Chumqortog`,   Gubduntog`,
Qorachatog`,   Oqtog`   va   Qoratog`lar   o`rab   turadi.   Bu   tog`larning   ham   o`rtacha
balandligi  1500-1800 metrni  tashkil  qiladi  va g`arbga tomon pasayib boradi. Eng
baland cho`qqilar Chumqortog`da 2621 m, Nurota tizmasida Hayotboshi  2135 m,
Oqtovda Takatua 2004 m. 
Tog`larda relyef shakllari tektonik va erozion akkumluyativ jarayonlar tufayli
shakllangan.   Tektonika   bilan   tog`larning   umumiy   yo`nalishi,   alohida   massivlar,
cho`qqilar hosil bo`lgan bo`lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg`alar hosil bo`lgan.
Umuman   tog`larning   yonbag`irlari   erozion   sikllar   bilan   kuchli   parchalangan   va
ularning chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha yetadi. Soy tagida va tog`
oldi   adir   zonasida   yirik   erozion   shakllar   tagida   akkumluyativ   materiallardan
terrasalar sodir bo`lgan. 
Tog`   oldi   adir   zonasi   asosan   prolyuvial   yotqiziqlar   bilan   qoplangan.   Ular
konus   shakliga   ega   bo`lib   ularning   kattaligi   soylarning   havza   maydoniga   teng.
Ko`ndalang kesimida tog`lar assimmetrik tuzilishga ega. Zarafshon tizmasida ham,
Turkiston   tizmasida   ham   tog`larning   shimoliy   yonbag`irlari   tik   va   qisqa,   soylar ham   kalta   va   kamsuv.   Janubga   qaragan   yonbag`irlari   esa   uzun   va   sekin   asta
pasayib   borib   adir   zonasiga   tutashib   ketgan.   Shimoliy   yonbag`irlar   tikligining
sababi   geologlar   tomonidan   tektonik   ko`tarilishlar   shimol   tomondan   siqiq   bilan
ro`y bergan va tog` etaklarida kuchli yoriqlar hosil bo`lgan deb tushuntirilgan. 
Samarqand   botig`i   atrofidagi   tog`lardagi   surilmalar   o`pirilish,   qulash   va
boshqa   gravitatsion   jarayonlar   M.X.Xalimov   (1979,1980),   karst   hodisalari
M.A.Abdujabarov,   Z.S.Sultonov   (1984,1990),   suffozion   jarayonlar   R.X.Xalimov
(1982) ishlarida bayon qilingan. 
Samarqand   botig`ida   uchtadan   oltitagacha   terrasalar   ajratilgan.   (Tetyuxin,
1982).   Botiqning   g`arbiy   qismida   Navoiy   shahri   atroflarida   ikkita   terrasa   yaxshi
bilinadi.   Samarqand   shahri   atroflarida   ya`ni   daryoning   chap   qirg`oqida   uchta
terrasa, Panjakent  shahri  atrofida oltita terrasa yaxshi  ajraladi. Terrasalar  vodiyda
keskin chegara hosil qilib ajralmagan. Chegaralar ayrim joylardagina yaxshi bilinib
turadi. Masalan Samarqand shahri yaqinida qayir daryodan 1,5-2,5 metr balandlik
(Aeroport),   birinchi   terrasa   qayirdan   2,5-3,5   metr   balandlikdan   ajralib   turadi.
Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib birinchi  terrasadan 3-5 metr balandlikda yaqqol
ajralgan.   Samarqand   shahri   Zarafshon   ikkinchi   va   uchinchi   terrasalarida
joylashgan.   Uchinchi   terrasa   tog`   oldi   tekisligi   bilan   sekin-asta   qo`shilib   ketadi.
Panjakent yaqinida terrasalar zinapoya hosil qilib relyefda yaxshi ajralib turadi. 
Terrasalarning tabiiy chegaralari ko`p joylarda tekislanib yuborilgan. Vohada
inson   ta`sirida   qator   relyef   shakllari   hosil   bo`lgan.   Bularga   qo`rg`onlar,   kanallar,
kanal yoki tuproq tizmalari, suv omborlari, hovuzlar, ariqlar va boshqalarni kiritish
mumkin. (Umarov M.U. Abdujabbarov M.A. Raxmatullayev A. 1991; Jumaboyev
T.1980)
Vodiyda   lyossyotqiziqlari   oqimlar   ta`sirida   yuzaga   kelgan   bo`lib   Tuyatortar
kanali   hududida   Kattaqo`rg`on   va   Xatirchi   qishloqlari   atrofida   yaqqol   namoyon
bo`ladi.  1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari
Zarafshon   vodiysi   iqlimining   shakllanishida   uning   geografik   o`rni,   atrofdan
keladigan   xavo   oqimlari   bilan   Zarafshon   va   Turkiston   tizmalarining   yaqinligi
sharq   tomonda   baland   tog`   sistemalarining   mavjudligi   va   g`arb   tomonining
ochiqligi muhim ro`l o`ynaydi. Janubiy kenglikda joylashganligi tufayli Zarafshon
vodiysi   katta  miqdorda  quyosh   issiqligini   oladi.   Quyosh   radiatsiyasining   o`rtacha
yillik   yalpi   miqdori   181   kkal/sm 2
ni   tashkil   qiladi.   Bir   yilda   quyoshli   vaqtning
davomiyliligi esa 2916 soatga teng.
Shuni aytish kerakki iqlim  xarakteristikasida  biz hamma iqlim elementlariga
batafsil ta`rif  bermaymiz. Asosiy e`tiborni havo ifloslanishiga ta`sir ko`rsatadigan
iqlim elementlariga ko`proq to`xtalib o`tamiz. 
Havo temperaturasi g`arbdan sharqqa va vohadan tog` tepalari tomon o`zgarib
boradi.   O`rtacha   sovuqsiz   davr   100-210  kun   bo`lib  iyul   oyining  o`rtacha   harorati
g`arbda   +27 0
,   sharqiy   qismda   24,9 0
,   absolyut   maksimum   tekislikda   44-46 0
  ga
tog`da 42 0
 ga yetadi.
G`arbdan   ya`ni   Qizilqum   sahro   havosi   ta`siridan   uzoqlashgan   sari   yoz   oyi
harorati pasayib boradi. Masalan, iyulning o`rtacha harorati Navoiyda 28,3 0
 bo`lsa,
Samarqandda   25,9 0
,   1213   metr   balandlikda   joylashgan   Omonqo`tonda   24,0 0
ni
tashkil qiladi. Relyefning xilma-xilligi yog`inlarning notekis taqsimlanishiga ta`sir
qiladi.   Rayonning   g`arbiy   qismiga   100-200   mm   yog`in   tushadi.   Sharqqa     borgan
sari yog`in miqdori oshadi  va Zarafshon vohasining markaziy qismiga kelib 300-
350   mm   ni   Samarqandda   356   mm   ni   tashkil   qiladi.   Tog`larda   yog`in   tekislikga
nisbatan   2-3   barobar   ko`p   tushadi   (500-900   mm).   Omonqo`tonda   o`rtacha   ko`p
yillik   yog`in   miqdori   870   mm.   Seryog`in   yillari   bu   miqdor   1749   mm(1969   yil),
kamyog`in yillari 561 mm (1967) ga tushib ketgan. 
Yil   davomida   yog`in   eng   ko`p   mart   va   aprel   oylarida   eng   kam   yog`in   iyul,
avgust,   sentabrga   to`g`ri   keladi.   Yog`inlar   asosan   yomg`ir   holida   tushadi.   Faqat
dekabr,   yanvar   va   fevral   oylari   yog`inning   asosiy   qismi   qor   holida   yog`adi.   Qor
qoplami   tekislik   rayonlarda   barqaror   qoplam   hosil   qilib   yotmaydi.   Ko`p   hollarda yog`gan   qor   bir   necha   kundan   keyin   erib   ketadi,   lekin   qish   sovuq   kelgan   yillari
tekislikda   ham   qor   erimasdan   30-40   kun   yotishi   mumkin.   Tog`larda   ahvol
boshqacha.   Balandligi   1600   metrdan   oshadigan   tog`larning   tepalarida   2-3   oy
davomida qorlar erimasdan turadi va ularning qalinligi 15-20 sm ga, ba`zan 40 sm
gacha   boradi.   Tekislik   qismlarda   qorning   qalinligi   3-6   sm   ni   tashkil   qiladi.   Qor
ko`p   yog`gan   ayrim   yillari   qorning   tekislikdagi   qalinligi   15   sm   ni,   tog`larda   48
sm.gacha (1969) yetganligi kuzatilgan. 
Havo namligi joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog`liq. Yoz oylari O`rta
Osiyo ustida shakllangan kontinental  tropik issiq havo nisbiy namlikning pasayib
ketishiga sababchi bo`lgan. Atrofda suv havzalarining yo`qligi va katta territoriya
cho`llar bilan bandligi absolyut namlikning ham kam bo`lshiga sababchi bo`ladi. 
Nisbiy namlikning yillik va sutkalik o`zgarishi  temperaturaning o`zgarishiga
teskari holatda ro`y beradi. Qish oylari nisbiy namlik yoz oylariga nisbatan katta.
Xuddi shuningdek kechasi ham nisbiy namlik kunduzdan katta. 
Zarafshonda   ertalab   soat   7.00   da   o`rtacha   nisbiy   namlik   58   dan   71%   gacha
yetadi.   Shamolsiz   ob-havo   sharoitida   atmosferadagi   har   xil   aerosol   zarrachalar
havodagi   namlik   bilan   qo`shilib   ertalabki   soatlarda   havo   ifloslanishini   oshiradi.
Qish   oylari   kunduz   kunlari   o`rtacha   nisbiy   namlik   60-70%   tashkil   qiladi.   Yoz
oylari   kunduz   issiq   havoda   nisbiy   namlik   juda   kamayib   ketadi.   Iyul   oyida   soat
13.00 da uning miqdori 18-20% gacha tushib ketadi. 
Har   bir   joy   havosining   toza   bo`lishida   shamol   yo`nalishi   va   tezligining
ahamiyati katta. Joy relyefining murakkabligi shamol yo`nalishi va tezligiga katta
ta`sir   ko`rsatadi.   Zarafshonning   janubi-g`arbiy   tomonida   yil   davomida   shimol
tomondan   esadigan   shamol   ustun.   Tog`   oldi   va   shimoliy-sharqiy   rayonlarda   esa
sharqiy   va   shimoliy-sharqiy   yo`nalishdagi   shamollar   ko`p   takrorlanadi.   Baland
tog`lar   yonida   joylashgan   Urgut   va   tog`   orasidagi   Omonqo`ton   pastlarida   shamol
yo`nalishlari   tez-tez   o`zgarib   turadi   va   shamolning   esishi   shu   rayonga   kirib
keladigan havo oqimlariga kam bog`langan. 
Fasllar   bo`yicha   shamol   yo`nalishi   bir   xil   emas.   Qish   oylari   Zarafshon
vohasining g`arbiy qismida shimol tomondan esadigan shamollar 20-26%ni tashkil qiladi.   Bahorda   tekislik   qismda   shimol   va   shimoli-sharqiy   shamollar   ustunlik
qiladi.   Yoz   oylari   tekislikda   shimoldan   esadigan   shamol   45-65%ni   tashkil   qiladi.
Ularning   o`rtacha   tezligi   4-5   m/sek,   ba`zan   5,5   m/sek.   Doimo   esadigan   katta
tezlikdagi   bunday   shamollar   shahar   havosining   tozalanib   turishiga   katta   yordam
beradi.   Kuzda   vohaning   janubiy-g`arbida   shimoliy   va   shimoliy-g`arbiy
tomonlardan   esadigan   shamollar   ko`proq   bo`lib,   takrorlanishi   yillik   shamolning
33-50%ni   tashkil   qiladi,   o`rtacha   tezligi   3-4   m/sek.   Vohaning   shimoli-sharqiy
qismida   sharqiy  tomondan   esadigan   shamol   ko`p  takrorlanadi   (25-57%),  o`rtacha
tezligi   4-5   m/sek.   Demak   Zarafshonning   sharqiy   qismida   joylashgan   shaharlarda
(Samarqand,   Panjakent)   havoni   ifloslovchi   sanoat   korxonalari   shaharning   sharqiy
tomonida qurilmasligi kerak.
Tumanlarning   davomligi   va   takrorlanib   turishi   ham   g`arbdan-sharqqa   va
tekislikdan toqqa tomon o`zgarib boradi.  G`arb tomonda tumanli kunlar ham bo`lib
bir yilda 9-10 kunni tashkil qiladi. Sharqqa borgan sari tumanli kunlar ko`payib 35
gacha   yetadi.   Shaharlarda   tumanlarning   ko`proq   hosil   bo`lishiga   sanoat
korxonalaridan   chiqadigan   chang   va   har   xil   iflos   chiqindi   zarrachalarning   roli
katta. Botiq joylarga sovuq havo to`planib tuman hosil bo`lishini tezlashtiradi.
Zarafshon  vodiysining   yer  usti   suvlari   Zarafshon  daryosi  va   uning  irmoqlari
hamda   kanallardan   tarkib   topgan.   Zarafshon   daryosiga   qo`shiladigan   sersuv   yirik
irmoqlar   Yuqori   Zarafshon   qismida   bo`lib   ular   baland   tog`lardagi   qor   va
muzlardan boshlanadi. Dupuli po`stida Zarafshonning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi
155   m 3
/sek,   Panjakent   yaqinida   esa   164m 3
/sek   ga   teng.   Bu   Zarafshonning   suvi
ko`p   joyi   hisoblanadi.   Ravatxo`ja   to`g`onida   suv   uchga   bo`linadi:   chap   tomonda
Darg`om,   o`ng   tomonda   Tuyatortar   kanali   daryodan   boshlanadi.   Qolgan   suv   esa
tabiiy   o`zanda   oqadi.   Samarqand   shahri   yaqinida   Cho`ponota   tepaligining
shimolida  Oqdaryo  suv  bulgichida  daryo  ikkiga bo`linadi:  shimoldagisi  Oqdaryo,
janubdagisi   Qoradaryo.   Bu   ikki   daryo   Xatirchi   yaqinida   qo`shiladi.   Ikki   daryo
o`rtasida   hosil   bo`lgan   orol   Miyonko`l   nomi   bilan   mashhur.   Uning   uzunligi   100
km,   eni   esa   10-15   km,   maydoni   1200   km 2
.   Oqdaryoning   uzunligi   131   km,
Qoradaryoniki esa 127 km. Oqdaryoda past qayirning kengligi 0,1-1,0 km, baland qayirniki   –   1,5-2,0   km.   Qoradaryoda   esa   qayirning   umumiy   kengligi   3,0   km   ga
teng.   Hozirgi   paytda   daryo   suvi   asosan   Qoradaryodan   oqadi   va   sug`orishga
keraksiz   paytda   suv   Qoradaryo   orqali   Kattaqo`rg`on   suv   omboriga   tashlanadi.
Xatirchidan   Xazara   tangligiga   qadar   daryo   o`zani   goh   torayib,   goh   kengayib
o`zgarib boradi. O`zanning eng keng joylari Xatirchi  yonida va Narpay tumanida
bo`lib suv ko`payganda o`zanning kengligi 300-500 metrga, qayirning kengligi esa
2,5-3,0 km ga yetadi. Xazara tangligida daryo vodiysi  juda torayadi, kengligi 4,0
km gacha qisqaradi.
Zarafshon daryosining suv oqimi u yildan bu yilga o`zgarib turadi.  Uning eng
katta   suv   oqimi   212   m 3
/sek   (1941   y),   eng   kichik   suv   oqimi   117m 3
/sek   (1957   y).
Daryoda to`lin suv aprel oyining oxirlaridan boshlanadi va eng katta suv iyul oyiga
to`g`ri keladi. Iyun, iyul, avgust oylarida daryodan yillik suvning 55% oqib o`tadi,
yozda suvning ko`payishi tog`lardagi mangi muz va qorlarning erishi bilan bog`liq.
M.Nosirov ma`lumoti bo`yicha Zarafshon havzasida har birining maydoni 0,1 km 2
dan katta bo`lgan 424 ta muzlik bo`lib ularning umumiy maydoni 557km 2
. 
Zarafshon daryosining o`rtacha yillik loyqa oqiziqlar miqdori Dupuli daryosi
yonida 137 kg/sm 2
  ga teng, yoki yiliga 4310 ming tonnani tashkil qiladi. Suvning
o`rtacha   loyqaligi   0,88kg/m 3
.   Zarafshon   daryosining   ham   1   km 2
  suv   yig`gich
maydonidan o`rta hisobdan har yili 421 tonna oqiziq yuvilib ketiladi. Loyqalarning
daryo   suvini   tozalashdagi   ahamiyati   beqiyosdir.   Suv   qumloylar   orqali   sizib
o`tganda u tabiiy tozalanadi. 
Zarafshon va Turkiston tizmalaridan daryo tomon oqib turuvchi yuzlab katta-
kichik   soylar   mavjud.   Yirik   soylarning   suvlari,   ilgarilari,   daryoga   yetib   kelgan.
Sug`oriladigan   dehqonchilikning   rivojlanishi   bilan   soy   suvlari   daryoga   yetmay
qolayotir. 
Soylar yer osti suvlaridan, yomg`ir va qor suvlaridan ozuqlanadi. Ularda eng
ko`p   suv   aprel   oyida   (20-40%)   oqadi.   Eng   kam   suv   iyun-oktabr   oylariga   to`g`ri
keladi. Soylar ichida sersuvligi bilan Chaqilkalon va Qoratepa soylari ajralib turadi
(Omonqo`ton,   Bo`ssoy,   Koflotunsoy   va   boshqalar).   Soylarning   ozuqlanishida   yer osti   suvlarining   hissasi   katta.   Yer   osti   suvlari   yillik   suv   harajatining   40-71%   ni
tashkil qiladi.
Zarafshon   atrofidagi   tog`lardan   Zarafshon   daryosiga   oqadigan   soylarning
oqim   hajmi   X.Siddiqov   (1982)   tomonidan   hisoblab   chiqilgan.   Atrofdagi
tog`lardagi   soy   suvlarining   o`rtacha   yillik   oqim   hajmi   1,82   km 3  
ni   tashkil   qiladi.
Hamma   soylarning   o`rtacha   suv   harajati   57,8   m 3
/sekunddan   Chaqilkalon   –
Qoratepa   tog`lariga   (0,42   km 3
/sek,   13,2   m 3
/sek,)   Nurota   va   Oqtovning   janubiy
yonbag`rlaridagi soylarga (1,12 km 3
, 35,9 m 3
/sek) to`g`ri keladi. 
Zarafshon   vodiysida   yer   yuzasiga   yaqin   joylashgan   yer   osti   suvlarini   uch
guruhga bo`lish mumkin: 
1) allyuvial-prolyuvial jinslardagi sizot suvlari; 
2) qatlamlar orasidagi suvlar; 
3) tog`lardagi toshlar yoriqlari va siniqlari orasidagi suvlar. 
Allyuvial va prolyuvial yotqiziqlaridagi sizot suvlari rayonda keng tarqalgan
bo`lib   ularning   joylashishi   joyning   geologik   tuzilishi,   relyefi   va   suv   havzalariga
yaqin uzoqligiga bog`liq. Bu turdagi sizot suvlar asosan atmosfera yog`inlaridan va
daryo hamda kanallardan sizib o`tgan suvlardan hosil bo`ladi. 
Sizot   suvlarining   chuqurligi   Zarafshon   daryosi   qayirida   0,5   metrdan   4-5
metrgacha o`zgarib boradi.  Terrasalarda esa chuqurlik oshib boradi. 1-terrasada 2-3
metrdan   10   metrgacha,   2-terrasada   4-5   metrdan   20   metrgacha,   3-terrasada   6-10
metrdan 30-40 metrgacha o`zgaradi. Sizot suvlari buloq shaklida yer yuziga chiqib
oqim hosil qilgan. Bulardan eng kattasi Tayloq mohiyasining Qo`tirbuloq qishlog`i
yaqinidan boshlanadi. Qorasuv nomi bilan ataladigan bu suv Samarqand yaqinida
katta oqim hosil qiladi va Zarafshonga quyiladi.
Samarqand rayonida har yili 1800 mln m 3
  sizot suvi hosil bo`ladi va shuning
1241   mln   m 3  
vegetatsiya   davriga   to`g`ri   keladi.   Shu   suvning   20%   ini   Zarafshon
daryosi,   45,6%   ni   kanallar   va   ariqlar,   26%   ni   tog`   oldi   nohiyasi   va   shundan
atmosfera   yog`inlariga   faqat   6,8%   to`g`ri   keladi.   Sizot   suvning   13,3%   Zarafshon
o`zaniga   qaytadi,   57,9%   Qorasuv   ko`rinishida   yer   yuzasiga   chiqadi,  transpirasiya va bug`lanishga 22%, yer osti yo`li bilan qo`shni nohiyalarga ketish 11% ni tashkil
qiladi. 
Kattaqo`rg`on rayonida yer osti suvlarining umumiy zapasi (941 mln m 3
). Yer
usti   suvlari,   tuproqlar   himiyaviy   jihatdan   ifloslanganligi   tufayli   sizot   suvlari   ham
ancha   ifloslangan.   Bu   Zarafshonning   g`arbiy   qismlarida   yaqqol   bilinib   turadi.
Qatlamlar   orasida   suvlar   50-60   metrdan   bir   necha   ming   metr   chuqurliklarda
uchraydi.   Bu   suvlarning   buloq   shaklida   chiqish   kamdan-kam   xol.   Ular
konglomeratlar,   glinalar,   mergellar   orasida   joylashgan.   Kattaqo`rg`on   botig`ida
ulus   yaqinida   Nagornaya   qishlog`ida   602   metr   chuqurlikdan   chiqadi.   Suv   sarfi
15,6-18,9 m/sek, suv harorati 25,4-45 0
, minerallashish darajasi 1,04-1,2 g/l, tarkibi
– sulfat-gidrokarbonat, natriy-kalsiyli. 
Qatlamlar  orasidagi  suvlarning ba`zilari  o`zlari  otilib chiqadi.  Bu gidrostatik
bosimga   yoki   gaz   bosimiga   bog`liq.   Bulung`ur   nohiyasining   Oktabr   jamoa
xo`jaligi,   Ishtixon   nohiyasining   Guzan   qishlog`i   yaqinida   o`zi   otilib   chiqadigan
buloqlar topildi. 
Tog`lardagi   toshlarning   yoriqlari   va   siniklari   orasidagi   suvlar   turli   xil   bo`lib
ularning   joylashishi   toshlar   yoriqligiga,   ularning   chuqurligiga   bog`liq.   Odatda
ohaktoshlardan   tuzilgan   joylarda   buloqlar   kam   bo`ladi,   chunki   atmosfera
yog`inalari toshlar orasidagi yoriqlar bilan chuqurga suv o`tkazmaydigan qatlamga
qadar   kirib   boradi.   Bunga   ohaktoshlarning   suvga   eruvchanligi   ham   sharoit
yaratadi.   Ohaktoshdan   tarkib   topgan   rayonlarda   karst   buloqlari   uchraydi   va   ko`p
xollarda   ularning   debiti   katta.   Masalan   Nurota   bulogi`niki   200   l/sek,   Maydonsoy
va  Dexbaland   buloqlarniki   50-80  l/sek,   Oqsoy,   Mehnatkash   Ohaliklarda   ham   40-
50 l/sek debitli karst buloqlari mavjud. 
Granitlardan   tuzilgan   yerlarda   buloqlar   soni   ko`p   bo`ladi,   lkin   debiti   kichik.
Buning   sababi   shundaki   granitlarda   yoriqlarchuqur   emas   va   suvda   erimaydi.   Shu
sababli   ham   suv  chuqur   qatlamlarga qarib bora  olmaydi.  Granitdan tarkib topgan
joylarda tog` tepalarida ham doimo  oqib turadigan kichik buloqlar ko`p.  1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi
Zarafshon   tuproqlarning   tarqalishi   ham   vohadan   tog`lar   tepasiga,   hamda
g`arbdan sharqqa tomon o`zgarib boradi. 
Vohadan tog`lar tepasiga tomon to`rtta tuproq poyasligi uchraydi:
1) Och bo`z tuproqlar;
2) Tipik bo`z tuproqlar;
3) To`q bo`z tuproqlar;
4) Tog` jigarrang tuproqlari.
Och bo`z tuproqlar Ziyovitdin va Qoratovning Qizilqum cho`liga tutash tog`
oldi tekisliklardagi 350-450 metr balandliklarda tarqalgan.  Ularning gumus qatlami
sarg`ish bo`z rangda bo`lib gumus miqdori 0,5-1,5% atrofida bo`ladi. Tuproqning
hamma  qatlamlari   karbonatga   boy.  Mexanik  tarkibi   ona  jinsga   bog`liq.  Tog`  oldi
zonasida   lyossimon   jinslar   ustida   sozlov   och   bo`z   tuproqlar,   soy   etaklarida
prolyuvial yotqiziqlar ustida esa toshloq och bo`z tuproqlar rivojlangan.
Territoriyaning g`arbidan sharqqa tomon borgan sari och bo`z tuproqlar tipik
bo`z tuproqlar bilan almashadi. Bu tuproqlar egallagan joylar balandligi 500-700 m
bo`lib,   adir   zonasini   va   tog`larning   quyi   qismini   o`z   ichiga   oladi.   Tuproqning
chirindili   qatlamida   gumus   miqdori   0,5%   dan   2,5%   gacha   o`zgarib   turadi.   Bu
tuproq   Zarafshon   vodiysining   adir   zonasini   deyarlik   yoppasiga   qoplab   turadi   va
bahorikor dehqonchilik asosan shu tuproq tarqalgan joylarda rivojlangan. 
Tog`larning baland adirlarining 700-800 metrdan yuqorida tipik bu tuproqlar
to`q   bo`z   tuproqlar   bilan   almashinadi.   U   Chaqilkalon,   Qoratepa   tog`larining   adir
zonasini,   Zirabuloq,   Ziyovutdin,   Qoratov,   Oqtov,   Qorachatov   tizmalarning   1200-
1400   metr   balandliklargacha   bo`lgan   yonbag`irlarini   egallaydi.   I.A.Lavronov
(1963)   ma`lumoti   bo`yicha,   Qo`ytosh   botig`idagi   to`q   bo`z   tuproqlarning
qatlamlarida gumus quyidagi miqdorlarda uchraydi: 0-10 sm – 3,29%; 11-20 sm –
1,5%, 21-30 sm – 1,06%. Umuman to`q bo`z tuproqlarda gumus miqdori 1,5% dan
3,5%   gacha   uchraydi.   Bu   O`rta   Osiyodagi   serhosil   tuproqlarda   gumus   miqdori 1,5%   dan   3,5%   gacha   uchraydi.   Bu   O`rta   Osiyodagi   serhosil   tuproqlardan
hisoblanadi va bahorikor dehqonchilikda yuqori hosil beradi. 
Tog`larda   1200-1300   metr   balandlikdan   boshlab   to`q   bo`z   tuproqlar   toq
jigarrang tuproqlari bilan almashinadi.  Jigarrang tuproqlar ham o`z navbatida uchta
turga bo`linadi. 
1) och jigarrang
2) tipik jigarrang
3) to`q jigarrang
Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Nurota, Oqtog, G`obduntog`, Chumqortog`
tizmalarining   eng   baland   suvayirg`ich   cho`qqilari   atroflarida   och   jigarrang
tuproqlar   uchraydi.   Ular   ko`proq   shimoliy   yonbag`rlarida   rivojlangan.   Bir   xil
balandlikda shimoliy yonbag`irda jigarrang tuproqlar shu balandlikda lekin janubiy
yonbag`rlarida to`q bo`z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlarning gumus qatlami to`q
kulrang yoki jigarrang rangga ega bo`lib quyi qatlamdan rangi bilan keskin ajralib
turadi. Zarafshon vodiysi atroflaridagi tog`larda bu tuproqlarning yuqori chirindili
qatlamida gumus miqdori 6-7%, 8% ni tashkil qiladi.
Bo`z   tuproqlar   tarqalgan   zonada   uzoq   vaqtdan   buyon   sug`oriladigan
dehqonchilik olib borilmayotgan joylarda sug`oriladigan bo`z tuproqlar tarqalgan.
Bu   tuproqlarning   yuqori   70-80   sm   qatlami   haydash   va   ishlov   berish   natijasida
o`zgargan,   tabiiy   genetik   gorizontlari   buzilgan.   Bu   tuproqlar   odatda   sozlov
mexanik   tarkibli   bo`lib   yuqori   qatlamlarida   gumus   kam.   Lekin   har   yili   mineral
o`g`itlarning   ko`plab   solinishidan   ko`p   joylarda   azot,   fosforlar   tabiiy   tuproqlarga
nisbatan   ko`proq.   V.A.Molodsov   (1961)   ma`lumoti   bo`yicha   tipik   sug`oriladigan
tuproqlarning   yuqori   qatlamida   gumus   miqdori   0,76%,   azot   –   0,46%   fosfor   –
0,17%, kaliy – 2,56% ni tashkil qiladi. 
Daryoning   qayiri   va   I   terrasasida   sizot   suvlari   yer   yuzasiga   yaqinligidan
gidromorf  tuproqlar  rivojlangan. Yer  osti  suvlarining yaqin va  uzoqligiga bog`liq
holda bu tuproqlar ikki turga bo`linadi:
1) O`tloq tuproqlar
2) Botqoq tuproqlar O`tloq   tuproqlar   asosan   baland   qayirda   va   I   terrasada   keng   tarqalgan.   Sizot
suvi yaqin bo`lgan past qayirda botqoq tuproqlar rivojlangan. 
O`tloq tuproqlar ham o`z navbatida bir necha turlarga bo`linadi.
1) O`tloq-allyuvial tuproqlar
2) Allyuvial tuproqlar
3) Soz tuproqlar
4) Botqoq-o`tloq tuproqlar
O`tloq   allyuvial   tuproqlar   daryo   qayirida,   uning   balandroq   joylarida
rivojlangan bo`lib har yili katta suv payti keltiriladigan loyqa yotqiziqlarining roli
katta. Gumus qatlami yaxshi ajralib turadi va gumus qatlamida pastda saqichsimon
qatlam mavjud, gumus miqdori 1,5-2,5%. Bu tuproqlar egallagan uchastkalarning
ko`p qismi o`zlashtirilgan.
Allyuvial   tuproqlar   o`zining   morfoligik   belgilari   bilan   o`tloq   allyuvial
tuproqlarga   yaqin   turadi.   Faqat   bu   tuproqlar   birinchi   terrasada   rivojlangan   bo`lib
sizot suvlari o`tloq allyuvial tuproqlarga nisbatan ham chuqurroqda joylashgan.  Bir
vaqtlar bu joylarning ko`pchiligi  to`qaylar bilan band bo`lgan. Hozir  esa  deyarlik
to`liq haydalib dehqonchilikda foydalanib kelinadi. 
Soz   tuproqlar   yirik   soylarning   konussimon   yotqiziqlar   qoplagan
uchastkalarga,   sizot   suvlari   yer   yuzasiga   yaqin   joylarda   rivojlangan   bo`lib   katta
maydonni   egallaydi.   Tuproqlar   deyarlik   sho`rlanmagan,   yoki   kam   sho`rlangan
bo`lib chimli gorizont qalinligi bilan ajralib turadi. Tuproqlar skelet  materiallarga
boy, to`liq miqdori yuqori qatlamda (0-10 sm) 2-5% gacha o`zgarib turadi. 
Botqoq-o`tloq tuproqlar kam maydonni egallaydi. Ular suvlari yer yuziga juda
yaqin   joylardagina   rivojlangan.   Gumus   qatlami   qoramtir   rangga   ega,   qorasaqich
qatlam yaxshi bilinmay turadi. O`simliklar xilma-xil va qalinligidan yuqori qatlami
gumusga boy. 
Botqoq   tuproqlar   Zarafshon   daryosi   sohili   bo`ylab   alohida   uchastkalarda
rivojlangan.   Irrigatsiya-melioratsiya   ishlari   vohada   rivojlangan   vaqtlari   botqoq
tuproqlar   katta   maydonni   egallab   yotgan   zovurlarning   qazilishi,   quritish melioratsiyaning   rivojlanishi   bilan   botqoqlangan   va   zax   yerlar   kamayib   ketdi   va
ularning o`rni hozir turli xil dehqonchilik ekinlari bilan band. 
Zarafshon   vodiysi   tabiiy   sharoitning   xilma-xilligi   o`simliklarning   ham
turlicha   bo`lishiga   sharoit   yaratadi.   O`rta   Osiyo   tog`larida   o`simlik   tiplari   gumid
iqlimda   joylashgan   tog`lardagidek   uzluksiz   balandlik   zonalarini   hosil   qilmaydi.
Arid iqlimi O`rta Osiyo tog`larida bir xil balandlikda, lekin yonbag`rlarining turli
ekspozitsiyalarida ikki, uch xil o`simlik tiplari uchrashish mumkinligini Zarafshon
havzasidagi   tog`lar   misolida   isbotlab   berdi.   Shunga   asoslanib   o`simliklar
tarqalishida balandlik poyasi sifatida quyidagi bo`linishlari tavsiya qilinadi: cho`l;
adir; tog`; yaylov.
Cho`l zonasiga Zarafshon vodiysining g`arbiy qismidagi cho`l va chala cho`l
o`simliklar   guruhi   kiradi.   Bu   zona   Ziyovutdin-Zirabuloq   tog`lari,   Qoratov   va
Oqtov   tizmalari   atroflaridagi   tog`   oldi   tekisliklarini   o`z   ichiga   oladi.   Bu   zonada
o`simliklarning   tarqalishi   tuproq   va   gruntlarning   mexanik   va   fizik-ximik
xususiyatlariga   bog`liq   lyossimon   jinslar   bilan   qoplangan   joylarda   asosan
qorabosh-qo`ng`irbosh guruhi keng tarqalgan. Toshloq va qumloq yerlarda shuvoq,
mingbosh,   yontoq,   tog`   oldi   rayonlaridagi   tosh   aralash   sozlar   ustida   quzilquloq,
karrak, iris va boshqalar ko`p uchraydi. 
Adir   zonasi   katta   maydonni   egallaydi   va   hamma   tog`   etaklarini   kabi   o`rab
turadi.   Adir   asosan   efemeroid   chala   cho`l   o`simliklar   guruhlaridan   tarkib   topgan.
Bularning asosini  cho`l  qorabosh va qo`ng`irbosh tashkil  qiladi. Bahorda cho`llar
bilan   quyidagilar   birga   o`sib   qalin   yam-yashil   o`t   qoplamini   hosil   qiladi:
yaltirbosh,   kasmaldak,   molkolmiya,   no`xatoklar,   qizg`altok,   kelpiniya   va
boshqalar.   Bularning   vegetatsiya   davri   aprel   va   may   oyining   boshlarida   tugaydi,
natijada   ular   qovjirab   adirda   ko`pyilliklar   qoladi.   Ularning   turi   ko`p   emas.
Shulardan eng ko`p shuvoq, oqquvray, qo`ziquloq, iris va boshqalar uchraydi. 
Tog` zonasida o`simliklar ancha xilma-xil.  Nurota tog`larida to`rtta guruhdagi
o`simliklarni ajratiladi. 
1) Tog` chimli dashti
2) Bug`doylik turli o`tli quruq dashtlar  3) Tog` kserofitlari
4) Butazorlar. 
Tog`   chimli   dasht   o`simligi   Chumqortog`   va   Chaqilkalon   tog`lari   holda
Nurota   tizmalarining   1500-1700   metrdan   baland   bo`lgan   shimolga   qaragan
yonbag`irlarida   tarqalgan   bo`lib   asosan   tipchak,   pirey,   dushitsa,   arpagon   va
boshqalar uchraydi. 
Bug`doyiq   –   turli   o`tlar   quruq   dasht   guruhi   hamma   tog`larning   1200-1300
metr balandlikdan boshlab, asosan shimolga qaragan yonbag`irlarida uchraydi. Bu
guruhning asosiy o`simligi bug`doyik hisoblanadi. Bahorda yog`in ko`p payti juda
ko`p efemerlar unib chiqadi. Yozda ular qovjiraydi va bug`doyiq bilan vegetatsiya
davri   uzoq   davom   etadigan   ko`pyilliklar   qoladi.   Bularga   skobioza,   skaligeriya,
zizifora, vasilek, volin, zopnik va boshqalar kiradi. 
Tog`   kserofitlari   asosan   yonbag`irlarning   janubiy   ekspozitsiyasida   ohaktosh
bilan   qoplangan   cho`kki   va   kir   tepalarida   uchraydi.   Bu   joylarda   odatda   toshloq
yupqa   tuproqlar   bo`lib   ular   ustida   o`simliklar   qalin   o`smaydi   va   ko`plari   namni
saqlash   uchun   yostiq   ko`rinishiga   ega.   Bularga   tragakant,   anantolimon,
ignabarglilar   va   boshqalar   kiradi.   Bu   guruhdagi   ko`p   o`simliklarning   barglari
kichik, chekkalari bukilgan va tanalari ignasimon tuklar bilan qoplangan.
Butazorlar tog`larning hammasida keng tarqalgan.  Ular tur jihatdan boy emas
va   asosan   bodomcha   va   Buxoro   bodomidan   iborat.   O`tin   uchun   va   tomorqalar
atroflarini   mustahkamlash   maqsadida   ular   hozirgacha   ayovsiz   qirqilmoqda.
Shuning   uchun   ham   bu   o`ta   qurg`oqchilikka   chidamli   daraxtchalar   tog`larning
xilvat joylaridagina zich saqlangan. Qishloqlar yaqinlarida va borish oson joylarda
bodomlar qirqib yo`q qilib yuborilgan. 
Bodomzorlarda   do’lana,   na’matak,   uchqat,   yovvoyi   murut,   qizil   daraxtchasi
va boshqalar birga o`sadi. Soylar ichida esa tol, terak uchraydi. 
Zarafshon   qayirida   ilgarilari   katta   maydonni   egallagan   o`tib   bo`lmaydigan
zich   to`qayzorlar   bo`lgan.   Hozir   haqiqiy   tabiiy   to`qayzor   Zarafshon
qo`riqxonasidan   qolgan.   Qo`riqxonadan   boshqa   joylarda   daryo   sohilida   kichik
orolcha   shaklida   bo`lak-bo`lak   to`qaychalar   hozir   ham   bor.   V.V.Sedov   (1959) ma`lumoti   bo`yicha   Zarafshon   to`qayzorlarida   393   turdagi   o`simliklar     uchraydi.
Shundan 186 tasi (47,4%) O`rta Zarafshon to`qayzorlarida o`sishligi aniqlangan. 
To`qaydagi daraxtzorlarni V.V.Sedov uchta formatsiyaga bo`ladi:
1) Tolli;
2) Chakandali;
3) Jiydali.
To`qayzorlardagi o`t qoplami to`rtta formatsiyaga ajratiladi;
1) Eriantusli qoplam; 
2) Veynikli qoplam;
3) Qamishli qoplam;
4) Rangli qoplam.
Sug`orlidagian   yerlar   madaniy   o`simliklar   bilan   band.   Ularning   asosini
paxtazorlar   tashkil   qiladi   va   umumiy   ekin   maydonining   40-50%   egallaydi.
Uzumzor   va   bog`zorlarda,   shahar   atroflarida,   tog`   quyoni   va   boshqalar   gala-gala
bo`lib yashaydi. Shular bilan oziqlanadigan yirtqichlardan ko`rsak, olaquzon ko`p.
Qo`y to`dalari orqasidan tog`dan bo`ri tushib keladi. 
Tog`   oldi   zonasi   ham   qushlar   dunyosiga   boy.   Bu   zonada
chumchuqsimonlarning 35 turi bo`lib, shularning 14 tasi tog`dan tushib keladi. Bu
zonaning   tipik   qushlariga   oddiy   qayna,   to`rg`ay,   cho`l   chumchig`i,   bedana   va
boshqalar,   sudralib   yuruvchilardan   cho`l   agamasi,   yumaloqboshli   kasratki,   tasma
rang kasratki, cho`l toshbaqasi va boshqalar yashaydi. 
Tog`   va   tog`   oldi   adir   zonasidagi   soylarda   qish   daraxtlar,   sabzavot   va   poliz
ekinlari ko`pgina hayvonlar uchun qulay sharoit hisoblanadi. Bu yerda tipratikon,
jayra, olaqush, qaldirg`och, mayna va boshqalar ko`p uchraydi. 
Tog`   tabiatiga   kishilar   ta`sirining   kuchayib   ketishi   ko`pgina   o`simlik   va
hayvonlarning   kamayib   yoki   yo`qolib   ketishiga   sababchi   bo`ldi.   Ayniqsa   olxor,
kaklik,   to`ngiz,   kiyiklar   tog`larda   juda   kamayib   ketdi.   Shularni   saqlab   qolish
maqsadida Nurota tizmasida maxsus tog` qo`riqxonasi tashkil qilindi. 
To`qay   hayvonlari   o`ziga   xosligi   bilan   ajralib   turadi.   Eramizdan   oldin
to`qaylar   Zarafshon   vohasining   1/3   qismini   egallab   turgan.   Shu   paytlarda to`qayzorlar hayvonot  dunyosi  juda boy bo`lgan. Katta Zarafshon to`qayzorlarida
yo`lbars ham bo`lgan. Makedonskiy viloyatimizga eramizdan oldin 329 yili kelgan
va   Zarafshon   to`qayzorlarida   yo`lbarsni   o`ldirganligini   o`sha   davr   tarixchilari
yozib qoldirgan.
To`qayzorlarda   chiya   bo`ri,   tulki,   to`ng`iz,   qamish   mushugi   yashagan.
Ayniqsa, qushlar dunyosi juda xilma-xil bo`lgan. Qushlardan Zarafshon tustovug`i
faqat   shu   daryo   to`qaylarida   uchraydigan   endemik   turlardan   hisoblanadi.
To`qayzorlarning yo`qotilishi o`simlik va hayvonot dunyosining butunlay yo`qolib
ketish xavfini tug`dirdi. Shuning oldini olish uchun Samarqand shahridan 4-5 km
shimoliy sharqda daryo yoqasida maxsus Zarafshon qo`riqxonasi tashkil qilindi. 
Zarafshon   daryosida   17   ta   tur   baliq   uchrashi   aniqlangan.   Bulardan   eng   ko`p
uchraydiganlari   Zarafshon   yeleysi,   Samarqand   xramulasi,   Turkiston   usachi,
marinka, aral shemayasi, tanga baliq.
Zarafshonning   hayvonot   dunyosi   uning   geografik   o`rni   va   relyefi   bilan
bog`liq. Sharq tomondan baland tog`larning, g`arb tomondan Qizilqum cho`li bilan
o`rab   turganligi,   to`qay   landshaftlarning   mavjudligi,   hamda   aholi   zich   vohaning
katta   maydonni   egallaganlik   holatlari   bu   joy   hayvonot   dunyosining   xilma-xil
bo`lishiga  sababchi   bo`ladi.  Bu  yerda  ham   tog`,  ham  cho`l, ham  voha  hayvonlari
yonma-yon uchraydi. 
Tog`   zonasida   hayvonlarning   tarqalishi   balandlik   poyasiga   va   joyning
landshaft   xususiyatlari   bilan   bog`liq.   Tog`larda   kemiruvchilardan   Turkiston
kalamushi, qushoyoq, o`rmon sichqoni, afg`an sichqoni va boshqalar uchraydi. 
Yirtqichlardan   bo`ri,   tulki,   g`amgali   mushuk,   tosh   kunitsasi,   tuyoqlilardan
qizilqum   qo`yi,   soylarda   changalzorlarda   O`rta   Osiyo   cho`chqasi,   qishloqlar
yaqinida jayron va boshqalar uchraydi. 40-yillarga qadar bo`ri, cho`chqa, kiyik va
olxor tog`larda ko`p edi. Cho`chqalar tez-tez poliz ekinlarini payxon qilar, bo`rilar
esa   qo`ylarga   tinchlik   bermas   edi.   Hozir   bular   tog`lardagi   kishilar   borishi   qiyin
bo`lgan hilvat joylardagina qolgan. 
Tog`lar   qushlar   dunyosiga   boy.   Bu   yerda   chumchuqlarning   34   turi
uchraydi.   Bulardan   tog`   chumchug`i,   qora   drozd,   katta   tog`   drozdi, tovuqsimonlardan   kaklik,   yirtqich   qushlardan   kalxat,   lochin,   pustelga,   burgut   va
boshqalar.   Sudralib   yuruvchilardan   Turkiston   agamasi,   Turkiston   gekkoni,   sariq
ilon, chipor ilon va boshqalar uchraydi. 
Tog` oldi adir zonasida hayvonlar tur jihatdan va son jihatdan ham tog` zonasi
hayvonlaridan   ancha   kam.   Lekin   bahorikor   bug`doy   ekilgan   dalalar   atroflarida
kemiruvchilar   ko`p,   yumronqoziq,   kichik   qo`shoyoq,   qizil   dumli   pechanka,
ko`rsichqon uchraydi. II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI
MANBALAR.
2.1.Daryo suvini sanoat va communal maishiy chiqindilari ta’sirida
ifloslanishi.
Zarafshondaryosiko‘proqtranschegaraviyta’sirostidabo‘ladi.
Daryosuvlarishakllanishhududidadaryosuvinitoksikmetallar,surma,
simobmoddalaribilanifloslantiruvchiTojikistonRespublikasitog‘-
konkombinatiob’ektlarijoylashgan. 2002yildanboshlabmaxsusingredientlar (surma,
simob, kadmiy,stronsiyvaboshq.) ustidanmonitoringtashkilqilingan.
O‘zbekistonhududidaSamarqand,Kattaqo‘rg‘on,
Navoiyshaharlarisanoatkorxonalarivaqishloqxo‘jaliklarioqavasuvlaridaryogatashla
nadi.
O‘zbekistonningsanoatiuchunyilda   1,2   km3   suvolinadi,   bundanatigi   0,58
km3   iste’molqilinadi.Olingansuvningqariybyarmisanoatoqavasisifatidaqaytariladi,
buesaatrof-muhituchunekologiktahdidtug‘diradi.
Beshyuzikkisanoatkorxonasitarkibidaog‘irmetallartuzlari,   ftoridlar,   fenol,   neft-
kimyomahsulotlari,   azotguruhininghammasi,
vabiologikvaharbirsanoattarmog‘igaxosboshqaifloslovchilarbor   0,14–0,17
km3/yilyaxshitozalanmaganoqavanierustisuvhavzalarigaoqizadi   .
100danortiqkorxonadanchiqadigantaxminan   1–5
foizsanoatsuvidaryolargaqaytaishlovberilmayoqiziladi.
Suvningog‘irmetallar,
fenolvaneftmahsulotlaribilanifloslanishiasosansanoatishlabchiqarishdan.
Daryolargaoqiziladigansanoat,
xonadonminitsipalvadrenajkollektorsuvidakonsentratsiyasiREKqiymatidan   2   dan
10 barobargachaortiq 8dan 10 gachaifloslovchimoddabor.
Mamlakatiqtisodiyotirestrukturizatsiyasiningbirqismisifatidasanoatdasuvniiste’mol
qilishsuvdanfoydalanishningyopiqsikllarigao‘tishgayo‘naltiriladi,
busuviste’molqilishni   24-25   foizgachaqisqartirishimkoniniberadi.
Sanoatehtiyojlariuchunjamisuvolishhozirgi   1,2 km3/yildanoshmaydigandarajasidan   2010   yilgaborib   1,4   km3/yilgava   2025
yilgaborib   1,6   km3/yilgaetadi.
Oxirgiyillardasuvniqaytaishlabfoydalanishulushioshibbordi,   Toshkent,
NavoiyvaFarg‘onaviloyatlariningsanoatkorxonalaridasanoatsuvidanqaytafoydalani
shko‘rsatkichiengyuqoribo‘ldi.
Garchioxirgiyillardakommunalxizmatlarningoqavasuvinidaryolargaoqizishkamayi
bkelayotganbo‘lsa-da,   tozalashdarajasietarlichayuqoriemas.
Oqavasuvgaqaytaishlovberishinshootlarningpastsamaradorligi   (nominalquvvatning
50-60   foizi)
erustisuvoqimlarivapastliklardagisuvomborlaridaifloslovchilarkonsentratsiyasiortib
borishigaolibkelmoqda.
Ishlovberilgansuvdama’lumotgako‘raammiakvanitritlarkonsentratsiyasiortibbormo
qda.
Qoraqalpog‘istonRespublikasivaXorazmvaBuxoroviloyatlarkabisuvtaqchilmintaqa
vasanoatyuqoridarajadazichjoylashganhududlar   (Toshkent,   Farg‘ona,
SamarqandvaNavoiysanoatzonalari)davaziyatengmurakkab.
Daryohavzasidaerustisuvoqimlarigaantropogenta’sirnipasaytirishbo‘yichaish
larolibborilmoqda.
Suvtarkibidagizararlimoddalarmiqdorimuntazamkamayibbormoqda.
2000yilgachaRovatxo‘jato‘g‘onidagiZarafshondaryosisuviningifloslanganlikindeks
i   0,63-2,07oralig‘idavao‘rtachaifloslangansuvlargamuvofiqedi,
2000yildankeyinsuvsifatiningyaxshilanishivatozasuvlartoifasigao‘tishkuzatilmoqda
.Navoiyshahridanpastdagidaryosuviningsifatihamsuvlarifloslanganlikindeksibo‘yic
hao‘zgardi,   IV   toifadan2001,   2002,   2003   va   2005   yillarda   III
toifao‘rtachaifloslangansuvlarga, 2004 yildaesahattoII toifatozasuvlartoifasigaetdi.
Industrail   rivojlanish   va   urbanizatsiya   jarayonining   keyingi   yillaridagi
tezlashuvi   oqibatida   viloyatni   suv   bilan   ta’minlovchi   yagona   manba   bo‘lgan
Zarafshon daryosiga   turli chiqindilarning tashlanishi ko‘payib bormoqda. Hozirgi
kunda   daryoga   viloyatning   ellikdan   ortiq   manbalaridan     iflos   okavalar
tashlanmoqda.   Bunda,   ayniqsa   «Navoiyazot»   ishlab   chiqarish   birlashmasi   (20673 m 3
/sek)   va   Navoiy     GRES   (570818   m 3
/sek)   larning   hissasi   katta.   Suv   tozalash
inshootlaridan     shartli   tozalanib   va   xlorlanib   yuborilgan   bunday   suvlar     yerlarni
xlorli   tuzlar   bilan   sho‘rlanishga   olib   kelmoqda.   Tekshirishlarning     ko‘rsatishicha ,
1995-2004 yillar davomida daryo suvi tarkibida xloridlar 76,46 mg/l dan 119 mg/l
ga va  sulfatlar 437 mg/l dan 760 mg/l ga oshgan. Xulosa  qilib  aytganda viloyatda
kuzatilayotgan   tuproq   ekologik   xolatining   yomonlashishishida   har   ikkala   xil
sho‘rlanishning   ham   jiddiy   urni   bor.   Buning   ustiga   tuproqning   texnogen
ifloslanishi, turli pestsidlar bilan zaharlanishi kabi  holatlarham  kuzatiladi. 2003 yil
ma’lumotlariga   ko‘ra   Navoiy   shaxri   xavosida   ammiak   miqdori   miyoridan   ikki
barobar yuqori. Bu o‘z navbatida tuproqni ortiqcha azot bilan zaharlaydi. Tuproqni
sho‘rlanishdan saqlash uchun agromelioratsiya ishlarini to‘liq bajarish, zovurlar va
tik  quduqlar  ishini keskin yaxshilash lozim.
O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasining
2014yilgima’lumotlaribo‘yicha   1-
MaysuvtugunidaZarafshondaryosidagiifloslovchimoddalarquyidagimiqdorlardaqay
dqilingan   (REMko‘rsatgichida:)   nitritlar   –0,75,   mis-1,0,   rux-5,4,   fenollar   –   1.2,
xrom   –   1.2   margimush-0,5.   Bumiqdorlar   Samarqand   yaqinidagi
Siyobarig‘isuviquyiladiganjoydaanchao‘zgaradi:   nitritlar   –   1,9,   mis   –   1,0,   rux   –
4,4, fenollar – 1,3, neftmahsulotlari –1,1, GXSGningizomerlari:  alfa-0,001 mkg/l,
gamma   –0,003   mkg/l 
,   xrom   –1,0,   margimush   -0,6.
Buko‘rsatgichlaryilliko‘rtachamiqdorlarbo‘lib,
maksimalmiqdorlaro‘rtachako‘rsatgichlardan   5-6   ba’zano‘nlabmartaoshadi.
M.Umarova,   S.Madalieva,   M.Molodsova   (2004)
ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatihududidaZarafshondaryosigaSiyobarig‘i,
XauzakvaCHeganakzovursuvlariquyilgachammoniyion   46,0   REM,
nitritlar10REM, fosfatlar 10,3 REMgachako‘tarilgan.
 3 -rasm. Zarafshonbo‘yichasuvifloslanishiindeksining (SII)
o‘zgarishdinamikasi
TojikistonhududidagiAnzobtog‘-boyitishkombinatidanSamarqandvohasiga   1943
yildanboshlabdaryoorqaliharyili   90-120
tonnasurmakiribturadivauningumumiymiqdorihozirgacha   50   mingtonnadanoshdi
(Deusheva,   Arutyunyan,   Sultonov,   2002).
Ularningfikrichabumetalniyo‘qotishningilojiyo‘qvauSamarqandvohasiuchunkattae
kologikxavfhisoblanadi.
HozirO‘rtavaQuyiZarafshondaqo‘ylarjunidasurmaningmiqdoriREMdan   10-15
martaoshiqligianiqlangan.   Surmabilanvohagasimob,   margimush,   rux,
qo‘rg‘oshinmisvaboshqaog‘irmetallarbirgakeladi .   Bu   yerda   misning   o’rtacha
miqdori   me’yordan   40   barobar,   ruxniki   10   barobar,   margumushniki   4   barobar
ko’pligi qayd etilgan. Bu og’ir metallarning ko’pligi Tojikiston hududidagi Anzob
tog’   -   metallurgiya   kombinati   va   boshqa   mayda   tog’   -   ruda   ishlab   chiqaruvchi korxonalar   bilan   bog’liq.   Bu   postda   fenollarning   o’rtacha   miqdori   me’yordan   bir
barobar   (REM)   va   maksimal   miqdori   3   REM   ga   yetgan.   Neft   maxsulotlarining
miqdori   0,40   -   0,70   REM   ni   tashkil   qiladi.   Fenol   va   neft   maxsulotlarining   suvda
ko’pligi Panjikent, Ayniy shaharlari va yirik qishloqlaridan chiqadigan chiqindilar
bilan bog’liq. 
A.Raxmatullayev va R.Mamajonovlarning (1998) ma’lumoti bo‘yicha surma
aralash   rudani   yuvish   uchun   bir   sutkada   3400   m 3
  suv   sarflanadi.   Rudalarni
yuvishda foydalanilgan suvlar mikroelementlar bilan boyib, ularning tarkibida 3,4-
4,0 mg/l  gacha surma qoladi. Bu  ko‘rsatkich ruxsat  etilgan me’yordan 200 marta
ko‘p.   Ana   shu   og‘ir   mikroelementlar   bilan   ifloslangan   suvlar   to‘g‘ridan-to‘g‘ri
Yagnob   daryosiga   quyilib,   1943   yildan   buyon   Zarafshon   suvining   ekologik
muvozanatini buzib kelmoqda.
O‘zbekistonRespublikasitabiatnimuhofazaqilishko‘mitasima’lumotibo‘yicha
1980-2005   yillarda   1-
Mayto‘g‘oniSamarqandshahrigaqadargruntsuvlariningqattiqligi   0,5-1,4
REMgako‘tarilgan.   (Milliyma’ruza,   2006).   Ishtixonshahridankeyin,
quyitomonsuvsifatiyanayomonlashadi.
Tojikistonhududidannitratlar,   fenol,
neftmahsulotlariog‘irmetallarbilanifloslanibkeladigansuvlarkelajakdayanako‘payad
i,
chunkiYUqoriZarafshondahamaholiningo‘sishtezligikattavatabiiyresurslardanfoyd
alanishyanadakuchayadi.   Engyomonishundaki,   suvdagiifloslovchimoddalar   1-
Maysuvtugunidankeyinariqlarorqalivohaninghammahududlarigatarqaladi.
Og‘irmetallarparchalanibzararsizmoddalargaaylanmaydiulartuproqlarda,
o‘zandagiqum-loylardato‘planibboradi.
Bizyuqoridafaqatsurmamoddasihaqidama’lumotlarkeltirdik.
Og‘irmetallarichidainsonsalomatligiuchunengzararlisisimob,   qo‘rg‘oshin,
margimushhisoblanadi.   N.I.Sabitova   (1998)   ma’lumotibo‘yicha   1-
MaysuvtugunidasimobningmiqdoriREMganisbatan   0,4-0,8   miqdordabo‘lib,
ba’zan, me’yordanoshishhollarihamro‘ybergan.  O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasining
2014yilgima’lumotlaribo‘yichaXatirchivaNavoiyshaharlariyaqinidadaryosuvlarida
ba’zikimyoviyelementlarvabirikmalaro‘rtachako‘rsatgichlariruxsatetilganme’yorda
n   (REM)   anchaoshgan:   Xatirchiyaqinida:   nitritlar   –1,5   fenollar   –1,0,
neftmahsulotlari   –1,5,   margimush   –3,0,   mis-1,5,   rux-2,5.
Navoiyshahridano‘tgandabuko‘rsatkichlarningba’zilariyanadako‘tariladi: nitritlar –
1,0,   fenollar   2,0,   neftmahsulotlari-8,0,   xrom-2,5,   rux-
0,4.Bularo‘rtachako‘rsatkichlarbo‘lib,   maksimalko‘rsatgichlaryanadabaland:
fenollar 5 REM, mis-4,8 REM, nitritlar 16,4 REM.
SamAvtoSamarqanddajoylashganavtobusvayukmashinalariishlabchiquvchikorxona
dir.   Sanoatishlabchiqarishjarayonlariningatrof-
muhitgata’siribo‘lganligitufayliekologikmasalalarzavodningloyihalashpallasidamu
hokamaetildi   (ISO   9001   1991dan   2007gacha,   va   2008   yilyanvaroyidan   ISO
14000).
Kompaniyadaartezianquduqerostisuviishlatiladi,
rezervsifatidashaharichimliksuvtarmog‘igaulangan.
Bumaqsaddakorxonagagidrogeologiyatadqiqotiasosidagimaxsuslitsenziyakerak.
Ishlabchiqarishsiklidavomidabirtransportvositasigataxminan   3   m3   suvkerak.
Mexanikvakimyoviyjarayonlar,
qaytaolibishlatiladiganmateriallaruchunyakuniyionalmashuvbosqichdaniboratko‘p
bosqichliishlovberishjihoziniqo‘llabishlovberilganoqavasuvningko‘pqismibo‘yash
boksidaqaytaishlatiladi.
Tozalanganoqavasuvningqolganqismishaharkanalizatsiyatarmog‘igaoqiziladi,
buninguchunkompaniyasuvo‘lchagichiko‘rsatmasivaifloslovchilarningqoldiqkonse
ntratsiyasianalizigako‘rahaqto‘laydi.   Ikki-uchyildabirrejaliinspeksiyalaro‘tkaziladi,
vaholanki, avariyaholatlaridainspeksiyadavribiryilgachaqisqartiriladi .
Zarafshon daryosining suvi fenol va neft mahsulotlari bilan ham ifloslangan.
Bu   xildagi   moddalarning   miqdori   shaharlar   yaqinida   ko‘payib,   ulardan
uzoqlashgan sari kamayib boradi. Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shaharlariga yaqin
joylarda fenolning o‘rtacha miqdori 0,002-0,004 mg/l ni, neft mahsulotlari miqdori 0,10-0,15 mg/l ni tashkil etadi yoki ularning miqdori ruxsat etilgan me’yordan 2-4
barobar   ziyod   ekanligi   aniqlangan.   Shaharlardan   uzoqroq   joylarda   esa   bu
moddalarning   miqdori   ruxsat   etilgan   me’yordan   1,5-2   marta   ortiq   ekanligi
aniqlangan (Raxmatullayev, Mamajonov, 1998). Bu xildagi zaharli moddalar ham
daryoga shaharlarning maishiy-xo‘jalik va sanoat  korxonalarini kuchli ifloslangan
oqova suv-laridan kelib qo‘shiladi.
DaryosuviningifloslanishigaNavoiysementzavodi,   Elektroximiyakombinati,
NavoiyGRESi,   Navoiytog‘-
metallurgiyakombinativaboshqakorxonalarningta’sirikatta.
2.2 .  Daryo suvini maishiy va oqava suvlar  ta’sirida ifloslanishi.
Oltmishinchiyillarningboshlaridaviloyatdayuzagakelgansuvtanqisligio‘lkada
Amu-qorako‘l   (1962)   vaAmu-Buxoro   (1965-1975)
kanallarinibarpoetilishigasababbo‘ldi.
Hozirgikundaviloyataholisivaxo‘jaliginingsuvgabo‘lgantalabiasosananashukanallar
yordamidata’minlanmoqda.
Zarafshon daryosidan quyi tomon suv qisman tabiiy yo‘l bilan, ya’ni shag‘al-
qumlar orasidan sizib o‘tib tozalanadi va ba’zi elementlar miqdori kamayadi, lekin
suvdagi   asosiy   erigan   tuzlar   ko‘payib   boradi.   Masalan,   Navoiy   shahri   yaqinida
Navoiy   azot   ishlab   chiqarish   korxonasidan   keyingi   kuzatuv   postida   suv
mineralizatsiyasining   o‘rtacha   darajasi   903,9   mg/l   (0,9   REM),   maksimal   miqdori
1295   mg/l   (1,3   REM)   ga   yetadi.   Ammoniy   nitrat   va   nitrit   azot   birikmalari,   neft
mahsulotlari,   fenollar,   GXSG,   og‘ir   metallar   REM   dan   yuqori   darajada   saqlanib
qolgan.   Faqat   margumush   miqdori   keskin   kamayadi.   Metallardan   xrom   miqdori
keskin ko‘payadi va uning o‘rtacha miqdori 0,273 mkg/l (40 REM) ga ko‘tariladi.
Bu sanoat korxonalaridan suvga tushayotgan turli chiqindilar bilan bog‘liq. Daryo, kanallar,   ariqlar   suvlarining   ifloslanishi   grunt   suvlarining   ifloslanishiga   sabab
bo‘lmoqda. Hozir Quyi Zarafshonda grunt suvlarining mineralizatsiyasi REM dan
oshib   ketdi.   O‘rta   Zarafshonning   ham   I-II   terrasalarida   grunt   suvlar   sifati   keskin
o‘zgardi   va   ularning   ko‘pchiligi   davlat   standarti   talabiga   javob   bermaydi.   Bu   esa
aholi   o‘rtasida   turli   xil   kasalliklarning   (buyrak,   o‘t   pufagi,   siydik   yo‘llari,
oshqozon-ichak, allergik va boshqa) ko‘payib borishiga sabab bo‘lmoqda.
Y u qoriZarafshondadaryoningboshlanishqismlaridasuvningo‘rtachamineralla
shishdarajasi   250-300   mg/lbo‘lib,   1-Mayto‘g‘onida   400-450   mg/l,
SamarqandshahriyaqinidagiOq-Qoradaryosuvtugunidao‘rtachako‘rsatgich   500-600
mg/l, maksimalko‘rsatgich 700-800 mg/l, Xatirchishahriyonidao‘rtachako‘rsatgich
900-1000 mg/l, maksimal  –1100-1200 mg/l, Navoiyshahridankeyino‘rtacha 1300-
1400,   maksimal,   –1660-1800   mg/l,   Buxoroshahriyaqinidao‘rtacha   1600-1800,
maksimal 2000-2200 mg/l, Qorako‘lshahridao‘rtacha 2500-2600 mg/l, maksimal –
3500-3800   mg/l,   Qorako‘lvohasiningquyiqismidayanadayuqori   –   o‘rtacha   3500-
3700   maksimal   –4000-4200   mg/lkuzatilgan.   Zovurlardasuvsho‘rligiyanada   katta.
Karmana   yaqinidagiDul-dulkanalida,
BuxorovohasiningVobkentarig‘ivaSHimoliyzovurdahamminerallashisho‘rtachako‘
rsatgichi   2500-3000   mg/l,   maksimalko‘rsatgichi   3000-4000   mg/lnitashkilqiladi.
Gruntsuvlariningminerallashishdarajasihamerustisuvlariningminerallashishigao‘xs
hashhavzabo‘yichayuqoridanquyitomonoshibboradi.   Engchuchuk,   toza   grunt   suvi
Samarqandda  (300-500 mg/lva 500-1000 mg/l), eng sho‘r  suv Qorako‘lda  (2500-
10000 mg/l) ekanligianiqlangan.
Aholi   zich   joylashgan   va   sanoat   korxonalari   rivojlangan   Samarqand   va
Kattaqo‘rg‘on   shaharlaridan   oqib   o‘tadigan   suvlar   agrolandshaftlardagi   oqova
suvlarga nisbatan ko‘proq ifloslangan va zaharlangan. Oqibatda bu suvlar o‘zining
dastlabki tabiiy xususiyatlarini  yo‘qotgan, tirik organizmlari katta talofat ko‘rgan.
Chunki   maishiy-xo‘jalik   va   korxonalarning   ifloslangan   va   zaharlangan   chiqindi
suvlari   qayta   tozalan-masdan   shahar   atrofidan   oqib   o‘tuvchi   ariqlarga,   kanallarga
va daryolarga tashlanadi. Shuning uchun O‘rta Zarafshon havzasidagi vohalarning
ichki   suvlari   o‘ta   ifloslangan   va   ekologik   jihatdan   buzilgan.   Jumladan,
Samarqandning   shimoli-sharqidan   oqib   o‘tuvchi   Siyob   kanalini   shaharga   kirish joyidan   olgan   suvni   kimyoviy   tarkibi   62,2   mg/l   loyqa   modda,   86,4   mg/l   sulfat,
32,5 mg/l xlorid, 0,48 mg/l ammiak, 39,0 mg/l kalsiy, 0,85 mg/l magniy, 0,02 mg/l
fosfat va 498,4 mg/l mineral tuzlardan tashkil topgan bo‘lsa, kanalning shahardan
chiqish joyida suvning kimyoviy tarkibi ancha boyib loyqa jinslar 242 mg/l, sulfat
104,9  mg/l,   xlorid  97,46   mg/l,  ammiak   2,95  mg/l,   kalsiy   85,0  mg/l,  magniy   38,3
mg/l,   fosfat   0,19   mg/l   va   mineral   tuzlar   812,6   mg/l   gacha   ko‘payganligi
aniqlangan.
Voha   landshaftlarining   ichki   suvlarini   ifloslantiruvchi   Samarqand   shoyi
to‘qish   fabrikasidan   chiqadigan   rangli   oqova   suvlar   ham   xilma   xil   kimyoviy
birikmalarga   boy.   Ayniqsa   fabrikaning   bo‘yoq   berish   texnologik   jarayonlarida
foydalanilgan   suvlarning  tarkibi  ortiqcha  miqdorda   xlorid,  ammiak,  fosfat,  sulfat,
magniy   va   nitratlar   bilan   boyigan.   Bular   daryo   va   kanal   suvlarini   ifloslanishiga
sabab bo‘ladi.
“Quyi Zarafshon” mliorativ tizimlar bo’yicha zovur tarmoqlari 
orqalisug’orildiganyerlardanchiqibketgansuvlarningmiqdori
(2010  yil  1  yun holatiga)
T/r Meliorativ
tizimlar va
zavurlar nomi Suv sarfi m 3
/sek O’rtacha
oylik suv
sarfi
m 3
 /sek Oqib
o’tgan
suv
miqdori
mln. m 3 Shu
jumladan
sug’orishga
olingan suv Tuz miqdori
g/l
I II III m 3
/sek mln.
m 3 Xlor
tuzlar Qoldiq
tuzlar
I. Katta zavur-O’rtaobod  Qiziltepa
1
2
3
4
5 Katta-zovur
Gardien-1
Zarafshon
O’rtaobod
Qarnab
Jami 5,70
0,21
0,21
3,80
0,80 5,80
0,22
0,23
3,80
0,80 5,60
0,23
0,22
3,80
0,80 5,70
0,22
0,22
3,80
0,80
10,74 15,.27
0,59
0,59
10,18
2,14
28,77 -
-
-
-
- -
-
-
-
- 0,672
0,411
0,383
0,814
0,866 2,730
2,509
2,444
2,665
3,055 II. Dul-Dul –Shodibek  Navbahor
1
a)
b)
2
a)
b) Dul-Dul
Navbahor
Qiziltepa
Shodibek
Navbahor
Konimex
Jami 7,54
6,29
1,25
2,28
0,78
1,8 7,50
6,20
1,30
2,62
0,72
1,9 7,45
6,25
1,20
2,7
0,70
2,0 7,50
6,25
1,25
2,63
0,73
1,90
10,13 20,08
16,74
3,35
7,05
1,96
5,09
27,13 -
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
- 0,195
0,149
0,241
0,160
0,142
0,172 2,145
2,119
2,171
2,282
2,392
2,171
III. Chap qirg’oq  Karmana
1
2
3
4
5
6
7
8
9 Arabxona
Olchin
Narpay
Ko’xnaqo’rg’on
Yangiobod
Xoncharbog’
Do’rman
Xozora
Malikobod
Jami 0,11
0,06
2,03
0,35
0,12
0,14
0,12
0,37
0,13
3,43 0,11
0,06
2,10
0,34
0,12
0,14
0,10
0,38
0,15
3,50 0,11
0,06
2,10
0,35
0,11
0,15
0,10
0,37
0,15
3,49 0,11
0,06
2,07
0,35
0,12
0,14
0,11
0,37
0,14
3,47 0,29
0,16
5,54
0,94
0,32
0,38
0,29
0,99
0,38
9,29 -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- 0,156
0,184
0,213
0,163
0,269
0,298
0,234
0,170
0,637 1,989
2,059
2,210
2,015
2,366
2,483
2,366
1,716
2,535
IV. O’ng qirg’oq  Xatirchi
1
2
3
4
5
6
7
8
a)
b) Oq-Oltin -2
Kirg’oq
Oq-Oltin-1
Do’stlik
Uchqarasoy
Yangirabod
Tashlama
Markaziy
Xatirchi
Navbahor 0,68
0,25
0,52
0,72
0,21
0,29
0,36
1,93
0,58
1,35 0,68
0,25
0,50
0,72
0,21
0,29
0,37
1,81
0,59
1,22 0,68
0,25
0,52
0,71
0,21
2,09
0,35
1,86
0,59
1,27 0,68
0,25
0,51
0,72
0,21
0,29
0,36
1,87
0,59
1,28 1,82
0,67
1,37
1,93
0,56
0,78
0,96
5,01
1,58
3,43 -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- 0,092
0,092
0,106
0,113
0,120
0,127
0,092
0,155
0,133
0,198 1,547
1,420
1,690
1,742
1,807
1,690
1,677
1,956
1,798
2,119 9
Mirzo-Mo’min
Jami 0,75
0,70 0,79 0,75
5,64 2,00
15,10 -
- -
- 0,142
1,716
viloyatda 29,98 80,29 - -
O‘rta   Zarafshon   havzasining   qishloq   va   shahar   seliteb   landshaftlari   orasida
Samarqand eng rivojlangan sanoat markazi bo‘lsada, u hozirga qadar kanalizatsiya
kommunikatsiyalari   bilan   to‘liq   ta’minlanmagan.   Boshqa   kichik   shaharlarda   esa
kanalizatsiya inshootlari umuman tashkil etilmagan. Shuning uchun korxona oqova
suvlaridan   tashqari   maishiy-xo‘jalik   chiqindi   suvlari   ham   shahar   ko‘chalarini
ifloslantirib, daryo va kanallarga tushadi. Bu ham Zarafshon daryosi suvini organik
va   kimyoviy   moddalar   bilan   to‘yintirib,   uning   ekologik   holatiga   salbiy   ta’sir
ko‘rsatadi.
Qishloq   joylardagi   suv   havzalarining   ifloslangan   manbalariga   yirik
chorvadorchilik   komplekslari   kiradi.   Suv   havzalarining   ifloslanish   manbalariga
kemalardan   oqayotgan   suv   ham   sabab   buladi.   Oxirgi   yillarda   suv   omborlari   va
daryolarda mingdan ortiq kichik flot  vositalari  –kater, osma matorli  turli  qayiqlar
qabul   qilib   olindi.   Suv   ifloslanishing   yana   bir   ahamiyati,   biroq   hech   kim   nazorat
qilmaydigan   manbasi   mavjud.   Bu   o‘rmon,   qishoq   xo‘jalik   va   boshqa   hududga
yoqqan qor va jala oqindilari yuvish orqali yuzaga keladigan oqavadir. Ifloslanish
nuqtai nazardan, bunday suvlar shahar kanalizatsiya suvlari bilan qiyoslanadi, aslo,
qolmaydi.
So‘nggiyillardaviloyatdamavjudsug‘orma   ( B uxoro,   Qorako‘l,
Qorovulbozor)
erlarningtarkibiyholatiniyaxshilashmaqsadidazovurlartizimibunyodetildi.   Haryili   2
kubkm.   hajmdagizovurvaoqavasuvlarvohalardantashqarigachiqariladi.
UshbusuvlarningkattaqismiDengizko‘l,   qoraqir,
Og‘itmakabitashlamako‘llargavaqismanKatta T uzkonko‘liPorsonko‘lzovuriorqali A
mudaryogaquyiladi.   Ba’zima’lumotlargako‘ra,   haryili   5   mln.
tonnadanortiqtuzvaboshqakimyoviyashyolarhamda   10   mln.
tonnagayaqinqattiqoqiziqlarmazkurko‘llarhavzasigato‘planmoqda   ( N azarov, 1992).   Buesakatta-kattamaydonlarningbotqoqlanishiga,
o‘zigaxoscho‘llandshaftlariningo‘zgaribketishivaularninggenofondigasalbiyta’siret
moqda.   Ushbumuammolarnibartarafetishuchunrespublikamizningjanubi-
g‘arbiyhududlaridanoqizilayotganoqavavazovursuvlariniSHo‘rdaryozovuriorqaliOr
oldengizigayuborishishlarirejalashtirilmoqda.   Bularningbarchasiatrof-
muhitekologikholatigao‘zta’siriniko‘rsatishimumkin.
Bundayo‘zgarishxususanBuxoroviloyaticho‘lhududidasezilarlibo‘lishikutilmoqda.
Viloyathududierostisuvlarigahamjudaboy,
ammocho‘lvavohalardaularningsho‘rlanganlikdarajasibirdayemas.
Ayrimhududlardaulardaniste’molmaqsadidafoydalanishadi.   Vaholanki,
mavjuderostisuvlario‘ztarkibigako‘raaholiiste’moliuchunyaroqsizahvolda.
CHunkisuvningsho‘rlanganlikdarajasianchayuqori.
SHumaqsaddao‘tkazilganDamxo‘ja-
B uxorosuvquvuribilanasosan B uxoroshahrivaungayondoshtumanlaraholisinitozasu
vbilanta’minlaydi.   Biroq,
viloyatningqolgantumanvaboshqaaholimanzilgohlarihamoniste’moluchunqismanya
roqsizsuvdanfoydalanibkelmoqda.   Buesao‘lkadaoshqozon-
ichakvako‘pginayuqumlixastaliklarningavjolishigasababbo‘lmoqda.   Jumladan,
qorako‘ltumaniaholisiningbor-yo‘g‘i   27
foizgayaqinqismitozaichimliksuvibilanta’minlangan,   xolos.   Binobarin,
viloyataholisiningsifatliichimliksuvibilanta’minlashasosiymuammolardanbirigaayl
anibbormoqdaki,
uninghaletilishiminglabkishilarsalomatligigaijobiyta’sirko‘rsatishitabiiy.
Ma’lumotlargako‘ra,   bugungikundaBuxoroviloyatiaholisining   2/3
qismigayaqinimarkazlashtirilgansuvtizimibilanta’minlangan,   xolos.
Bundaqorovulbozortumani   (100   foiz)   va B uxoro   (99,5),   K ogon   (85,4)
shaharlarinisbatanyuqoriko‘rsatkichlargaegabo‘lsada,   lekinviloyatning   /ijduvon
(38,3),  K ogon (30,4),  O lot (40,5) tumanlarianchapastko‘rsatkichlargaega. Ayniqsa,
viloyatningcho‘lqismiaholisibuboradajudanochorahvolda.   Sababi-
hanuzgachaushbuhududlardaquduqlaryokiqo‘shnitumanvaboshqamanzilgohlardan maxsusidishlargakeltirilgansuvdaniste’molmaqsadidafoydalanilmoqda.
Birnechakundavomidaidishlardaturibqolgansuvlarniiste’molqilishesabolalarorasida
turliyuqumlixastaliklarnikeltiribchiqaradi.   Xususan,
buholjaziramayozkunlaridasuvnio‘tako‘piste’molqilinishioqibatidayanadakuchaya
di.   SHubois,
viloyatningayrimtumanlaridaaholiiste’moliuchunmarkazlashtirilgansuvtiziminitash
kiletish,
qishloqjoylardaichimliksuvtarkibiniyaxshilashvabuboradanazoratolibborishmasalas
iviloyatsanitariyavaepidemiologiyamarkazitomonidanyo‘lgaqo‘yilishizarur.
Barchamizsuvnihayotmanbaideymiz-u,
ammouniifloslantiruvchiomillargabefarqqaraymiz.
Hozirgikunda B uxoroviloyatidasanoatkorxonalaridaishlatibbo‘linganoqavasuvlarnit
ozalaydiganqirqqayaqininshootlarmavjudbo‘lsada,
biroqularningyarmigayaqiniqoniqarsizahvoldaishlamoqdayokiumumanishlatilmasd
anturibdi.
Faqatginaviloyatningmarkaziyhududidaoqavasuvlarnibirqismiginatozalashinshootl
arigayuborilmoqda, xolos.
Keyingiyillardaviloyatgajudakattamablag‘larevazigasuvlarnigtarkibinitozala
bberuvchiharxilsuvo‘simliklarikeltirilmoqda.
Lekinulardanfoydalanaolishishlarietarlichayo‘lgaqo‘yilganichayo‘q.
Agarkelajakdamazkuro‘simliklardanviloyatsuvlaritarkibiyholatiniyaxshilashdasam
aralifoydalanilsayanadamaqsadgamuvofiqbo‘laredi. III-BOB .  ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI.
3.1. Zarafshondaryosiningekologikmuammolari.
DaryoZarafshonvodiysiningasosiysuvhavzasibo‘lganiuchunhamdavlatimizto
monidanalohidanazoratgaolingan.   SHubois,
O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining   2001   yil   4   oktyabrda
“Zarafshondaryosihavzasidaekologikvasanitar-
epidemiologikvaziyatniyaxshilashto‘g‘risida”giqaroriqabulqilindi.
BuboradaJizzax,   Samarqand,   Navoiy,
vaBuxoroviloyatlaridaZarafshondaryosivaungakelibqo‘shiladiganirmoqlardagisuvs
ifatiningmonitoringiolibborilmoqda.
Qarorgamuvofiq,   daryoningXatirchi,   Navbahor,
KarmanavaQiziltepaxududlaridanoqibo‘tuvchiqismigategishli   6966 gektarmaydonialohidamuhofazaqilinadiganzonagaaylantirilgan.   Undan   1131
gektariniqirg‘oqoldihududtashkiletadi.
Buerdaqishloqxo‘jaligidameneralo‘g‘itlarkamtalabetadiganekinlar,   archa,   terak,
yulg‘unkabidaraxtlarekinyaxshinatijaberadi.   SHuningdek,
muhofazazonasidaaholitomonidanqurilishishlariolibborishgahamyo‘lqo‘yilmayd
ButunZarafshonvodiysiasosiysuvmanbaiZarafshondaryosidir.   Zarafshon
daryosi   Navoiy   viloyati   hududiga   yitib   borguncha   Tojikiston   Respublikasi
Panjikent   tumani,   O’zbekiston   hududida   Samarqand   viloyati,   Samarqand   shahri,
Kattaqo’rg’on shaharlaridan oqib o’tadi. 
Uzunligi   770   km   dan   ortiq   masofani   tashkil   qiluvchi   Zarafshon   daryosining
yuqori   qismi   Tojikiston   Respublikasi,   o’rta   va   quyi   qismlari   O’zbekiston
Respublikasi   hududidan   oqib   o’tadi.   Daryo   havzasida   har   ikkala   davlatning   to’rt
milliondan ortiq aholining xo’jalik yuritishi, iqtisodiy imkoniyatlari, salomatligi va
kelajagi shu Zarafshon daryosi suvidan ratsional foydalanishga, uni toza saqlashga,
muhofaza qilishga bog’liq.
Hozirgi   Zarafshon   daryosi   suvi   bilan   nafaqat   Zarafshon   vodiysidagi
Samarqand,   Navoiy   va   Buxoro   viloyatlari   yerlari   sug’oriladi,   balki   Tuyatortar
kanali   orqali   Qashqadaryo   viloyati   ham   suv   bilan   ta’minlanmoqda.   Tojikiston
Respublikasining   Panjikent   ham   sug’orma   dehqonchilik   uchun   katta   yerlar
o’zlashtirildi.   Yuqori   va   o’rta   Zarafshonda   sug’orma   yerlar   maydonlarining
ko’payishi   va   qo’shni   viloyatlarga   ma’lum   miqdordagi   suvni   berish   Quyi
Zarafshonga   boradigan   suvni   keskin   kamaytirdi.   Hozir   yoz   oylari   Zarafshon
daryosining   suvi   Qiziltepa   tumanidagi   Xar   -   xur   suv   tugunida   tugaydi   va   daryo
o’zaniga   Amu   -   Buxoro   kanali   bilan   olib   keladigan   Amudaryo   suvi   tashlanadi.
Demak,   yilning   iliq   oylari   Zarafshon   daryosining   o’zani   Amudaryo   suvini
tashuvchi kanal vazifasini bajaradi. 
Inson   xo’jalik   faoliyatining   ta’siri   tufayli   Zarafshon   daryosi   suv   rejimida
juda katta miqdoriy o’zgarishlar ro’y berdi. Ilgari daryo o’zanidan oquvchi suvlar
kanallarga   tarqalib   ketadi.   Bu   esa   O’rta   Zarafshonda   qayir   maydonining   keskin
kamayishiga   olib   keldi.   Hozir   o’zanda   faqat   yoz   oylaridagina   to’lib   suv   oqadi. Kuz, qish, bahor oylari ozanning bir qismigina suv bilan band bo’ladi. Suv inson
faoliyati   bilan   jilovlanganligi   tufayli   noyabr   oyidan   may   oyining   oxirigacha
Oqdaryo   va   Qoradaryolar   suvlari   suvomborlarida   to’planadi.   Albatta,   daryo
suvlarida   bu   miqdoriy   o’zgarishlar   suvdagi   oqiziqlarga   qum,   shag’l   va
loyqalarning   o’zan   bo’yicha   tashilishiga   o’zanning   ymirilishi   va   shakllanishi
jarayoniga,   daryo   yaqinidagi   yer   osti   suv   rejimiga,   suvning   kimyoviy   tarkibiga
ta’sir qiladi. 
Zarafshon vodiysida aholi sonining ko’payishi, yerdan intensiv foydalanish,
kimyoviy   moddalarning   qishloq   ho’jaligida   ko’plab   ishlatilishi,   shaharlar   va
qishloqlarning   yiriklashishi,   turli   korxonalarning   ko’payishi   daryo   suvi   sifatiga
kuchli   ta’sir   ko’rsatmoqda.   Zarafshon   daryosi   suv   sifati   tahlil   qilinganda,   ko’p
hollarda   1   -   May   to’g’onidagi   ma’lumotlar   daryo   oqimi   bo’yicha   boshqa   post
ma’lumotlari bilan taqqoslaniladi. 1 - May to’g’oni (Ravot - xo’ja) O’zbekiston va
Tojikiston   Respublikasi   chegarasida   joylashgan   bo’lib,   shu   to’g’onda   daryo   suvi
uch   qismga   taqsimlanadi.   Chap   tomonga   Darg’om   kanali,   o’ng   tomonga
Tuyatortar kanaliga ajraladi va qolgan suv daryo o’zanidan oqadi, ana shu 1 - May
to’g’onidan   O’rta   Zarafshon   boshlanadi.   Demak,   1   -   May   to’g’onigacha   suvdagi
mavjud   ifloslovchi   moddalarning   sababchilari   Tojikiston   Respublikasidagi
manbalar hisoblanadi. Ravot - xo’ja to’g’onida suv mineralizatsiyasining o’rtacha
yillik   miqdori   289,9   mg/l,   maksimal   miqdori   374,5   mg/l   ni   tashkil   qiladi.   Bu
miqdorlar   ruxsat   etilgan   me’yorga   (REM)   nisbatan   uch   barobar   kam.   1-   May
to’g’onida   ammoniy   azoti,   nitrat   va   nitrat   azotlari   miqdori   ham   me’yorga
yetmaydi.   Bu   yerda   misning   o’rtacha   miqdori   me’yordan   40   barobar,   ruxniki   10
barobar, margumushniki 4 barobar ko’pligi qayd etilgan.
Samarqand   shahri   yaqinida   Siob   arig’i   daryoga   quyiladigan   joyda   suv
sifatida keskin o’zgarishlar boshlanadi: ammoniy azotining maksimal miqdori 0,39
mg/l   (2 REM), nitrat azotining o’rtacha 3,01 mg/l (0,3 REM), maksimal miqdori
13,6 mg/l (1,5 REM), misning o’rtacha miqdori 0,6 mg/l (13 REM), rux - 2 mg/l
(20   REM),   margumush   1,4   mg/l   (3   REM),   fenollar   0,006   (6   REM),   neft maxsulotlari 0,06 (1,1 REM), xrom 0,8 mkg/l (18 REM), GXTST 0,001 mkg/l (10
REM), suv minerallashishi o’rtacha 484 mg/l, maksimal ko’rsatgichi 697,9 mg/l
(0,4   va   0,7   REM)   ni   tashkil   qiladi.   Raqamlardan   suv   juda   ko’p   ko’rsatgichlar
bo’yicha kuchli ifloslangani ko’rinib turipdi. Buning sababi  Samarqand shahridan
chiqadigan iflos suvlarning katta qismi Siob arig’i orqali tozalanmasdan Zarafshon
daryosiga qo’shilishi bilan bog’liq. 
Zarafshon   daryosidan   quyi   tomon   suv   qisman   tabiiy   yo’l   bilan,   ya’ni
shag’alqumlar oasidan sizib o’tib tozalanadi va ba’zi elementlar miqdori kamayadi,
lekin   suvdagi   asosiy   erigan   tuzlar   ko’payib   boradi.   Masalan,   Navoiy   shahri
yaqinida   Navoiy   azot   ishlab   chiqarish   korxonasidan   keyingi   kuzatuv   postiga   suv
mineralizatsiyasining   o’rtacha   darajasi   903,9   mg/l   (0,9   REM),   maksimal   miqdori
1295  mg/l   (1,3   REM)   ga   yetadi.  Ammoniy   nitrat     va   nitrat   azot   birikmalari,  neft
maxsulotlari, fenollar, GXTSG, og’ir metallar REM dan yuqori darajada saqlanib
qolgan.   Faqat   margumush   miqdori   keskin   kamayadi,   metallardan   xrom   miqdori
keskin ko’payadi va uning o’rtacha miqdori 0,273 mkg/l (40 REM) ga ko’tariladi.
Bu sanoat korxonalaridan suvga tushayotgan turli chiqindilar bilan bog’liq. Daryo,
kanallar,   ariqlar   suvlarining   ifloslanishi   grunt   suvlarining   ifloslanishiga   sabab
bo’lmoqda.   Hozirda   Quyi   Zarafshonda   grunt   suvlarining   mineralizatsiyasi   REM
dan   oshib   ketdi.   O’rta   Zarafshonning   ham   I   -   II   terrasalarida   grunt   suvlar   sifati
keskin   o’zgardi   va   ularning   ko’pchiligi   davlat   standarti   talabiga   javob   bermaydi.
Bu  esa  aholi   o’rtasida  turli   xil  kasalliklarning  (buyrak,  o’t   pufagi,  siydik  yo’llari,
oshqozon ichak, allergik va boshqa) ko’payib borishiga sabab bo’lmoqda. 
Zarafshon   daryosi   Navoiy   shahriga   borguncha   Samarqand   viloyati   sanoat
korxonalari,   kommunal   xo’jaligi,   ekin   dalalaridan   chiqarilgan   tashlama   suvlar
bilan   ifloslanib   boradi.   Quyida   Zarafshon   daryosi   suvini   ayrim   kimyoviy
elementlar bilan ifloslanishini tahlilini ko’rib chiqamiz. 
Daryo suvida eng ko’p uchraydigan elementlardan biri, azot nitratlari bo’lib,
bu elementning eng kam miqdori, uning yuqori qismida 1 - May suv ayirg’ichida
2005 yilda 0,8 mg, 2006 - 2007 yillarda 0,3 mg, 2008 - 2009 yillarda esa 0,4 mg ni
tashkil etgan bo’lsa, Navoiy shahridan chiqishda 2005 yilda 0,8 mg, 2006 yilda 1,3 mg, 2007 yilda 1,5 mg, 2008 yilda 2,6 mg ni, 2009 yilda 3,2 mg/l ni tashkil qilgan.
Yillardagi   oylar   soni   bo’yicha   oladigan   bo’lsak,   azot   nitratlari   daryo   suvidagi
miqdori   eng   yuqori   bo’lgan   davrlar   yozgi   sug’orish   va   tuproq   sho’r   yuvish
davrlariga   to’g’ri   keladi.   2009   yilda   azot   nitratlari   miqdori   butun   daryo   bo’ylab,
barcha oylarda yuqori bo’lgan. 
Daryo   suvi   tarkibidagi   neft   maxsulotlari   o’zgarishi,   daryo   yuqori
qismidagiga   nisbatan   pastligi   bilan   harakterlanadi.   Samarqand   va   Kattaqo’rg’on
shaharlaridan   chiqishda   ancha   yuqori   bo’lsada   Navoiy   shahriga   yetgach   o’rtacha
0,2   mg/l   ga   teng   bo’lgan.   2009   yilda   esa   Navoiy   shahriga   kirishda   va   chiqishda
daryo suvida neft maxsulotlari aniqlanmagan. 
Suvning   minerallashish   darajasi   Navoiy   shahriga   yetmasdan   va   o’tgandan
keyin   ham   2005   -   2009   yillarda   o’rtacha   1,2   -   1,3   mg/l   gat   eng   bo’lgan.   Daryo
suvini minerallashish darajasini otishiga viloyat hududida sug’oriladigan yerlardan
chiqayotgan zovur suvlarini ham hissasi  katta. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, zovur
suvlarida   xlor   suvlarining   ham,   qoldiq   tuzlarning   ham   miqdori   ancha   yuqori.
Samarqand va Kattaqo’rg’on shaharlaridan o’tgach yuqorida qayd qilingan besh yil
davomida 0,5 mg/l dan oshmagan. Demak, bu elementning miqdori daryoning quyi
oqimiga   tomon   ortib   borishi   kuzatiladi.   Masalan,   Buxoro   shahriga   yaqin   joyda
minerallashish darajasi o’rtacha 2,4 ng/l ga yetadi. 
H ozirgi kunda suv zahiralarining taqchilligi hamda ifloslanganligi ham katta
tashvish tug’dirmoqda. 2002 yilda Navoiy viloyatida 2541865,6 m 3
 suv ishlatilgan,
shundan 69,1 % Zarafshon daryosidan, 2714 % Amudaryodan olingan, 3,5 % esa
yer   osti   suvlariga   to’g’ri   keladi.   Shu   yili   viloyatda   ichimlik   suviga     90527   m 3
,
sug’orishga 1793746 m 3
 suv sarf bo’lgan. 
Daryo   suvi   tarkibidagi   fenolning   miqdori   2005   -   2006   yillarda   Navoiy
shahrining quyi  qismida 2,0 mg/l  ni  tashkil  etgan  bo’lsa,  keyingi  yillarda Navoiy
shahriga   kirishda   ham   va   undan   keyin   ham   1,0   mg/l   ni   tashkil   etgan.   Demak,
fenolning   miqdori   daryoning   quyi   qismiga   tomon   pasayib   boradi.   2006   yilda
fenolning o’rtacha oylik ko’rsatgichlari yil bo’yi boshqa yillarga qaraganda yuqori bo’lgan.   2005   -   2009   yillarda   fenolning   daryo   suvidagi   miqdori   maydan   oktyabr
oyigacha ko’tarilishi kuzatiladi.  Bu ham suvning minerallashish darajasi singari 
sug’orish davriga to’g’ri keladi. 
Suvning   tarkibida   mis   2005   -   2009   yillar   oralig’idagi   kuzatish   davrida
o’rtacha 2 mg/l ni, xrom II 0,6 mg/l ni tashkil etgan. 
Olingan   ma’lumotlar   natijalarining   tahlili   shuni   ko’rsatadiki,   daryodagi
barcha   kimyoviy   elementlari   barcha   yillarda   qishloq   xo’jaligi   ekinlarining
vegitatsiya   davriga   hamda   sanoat   korxonalarining   suvga   ehtiyoji   ortgan   yoz
oylariga to’g’ri keladi. 
Vodiyning   bosh   suv   arteriyasi   bo’lmish   Zarafshon   daryosi   suvining
ifloslanishi   Navoiy,   Yangirabot,   Qiziltepa,   Beshrabot   shaharlari   va   qishloqlari
aholisini ichimlik suvi bilan ta’minlash holatini yomonlashtiradi. 
Quyidagi   jadvallarda   kommunal   va   qishloq   suv   quvurlaridan   namuna
olingan   suvlarning   kimyoviy   tarkibi   va   bakteriologik   ko’rsatgichlari   o’z   aksini
tipgan. 
2-jadval
Istemolchilarga kommunal va qishloq suv quvurlari orqali uzatiladigan
suvning kimyoviy holatining yaroqliligi
yillar Shahar suv quvurlari Qishloq suv quvurlari
Tahlil   uchun   olingan   namuna
soni Tahlil   uchun   olingan   namuna
soni
jami Shundan   sanitar
me’yoriga   jovob
bermaydi Jami Shundan   sanitar
me’yoriga   jovob
bermaydi
Namuna
soni Namuna
soni % Namuna
soni Namuna
soni %
2005 1531 97 6,34 880 33 3,75 2006 1572 105 6,68 814 27 3,32
2007 1679 77 4,59 669 27 4,04
2008 1990 93 4,67 803 39 4,86
2009 2090 69 3,30 841 27 3,21
O’rtacha
5 yilda 1772.4 88,2 5,11 801,4 30,6 3,83
3 -jadval
Istemolchilarga qishloq suv quvurlaridan uzatiladigan suvning bakteriologik
holatini yaroqliligi
yillar Shahar suv quvurlari Qishloq suv quvurlari
Tahlil   uchun   olingan   namuna
soni Tahlil   uchun   olingan   namuna
soni
Jami 
Namuna
soni Shundan   sanitar
me’yoriga   jovob
bermaydi Jami 
Namuna
soni Shundan   sanitar
me’yoriga   jovob
bermaydi
soni %
soni %
2005 2984 148 4,96 2917 44 1,51
2006 2997 162 5,41 2899 49 1,69
2007 3656 154 4,21 1765 110 6,23
2008 4729 279 5,90 1061 78 7,35
2009 5045 342 6,78 1186 112 9,44
O’rtacha
5 yilda 3882,2 217 5,45 1965,6 78,6 5,24
Jadvallardaberilganma ’ lumotlarshuniko ’ rsatadiki ,
shaharvaqishloqjoylaridaistemoluchunquvurlardanyuboriladigansuvlarning  5 - 6 %
qismikimyoviyvabakteriologikjihatdanichimlikuchunyaroqsizdir . 
Daryoqayirvaqayirustiterrasalaridagiyerostisuvlarihamsho ’ rlanganbo ’ lib ,
istemoluchunyaroqsizdir . 
O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasiningma’lumo
tlaribo‘yicha   1-
MaysuvtugunidaZarafshondaryosidagiifloslovchimoddalarquyidagimiqdorlardaqay
dqilingan   (REMko‘rsatgichida:)   nitritlar   –0,75,   mis-1,0,   rux-5,4,   fenollar   –   1.2,
xrom   –   1.2   margimush-0,5. BumiqdorlarSamarqandyaqinidagiSiobarig‘isuviquyiladiganjoydaanchao‘zgaradi:
nitritlar   –   1,9,   mis   –   1,0,   rux   –   4,4,   fenollar   –   1,3,   neftmahsulotlari   –1,1,
GXSGningizomerlari:     alfa-0,001   mkg/l,   gamma   –0,003   mkg/l 
,   xrom   –1,0,
margimush   -0,6.   Buko‘rsatgichlaryilliko‘rtachamiqdorlarbo‘lib,
maksimalmiqdorlaro‘rtachako‘rsatgichlardan   5-6   ba’zano‘nlabmartaoshadi.
M.Umarova,   S.Madalieva,   M.Molodsova   (2004)
ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatihududidaZarafshondaryosigaSiyobarig‘i,
XauzakvaCHeganakzovursuvlariquyilgachammoniyion   46,0   REM,
nitritlar10REM, fosfatlar 10,3 REMgachako‘tarilgan.
Tojikistonhududidannitratlar,   fenol,
neftmahsulotlariog‘irmetallarbilanifloslanibkeladigansuvlarkelajakdayanako‘payad
i,
chunkiYUqoriZarafshondahamaholiningo‘sishtezligikattavatabiiyresurslardanfoyd
alanishyanadakuchayadi.   Engyomonishundaki,   suvdagiifloslovchimoddalar   1-
Maysuvtugunidankeyinariqlarorqalivohaninghammahududlarigatarqaladi.
Og‘irmetallarparchalanibzararsizmoddalargaaylanmaydi,   ulartuproqlarda,
o‘zandagiqum-loylardato‘planibboradi.
Bizyuqoridafaqatsurmamoddasihaqidama’lumotlarkeltirdik.
Og‘irmetallarichidainsonsalomatligiuchunengzararlisisimob,   qo‘rg‘oshin,
margimushhisoblanadi.   N.I.Sabitova   (1998)   ma’lumotibo‘yicha   1-
MaysuvtugunidasimobningmiqdoriREMganisbatan   0,4-0,8   miqdordabo‘lib,
ba’zan,   me’yordanoshishhollarihamro‘ybergan.
XatirchivaNavoiyshaharlariyaqinidadaryosuvlaridaba’zikimyoviyelementlarvabirik
malaro‘rtachako‘rsatgichlariruxsatetilganme’yordan   (REM)   anchaoshgan:
Xatirchiyaqinida:   nitritlar   –1,5   fenollar   –1,0,   neftmahsulotlari   –1,5,   margimush   –
3,0,   mis-1,5,   rux-2,5.
Navoiyshahridano‘tgandabuko‘rsatkichlarningba’zilariyanadako‘tariladi: nitritlar –
1,0,   fenollar   2,0,   neftmahsulotlari-8,0,   xrom-2,5,   rux-
0,4.Bularo‘rtachako‘rsatkichlarbo‘lib,   maksimalko‘rsatgichlaryanadabaland:
fenollar 5 REM, mis-4,8 REM, nitritlar 16,4 REM.
 M.M.Xoshimxodjaev,   R.A.Qulmatovlar   (1992)
Zarafshondaryosisuvlaridamikroelementlarning   (rux,   kobolt,   selen,   xrom,   rux,
margimush,   molibden,   kadmiy,   surma,   vannadiy,   simobvaboshq.)
tarqalishinio‘rganibchiqishgan.   Buelementlardanzaharliligikattabo‘lgansimob,
vannadiy, kadmiy, selenvasurmalarningkattaqismi (50% ortig‘i) suvdaeriganholda,
qolganelementlarasosanmaydadisperszarrachalarholidamualloqloyqafraksiyalardak
o‘chibyuradi.   TadqiqotlarZarafshondaryosiningquyiqismidasimob,   molibden,
vannadiy, kadmiy, selenvaboshqalarningsuvlardako‘pekanligianiqlandi.
Suvdagieriganholdagivannadiy,   molibden,   kadmiy,   margimush,   simob,
xromvasurmamiqdoriNavoiy,   ayniqsaBuxoroshaharvodoprovodsuvlaridako‘pekan.
Engxavfliholatshundaki,   daryovavodoprovodsuvlaridamolibden,   kadmiy,   simob,
temirO‘rtavaQuyiZarafshondaruxsatetilganme’yordanoshiqligikuzatildi.
M.M.XoshimxodjaevvaR.A.Qulmatovlar   (1992)   ma’lumotlaribo‘yichasimob,
vannadiy,   margimush,   xromelementlaridaryoningquyiqismitomonoshibboradi.
Engxavflitomonishundaki,
hozirgivodoprovodxizmatsistemasisuvdaeriydiganog‘irmetallarnitozalashimkoniya
tigaegaemas.
HozirNavoiyvaBuxoroaholisiSamarqandshaharaholisiganisbatansuvbilano‘rtacha
7-10 baravarortiqxrom, margimush, selen, simob, qalay, vannadiyichishmoqda. 
3.2. Zarafshon daryosi suvini ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri.
O`zbekiston   Respublikasi   sog’liqni   saqlash   statistik   ma`mulotlari   bo`yicha
(2002-2004)   O`rta   Zarafshonga   nisbatan   Quyi   Zarafshonda   oshqozon-ichak,
buyrak, qon tomirlari, animiya, saraton va boshqa kasalliklar miqdori  ikki  ba`zan
uch baravar ortikligi qayd qilingan. Buning asosiy sababi suv sifatining yomonligi,
tuproqning sho`rligi, hamda havo orqali cho`l hududlaridan doimo kelib turadigan
tuz-chang aralashmalari hisoblanadi. O`rta va Quyi Zarafshon havzasida 4 mln.dan
ortiq   aholi   yashaydi.   Ularning   hayoti   bevosita   ushbu   daryo   suvi   bilan   bog’liq.
Agarda   suv   tozaligi   bo`yicha   hozir   keskin   chora   tadbirlar   ko`rilmasa   aholi
salomatligi yanada yomonlashi mumkin.
Viloyatdasuvmanbalaribilanbog‘liqkasalliklarhamortibbormoqda.   Ayniqsa,
Zarafshondaryosiorqalikeladiganoqovavazovursuvlari, undaerigantuzvaboshqakimyoviymoddalarningviloyathududidato‘planibqolayotgan
ligio‘lkaekologikvaziyatiniyanadakeskinlashtirmoqda.
Natijadaaholiorasidaovqathazmqilisha’zolaribilanbog‘liqxastaliklarko‘puchramoqd
a.   Buholayniqsachiqindisuvlartashlanadiganzovurlaryaqinida,
ya’nivohaningg‘arbiyqismiaholisiorasidanisbatankengtarqalgan . Daryosuviniiflosla
nishdarajasiquyitomonortibborishibilanubilanbog‘liqbo‘lgankasalliklarhamko‘payi
bboradi.   Bundaykasalliklargagepatit,   oshqozon-ichak,
buyrakdatoshhosilbo‘lishikabilarkiradi.
UshbukasalliklargachalinganlarsoniNavoiyshahri,   Konimextumani,
Qiziltepatumanlaridako‘puchraydi.
YAqinvaqtlargachabutumanlarvashaharaholisisho‘rlanganichimliksuviniiste’molqi
lishgan.   Hozirdaesaiste’moldagiichimliksuvini   50   %
niDamxo‘jadanolibborilayotgansuvtashkiletadi.Навоий ш
Кармана 
Канимех 
Навбахор 
Нурота 
Кизилтепа 
Хатирчи 	
Томди 
Учкудук 
Зарафшон ш
02000400060008000100001200014000
2005й
2010й
2015й
2016й
Navoiyviloyatishaharvatumanlaridaoshqozon-ichakkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar
100   000 mingkishiganisbatan)
Viloyataholisisalomatliginiyaxshilashningasosiymuammolaridanbiriularnito
zaichimliksuvibilanetarlichata’minlanmaganligidir.   Ma’lumki,
B uxoroviloyatiningsuvgabo‘lganehtiyojiqadimdanZarafshondaryosihisobidanqondi
rilgan.   Lekindavrlaro‘tishibilandaryosuvikeskinkamayibbordi.   Agaro‘tganasrning
50-yillaridadaryoningsuvsarfio‘rtachayuzkubmetrnitashkiletganbo‘lsa,   o‘n-
o‘nbeshyilo‘tgachburaqamoltmishkubmetrgakamayib Навоий ШТБ
Кармана ТТБ
Канимех ТТБ
Навбахор ТТБ
Нурота ТТБ
Кизилтепа ТТБ
Хатирчи ТТБ
Томди ТТБ
Учкудук ТТБ
Зарафшон ШТБ050100150200250300
2005й
2010й
2015й
2016й
Navoiyviloyatishaharvatumanlaridavirusligepatitkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar 100   000
mingkishiganisbatan)
ketdi.
HozirgivaqtdaZarafshondaryosiningsuvi N avoiyviloyatihududidabutunlaytugaydi.
DaryoningBuxoroviloyatihududidano‘tganqismi M arkaziy B uxorozovurinomibilana
taladivaundanoqavasuvlarnihaydashdafoydalaniladi (Nazarov, 1992). 
Suv oqimlari yuzasining ifloslanishi keng tarqalmoqda hamdayer osti suvlari,
shuningdek   quduq   suvlarining   sezilarli   darajada   ifloslanishiga   sabab   bo‘lmoqda.
Suvning   ifloslanishi   kasallik   (buyrak,   onkologik,   o‘tkir   infeksion   kasalliklar)
o‘sishining bosh omilidir. O‘lim sonining, ayniqsa bolalar o‘limining ortishiga olib
keladi.   Antropogen   ta’sir   tuproq   ifloslanishi   (sho‘rlanish,   zaharli   ifloslanish,
pestitsidlar bilan ifloslanish, o‘g‘it va og‘ir metall qoldiqlarining qoldig‘i) ning 
asosi   hisoblanib   aholi   salomatligiga   zararli   ta’sir   ko‘rsatadi.   Ayni   paytda,
mamlakatdagi   suv   resurslarining   sifati   qoniqarsiz   darjadadir.   Minerallshuvning
ortib   ketishi   va   ifloslanishning   yuqori   darajasi   Narpay,   Paxtachi,   Karmana
tumanlarining   hududlarida   kuzatilmoqda.   Bu   o‘sha   joy   aholisining   hayoti   va
sog‘ligiga   jiddiy   tahdid   soladi   hamda   tabiiy   arealni   saqlab   qolishga   to‘sqinlik
qiladi.
Navoiyviloyatiaholisiorasidatarqalgankasalliklarorasidakengtarqalgankasalliklarda
nyanabirigepatitkasalligidir.BuNavoiyshahri,   Konimex,
Navbahortumanlaridaengko‘puchraydi. GepatitkasalligigachalinganlarKarmanavaTomditumanlaridanisbatankamchiliknita
shkiletadi.
Karmanatumaniaholisiniichimliksuvibilanta’minlanishiboshqatumanlarganisbatana
nchayaxshibo‘lsa,
Tomditumaniaholisiichimliksuviniasosanarteziansuvlaridanoladivaekologikjihatda
ntozahisoblanadi.
O‘zbekistonvohalaridahamtozaichimliksuvengkattamuammobo‘libkolmoqda
.
Hozirgipaytdahammayirikdaryovodiylariningboshlanishqismlaridaginaerostisuvlari
nitozadebaytishmumkin.
Daryolaraholizichyashaydiganvohagakirishibilansuvifloslanaboshlaydi. 
Самарқанд ш
23%
Каттақўрғон ш
5%
Ургут 
3%
Самарқанд 
14%
Тайлоқ 
5%Булунғур 
4%Жомбой 
2%Оқдарё 
7%Пайариқ 
9%Иштихон 
1%Пастдарғом 
12%Нуробод 
3%Каттақўрғон 
2% Қўшрабод 
1% Нарпай 
4% Пахтачи 
6%2005 йил
Самарқанд ш
22%
Каттақўрғон ш
6%
Ургут 
5%
Самарқанд 
14%
Тайлоқ 
8%Булунғур 
4%Жомбой 
2%Оқдарё 
1%Пайариқ 
9% Иштихон 
10%Пастдарғом 
9% Нуробод 
2% Каттақўрғон 
1% Қўшрабод 
1% Нарпай 
5% Пахтачи 
1%2010 йил Samarqandviloyatishaharvatumanlaridavirusligepatitkasalliklarbilanog‘riganlarsoni
(xar 100 000 mingkishiganisbatan)
Umuman,
keyingibirnechao‘nyillardaekologikmuhitningyomonlashishivaturlikasalliklarningk
o‘payishio‘rtasidabog‘liklikborligianiqko‘rinibqoldi.
Buayniqsabolalaro‘rtasidagikasalliklardayaqqolbilinmoqda.
Samarqandbolalarxirurgiyasiilmiymarkazixodimlarining   (SHamsiev,
Otoqulovvaboshq.   2003)   ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatida   2002   yilda
1995   yilganisbatanhar   1000   kishigaumumiykasallanisho‘rtachauchmartaoshgan.
Kasalliklardannafasolish,   yurak-qontomirlarsistemasi,   oshqozon-ichak,
siydikyo‘llarivarakshishlariko‘paygan.   1995-2002
yillardavomidabolalarkasalliklarinio‘rganishdaquyidagilaraniqlanildi:
qonaylanishsistemasidagikasalliklar   5,3   marta,   suyak-mushaksistemasidagilar-4
marta,   rakkasalligigamoyilliklar-2   marta,   siydikyo‘llari-1,4   marta,
ovqathazmorganlari   1,3,   anemiya-4   marta,   virusligepatitbirnechamarta.
Mualliflarbukasalliklarko‘payishiningasosiysabablaridanbiri-
ekologiksharoitningyomonlashishideganxulosagakelishgan.   Albatta,
bundayqisqamuddatda,   ya’ni   8   yildakasalliklarning   1,5   dan   5
martagachako‘payishijudakattako‘rsatgich.
Kasallikningo‘sishishudarajadaborsayana   15-20   yildabolalarning   50-60   %
kasallanganbo‘ladi.
OvqathazmqilishorganlaribilankasallanganlarmiqdoriNavoiyviloyatida   4435,3
kishinitashkilqiladi.   Bubirinchinavbatdaichimliksuvisifatigabog’liq.
NavoiyviloyatidagiaholizichyashaydiganXatirchi,   Navoiy,   Navbahor,
QiziltepatumanlarihamdaNavoiy,
Karmanashaharlariaholisisifatsizsuvniistemolqilishadi.   Barcha   sug’oriladigan
yerlarda   gurunt   suvlarning   sho’rligi   me’yorga   nisbatan   2-4   barobarga   ortiq.
Samarqand   viloyatidan   keltiriladigan   Damxo’ja   -Buxoro   quvuri   suvlaridan   kam
foydalaniladi.   Doimo   sho’rligi   yuqori   va   turli   kimyoviy   birikmalar   bilan
ifloslangan suvlarni istemol qilish aholi o’rtasida oshqozon - ichak kasalliklarining ko’payishiga   sabab   bo’lmoqda.
Samarqandviloyatiaholisiorasidakengtarqalgankasalliklardanyanabiribuyrakdatosh
hosilbo‘lishkasalligidir.   BukasallikSamarqand,   Pastdarg‘om,
Paxtachitumanlaridako‘puchraydi.
Sababisuvningminerallashishvaqattiqlikdarajasibutumanlarhududidaanchayuqori.Самарқанд ш	
Каттақўрғон ш
Ургут 	
Самарқанд 
Тайлоқ 
Булунғур 
Жомбой 
Оқдарё 
Пайариқ 
Иштихон 	
Пастдарғом 
Нуробод 	
Каттақўрғон 
Қўшрабод 
Нарпай 
Пахтачи 
0100200300400500600700800900
2005
2010
2015
2016
Samarqandviloyatishaharvatumanlaridabuyrakdatoshxosilbulishkasalliklaribilanog‘riganlarson
i (xar 100   000 mingkishiganisbatan)
ZarafshondaryosisuviningifloslanishindeksiTojikistonchegarasidanSamarqan
dshahrigachabo‘lganmasofadaII-sinfgaya’nitoza,   SamarqandshahridankeyinesaIII-
sinfgaya’nio‘rtachaifloslangansuvlargakiritiladi.
SmarqandvaNavoiyviloyatlarihududlaridatashlamaoqavasuvlarta’siridadaryosuvia
mmoniyionlari   – 1,6  mg/lgacha,  neftmahsulotlari  –  2,4 mg/l,  nitratlar  –  1,3 mg/l,
fenol   –   4   mg/l,   mis   –   1,3   mg/lmoddalaribilanifloslangan.
Minerallashishdarajasiesaquyiqismida   1,7-2,2   mg/lgachaortadi(   Milliyma’ruza
2008-2011, 76 b ).
Daryovaerostisuvlariningog‘irmetallarvaorganik,
kimyoviybirikmalarbilanifloslanishiSamarqandviloyatidao‘zigaxosbo‘lgantibbiyge
ografik,
tibbiygeoekologikvaepidemiologikvaziyatnivujudgakeltiribaholiorasidaoshqozon- ichak,   buyrak,   o‘tqopi,
yuqumlivaparazitarkasalliklarnikengtarqalishigasababbo‘ladi.
Viloyataholisio‘rtasidaengko‘puchraydigankasalliklardanyanabiriovqathazmqi
lisha’zolarikasalliklarihisoblanadi. Bundaykasalliklargachalinganlarsoni 1997 yilda
252,4kishinitashkiletganbo‘lsa,   2000   yilda   364,7   kishiga,   2005   yilda   10445,3
kishiga,   2010   yilda   14223,9   kishigako‘paygan,   2015   yildaesabuko‘rsatkich
15839,2ko‘paygan.
MazkurturdagikasalliklarviloyatningSamarqandvaKattaqo‘rg‘onshaharlaridahamda
Ishtixon,   Oqdaryo,   Kattaqo‘rg‘on,   Payariq,   Pastdarg‘om,
UrgutvaSamarqandtumanlaridakengtarqalgan.Самарқанд ш	
Каттақўрғон ш
Ургут 	
Самарқанд 
Тайлоқ 
Булунғур 
Жомбой 
Оқдарё 
Пайариқ 
Иштихон 	
Пастдарғом 
Нуробод 	
Каттақўрғон 
Қўшрабод 
Нарпай 
Пахтачи 
010000200003000040000500006000070000
2005
2010
2015
2016
Samarqandviloyatishaharvatumanlaridaoshqozon-ichakkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar
100   000 mingkishiganisbatan)
So‘nggiyillardaviloyataholisio‘rtasidaaniqlanganendokrinkasalliklararealikeng
ayib,   bukasallikkachalinganlarsonidinamikravishdao‘zgaribbormoqda.
Mazkurguruhdagikasalliklarsoniharyuzmingaholiga   2000   yilda   10729,8   kishi,
2005yilda11170,5   kishi,   2010   yilda   11254,6   kishiva
2015yilda13206,4kishito‘g‘rikelgan.
Endokrinkasalligiengko‘puchraydiganshaharvatumanlargaSamarqandshahri,
Bulung‘ur,   Samarqand,   Tayloq,   Urgut,   Oqdaryo,
Pastdarg‘omvaNarpaytumanlarikiradi.  Xulosa
Azaldanota-bobolarimizobi-hayot   -   suvnie’zozlashgan.   Tiriklikningmanbai,
onazaminniyashnatibturgan,   yuraklargaruhiyquvvatbergan,
insonnipoklikpardasigao‘raganne’mat   –   shubhasizsuvdir.Tomchilarqo‘shilib,
irmoqbo‘lgani,
irmoqlaresakattadaryonihosilqilganikabioiladafarzandgauqtirilganbirgap,
o‘rnakbo‘linganamalkelajakdatabiatgaehtiyotkoronamunosatdabo‘lishgazaminyara
tadi.
Respublikamizda   o‘ziga   xos   tabiiy   sharoit   va   xususiyatga   ega   bo‘lgan
Zarafshon vodiysi ichki suvlariniuningekologikholatini o‘rganish bugungi kunning
dolzarb masalalaridan biridir. Hududning ichki suvlarini Zarafshon daryosi hamda
atrofdagi   tog‘lardan   hosil   bo‘ladigan   katta-kichik   soy   va   buloqlar   tashkil   etadi.
Bugungi   kunda     Zarafshon   suv   resurslaridan   xalq   xo‘jaligini   turli   tarmoqlarida
oqilona   foydalanish,   suv   resurslarini   muhofaza   hamda   suvni   ifloslanishidan
saqlash   va   uni   qayta   tiklashda   quyidagi   tadbir-choralar   muhim   ahamiyat   kasb
etadi:
 chuchuk   suvning   sifat   me’yorini,   ya’ni   suvdagi   zararli   moddalarining   ruxsat
etilgan me’yorini qat’iy nazorat qilish;
 sanoat   korxonalarida   ilg‘or   texnologiyani   qo‘llab,   iflos   oqova   suvlar
miqdorini kamaytirishga erishish va har bir korxona qoshida chiqindi suvlarni
tozalovchi inshootlar qurish va borini takomillashtirish;
 daryosuviniifloslantiruvchizararlimoddalarmiqdoriustidansanitar- epidemiologiknazorato‘rnatish;
 Zarafshonvodiysidayashaydiganaholiniichimliksuvibilanta’minlashniyaxshila
sh;
 Ichimliksuvinisanitar-
gigienikvabakteriologikholatinidoimiynazoratqilibborish;
 suv iste’mol qilishning ilmiy asoslangan me’yorlarini ishlab chiqish va uning
asosida iflos suvlar miqdorini qisqartirish;
 qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy o‘g‘itlar miqdorini kamaytirish. 
 kishilarda ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatni shakllantirish
 suvni  ifloslanishdan  saqlashda  zovur  - drenaj suvlaridan oqilona foydalanish
hamda   chuchuk   suvni   tejamkorlik   bilan   sarflash   (jo‘mraklarni   ochib
qo‘yishga chek qo‘yish) kabi tadbirlarni amalga oshirish kerak.
Yaqin   kelajakda   suv   xo‘jaligiga   muhim   o‘zgarishlar   kiritilmasa,   suv
resurslarining   sifati   ustidan   qattiq   nazorat   o‘rnatishmasa,   chuchuk   suvlarning
miqdori va sifatida jiddiy salbiy oqibatlar kuzatilishi muqarrardir. Buning oldini
olish   uchun   suv   resurslaridan   foydalanishning   yangi   tamoyillariga   va   ularni
ifloslanishdan   muhofaza   qilishga   alohida   e’tibor   berish   lozim.   SHunday   qilib,
hozirgi   vaqtda   suvdan,   umuman   tabiiy   resurslardan   foydalanishdagi   barcha
qiyinchiliklarga   ob’ektiv   baho   berish   va   jamiyatimizning   hozirgi   ijtimoiy-
iqtisodiy   rivojlanish   an’analarini   hisobga   olgan   holda,   tabiat   boyliklaridan
to‘g‘ri foydalanishning asosiy yo‘lini olish navbatdagi muhim vazifalardandir.
Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov.   I.A.   O‘zbekiston   XXI   asrbo‘sag‘asida:   xavfsizlikkatahdid,
barqarorlikshartlari,   taraqqiyotkafolatlari.   –   Toshkent:   “O‘zbekiston”,   1997-
326 b.
2. AbdulqosimovA.A.,   AbduraxmonovaYU.X.
Vohalandshaftlarinimuhofazaqilishninggeoekologikmuammolari
//SamDUilmiyto‘plami.-Samarqand, 2004- B.16-23.
3. AbulqosimovA.,   RavshanovA.X.   F.Hamroeva.
O‘rtaZarafshonsuvlariniifloslanishinatijasidatibbiy-
ekologikvaziyatningvujudgakelishi.   //
O‘zbekistondageografiyaningdolzarbmuammolari.   –   Samarqand,   2009.   –B.   9-
11
4. AbulqosimovA.,   RavshanovA.X.
O‘rtaZarafshonlandshaftlaridashakllanganantropogenkasalliko‘choqlarivaula
rninggeografikoqibatlari.
//Tabiatdanfoydalanishvamuhofazaqilishninggeografikasoslari. – Namangan,
2010. –B. 50-53
5. AlibekovL.A.,   AbbasovS.B.   Ekologicheskayasituatsiyav
credneychastibasseynar.   Zarafshan//O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti.   -
Toshkent, 2000. -21-jild.–B.35-38.
6. AzimovSH.A.,   O‘razbaevA.K.   Geografiyafanidasistemaliusulvaer-
suvresurslaridanoqilonafoydalanishdauningahamiyati
//O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. – Toshkent, 2000. 22-jild. -B. 30-32.
7. BaratovP.   B.   Prirodn ы eresurs ы Zarafshanskoydolin ы iixispolzovanie   –
Tashkent: Fan,  1977. –145 s
8. KomilovaN.Q., SolievA.S. Tibbiyotgeografiyasi.- Toshkent, 2005.-159 b.
9. Natsionalnыydokladosostoyaniiokrujayuщeyprirodnoysredы
iispolzovaniiprirodnыxresursovvResp.Uzbekistan(2001-2008)
//PodobщeyredaksieyX.S.SHerimbetova,   B.B.Alixanova.   –Tashkent,   2002-
2008. –166 s. 10. OtaboevSH., NabievM. Insonvabiosfera.   – Toshkent: O‘qituvchi,     1995.    -305
b.
11. RavshanovA.X.
O‘rtaZarafshonlandshaftlaridatibbiygeoekologikvaziyatlarnivujudgakeltiruvchiman
balar.//O‘zbekistongeografiyajamiyatiaxboroti.34 jild. Toshkent.2009.34-37 b.
12. RafiqovA.A.  Geoekologikmuammolar. –  Toshkent:O‘q ituvchi,  19 9 7.–111 b.
13. RaxmatullaevA.,   RavshanovA.,   TurdievX.
O‘zbekistonRespublikasiekologikmuhitidagimuhimsalbiyjarayonlar.
//O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. – Toshkent. 1997. 18-tom, 1-qism. –
B. 123-132.
14. RaxmatullaevA.
Zarafshonvohalandshaftlaridageoekologikmonitoringvauniyanadatakomillashti
rishyo‘llari.   //O‘zbekistonGeograf.jamiyatiaxboroti.   –   Toshkent,   -2007,   -28-
jild, - B. 42-44
15. RaxmatullaevA. 
O‘zbekistonRespublikasivohalaridaekologikvaziyatvainsonsalomatligio‘rtasidagik
orrelyasionbog‘liqliktahlili //O‘zRFAningma’ruzalari. –Toshkent, 2011, -№6. – B. 
93-96 
16. RaxmatullaevA.   Aholisalomatligigaekologikvaziyatningta’siri
(Zarafshonvodiysimisolida)   //O‘zbekistonRespublikasibiologikxilma-
xilliginingekologikmuammolari: Respub.ilmiy-amal.konf. mater. – Navoiy, 2006,-
B. 263-265
17. SabitovaN.I.,   Ro‘ziqulovaO.SH.
Zarafshondaryoxavzasigeosistemalarivaularningtuproq-
meliorativxususiyatlari   //Hozirgizamongeografiyasi:   nazariyavaamaliyot:
Xalqarokonf. mater. –Toshkent, 2006, - B. 82-83.
18. XasanovI.A.   Kattaqo‘rg‘onsuvomboriningatrof-muhittabiatigata’siri
//Geografiyafaniningnazariy-amaliymuammolari:
Respublikakonferensiyamateriallari. - Buxoro, 2006. -B. 53-56. 19. Qo‘zievR.K.
O‘zbekistonRespublikasidasug‘oriladiganerlarninghozirgiholati
//Sug‘oriladiganbo‘ztuproqlarunumdorliginioshirishvaularningekologikmuamm
olari: Konf. mater., 1-qism. – Samarqand, 2002. – B. 7-11
20. QurbonovE.
Respublikadasug‘oriladiganerlarningholativaulardansamaralifoydalanish
//Sug‘oriladiganbo‘ztuproqlarunumdorliginioshirishvaularningekologikmuamm
olari: Konf.materiallari. 1-qism. –Samarqand, 2002. – B. 3-7.
21. HikmatovF.H.,   XaydarovS.A.,   YArashevQ.S.   vaboshq.,
Zarafshondaryosihavzasininggidrometeorologiksharoitivasuvresurslari.   –
Toshkent: Fanvatexnologiya, 2016, -275 b.
22. CHembarisovE.I.,   BaxritdinovE.A.,
GidroximiyarechnыxidrenajnыxvodSredneyAzii,   - Tashkent:   O‘qituvchi,   1989,
- 231 s.
23. CHubV.E.   Izmenenieklimataiegovliyanienaprirodno-
resursn ы ypotensialRespublikiUzbekistan: NIGMI

KIRISH I-BOB.ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI. 1.1.Geografik o`rni………………………………………………………….. 1.2 Geologik tuzilishi……………………………………………………….. 1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari........................................................ 1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi...................................... II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI MANBALAR. 2.1.Daryo suvini sanoat chiqindilari ta’sirida ifloslanishi…………………. 2.2. Daryo suvini maishiy va oqava suvlar ta’sirida ifloslanishi…………. III-BOB . ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI. 3.1. Zarafshon daryosining ekologik muammolari……………………….. 3.2. Zarafshon daryosi suvni ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri…...

KIRISH Inson tabiat bilan uzviy aloqadorlikda bo`lib, uning hayotini tabiatdan, tabiiy boyliklardan ayricha tasavvur etish mumkin emas. XXI asr bo`sag`asiga kelib tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi muloqot shunchalik kuchayib ketdiki, bu fan- texnikani jadal taraqqiy etishi, aholi sonining ortishi, tabiatdan, tabiiy boyliklardan foydalanishning oshib borishi bilan xarakterlanadi. Bu esa o`z navbatida tabiatda salbiy holatlarni kelib chiqishi va oxir oqibatda ekologik muvozanatning izdan chiqishi qo`yinki ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologik muammolar ma`lum hududdagi regional xarakterga va keyinchalik umumbashariy ekologik muammolarga aylanib ketayotganligi sababli bu masalani hal qilish faqat bir davlat yoki region miqyosida emas, balki butun dunyo miqyosida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu masalani xalqaro hamjamiyatlar ishtirokida hal etilmasa bo`lmaydigan holatga keldi. Shundan kelib chiqib BMT rahbarligida katta xalqaro dastur bo`lmish “Inson va biosfera” dasturini ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi bu masalaning qanchalik muhimligini bildiradi. 1992 - yilda Rio-de Jeneyroda BMT tomonidan atrof muhit masalalariga bag`ishlangan konferensiyada shu masala xalqaro hamjamiyat ishtiroki atrofida ko`rilib chiqildi. Xalqaro konferensiyada atrof muhit rivojlanishiga bog`liq konvensiya qabul qilindi. Unda ushbu yo`nalishni strategik ahamiyati, rejasi va shu sohada amalga oshirish lozim bo`lgan harakat, sohalar dasturi, amalga oshirilgan ishlar mazmuni bayon qilindi. Shu konvensiyani dunyoning ko`p mamlakatlar qatori O`zbekiston Respublikasi ratifikatsiya qildi va dasturni bajaruvchi davlatlar qatoridan joy oldi. Xalqaro dastur mazmuni talablaridan kelib chiqqan holda ushbu mavzuga doir O`zbekiston o`z rejasini tayyorlab, ushbu hujjatni 1998-yili ommaga tarqatdi. Ushbu hujjatni respublikamiz iqtisodiy taraqqiyotida roli katta bo`lib, kelgusida hozirgi ekologik vaziyatdan kelib chiqib, bioxilmaxillikni saqlab qolish va undan barqaror foydalanishni kafolotlovchi shart-sharoitlarni bilish, ularni mustahkamlash va rivojlantirish zarur. Ushbu hujjatda ko`rsatib o`tilgan barcha

rivojlanish sharoitlarini bajarish atrof muhit muhofazasi va insonlar hayot tarzini yanada yaxshilash garovidir. Geoekologik xavfni oldini olish zarur. Chunki bugun regional xarakterda bo`lgan ekologik xavf ertaga umumbashariy xarakter kasb etishi mumkin. bularni o`z vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish yo`llari ko`rilib chiqilishi zarur. Bu malakaviy bitiruv ishimni mavzusini nomlashda Respublikamizning eng yirik sanoat, qishloq xo`jaligi rivojlangan, aholi zich yashaydigan, qadimiy rivojlanish madaniyatiga ega bo`lgan Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar, vujudga kelgan va sodir bo`lishi mumkin bo`lgan geoekologik xavfni kelib chiqish sabablarini aniqlash, hamda ularni bartaraf etish yo`llarini ko`rsatish va hudud uchun barqaror rivojlanishni ta`minlovchi taklif va mulohazalarimni havola etaman. Zarafshon vohasi O`rta Osiyodagi yirik sivilizatsiya markazlaridan biridir. Bu voha tabiatiga, inson faoliyatining ta`siriga bir necha yillar bo`lgan. Aholi sonining tez o`sishi, yirik shaharlarning ko`payishi, qishloq xo`jaligida ximizatsiyaning avj olishi Zarafshon vohasida ham ekologik keskinlikni keltirib chiqarmoqda. Bugunga kelib bu ta`sir tabiiy muhitga xavf solish darajasini yoyib kelganligi ham ekologik vaziyatning buzilishi bilan izohlash mumkin. Bu malakaviy bitiruv ish mavzuini Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar va ro`y berayotgan va ro`y berishi mumkin bo`lgan ekologik muammolarni bartaraf etish, kelib chiqishini oldini olishga qaratdik. Bu bilan o`sib borayotgan geoekologik xavfning oldini olish va hududda barqaror rivojlanishni ta`minlashdan iborat ishlarni amalga oshirishni zaruriy yechimlarini topishga bag`ishladik. Mavzuning dolzarbligi: Zarafshon vohasida geoekologik xavfsizlikni ta`minlash va barqaror rivojlanishni yo`lga qo`yish masalasi hozirgacha to`liq o`rganilmagan. Keyingi yillarda vohada yuzaga kelgan qator geoekologik muammolar va ularni keltirib chiqaruvchi omillarni chuqur ilmiy tahlil qilish masalasi kompleks hal qilinmaganligi, ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Malakaviy bitiruv ishda Zarafshon vohasining tabiiy geografik

xususiyatlarini hisobga olgan holda, geoekologik havfni vujudga keltiruvchi va ta`sir etuvchi tabiiy va antropogen omillarni chuqur ilmiy tahlil etib, barqaror rivojlanishni, geoekologik barqarorlikni ta`minlash chora–tadbirlarini belgilashdan iboratdir. Ishda vohaning asosiy suv manbai bo`lgan Zarafshon daryosining yuqori qismidan quyi qismiga borgan sari ifloslanishning oshib borishi va uning ekologik muhitga ta`siri hamda geoekologik havfni vujudga kelishida muhim omil ekanligi ko`rsatib o`tilgan. Ishning maqsadi va vazifalari: Zarafshon vohasi tabiiy geografik jihatdan o`rganish asosida voha iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari va o`simlik dunyosidagi o`zgarishlarni aniqlash, voha ekologik xaritasini tuzish va shu asosda geoekologik havf darajasini hududlar bo`yicha ajratish, baholash va uni bartaraf etishga qaratilgan chora – tadbirlar belgilash, ilmiy takliflar tavsiya etishdan iboratdir. Voha landshaftlarining geoekologik holatini ilmiy-tahliliy o`rgangan holda har bir komponentdagi salbiy o`zgarishlarni kelib chiqish sabablarini o`rganish va ularni bartaraf etishga qaratilgan maqbul yo`llarni ko`rsatish bilan geoekologik barqaror rivojlanishni ta`minlash asosiy vazifalaridir. Muammoning ishlab chiqilish darajasi: Yuqorida ko`rsatilgan maqsad va vazifalarni bajarish jarayoning ilmiy asoslariga e`tibor qaratilib, Zarafshon vohasining tabiiy geografik sharoitiga taalluqli bo`lgan quyidagi masalalari bo`yicha adabiyotlar tahlili o`tkazildi: - Zarafshon vohasining tabiiy geografik xususiyatlari; - Geografik o`rni, geologik tuzilishi, iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xos xususiyatlari; - Vohada geoekologik xavfning yuzaga kelishida tabiiy va antropogen omillarning roli.

I.ZARAFSHON HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI 1.1.Geografik o`rni Zarafshon havzasi sharqdan g`arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho`zilgan bo`lib shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirgich chizig`i, janubiy chegarasi Xisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox tog` tuguniga taqaladi va eng g`arbiy qismi Dengizko`l rayoniga qadar yetadi. Havza maydonini tashkil qilgan bu rayonda O`zbekistonning 1 mln. gektardan ortiq va Tojikistonning 60 mln gektar sug`oriladigan dehqonchilik yerlari joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 mln ga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi Matchox tog` tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchox tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchox daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo`shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan keyin chap tomondan 57 km.dan keyin Kshtut va 88 km.dan keyin Motiandaryolar Zarafshonga qo`shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo`lib ko`pchiligi yozda qurib qoladi. O`zbekiston hududi Zarafshon suvining asosiy qismi sug`orishga ishlatiladi. Bu maqsadda o`rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanalllar qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon suvlari emas, balki Qashqadaryo (kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi. Relyef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi: 1) Yuqori Zarafshon 2) O`rta Zarafshon 3) Quyi Zarafshon Yuqori Zarafshonga daryo manbasidan ya`ni Zarafshon muzlikdan Panjakent shahriga qadar joylar kiradi. 300 km.ga cho`zilgan bu rayonda daryo baland tog`lar orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kengligi o`rtacha 10-15