logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI

ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231.7548828125 KB
Ko'chirib olish
KIRISH I-BOB.ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI. 1.1.Geografik o`rni………………………………………………………….. 1.2 Geologik tuzilishi……………………………………………………….. 1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari........................................................ 1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi...................................... II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI MANBALAR. 2.1.Daryo suvini sanoat chiqindilari ta’sirida ifloslanishi…………………. 2.2. Daryo suvini maishiy va oqava suvlar ta’sirida ifloslanishi…………. III-BOB . ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI. 3.1. Zarafshon daryosining ekologik muammolari……………………….. 3.2. Zarafshon daryosi suvni ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri…... KIRISH Inson tabiat bilan uzviy aloqadorlikda bo`lib, uning hayotini tabiatdan, tabiiy boyliklardan ayricha tasavvur etish mumkin emas. XXI asr bo`sag`asiga kelib tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi muloqot shunchalik kuchayib ketdiki, bu fan- texnikani jadal taraqqiy etishi, aholi sonining ortishi, tabiatdan, tabiiy boyliklardan foydalanishning oshib borishi bilan xarakterlanadi. Bu esa o`z navbatida tabiatda salbiy holatlarni kelib chiqishi va oxir oqibatda ekologik muvozanatning izdan chiqishi qo`yinki ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologik muammolar ma`lum hududdagi regional xarakterga va keyinchalik umumbashariy ekologik muammolarga aylanib ketayotganligi sababli bu masalani hal qilish faqat bir davlat yoki region miqyosida emas, balki butun dunyo miqyosida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu masalani xalqaro hamjamiyatlar ishtirokida hal etilmasa bo`lmaydigan holatga keldi. Shundan kelib chiqib BMT rahbarligida katta xalqaro dastur bo`lmish “Inson va biosfera” dasturini ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi bu masalaning qanchalik muhimligini bildiradi. 1992 - yilda Rio-de Jeneyroda BMT tomonidan atrof muhit masalalariga bag`ishlangan konferensiyada shu masala xalqaro hamjamiyat ishtiroki atrofida ko`rilib chiqildi. Xalqaro konferensiyada atrof muhit rivojlanishiga bog`liq konvensiya qabul qilindi. Unda ushbu yo`nalishni strategik ahamiyati, rejasi va shu sohada amalga oshirish lozim bo`lgan harakat, sohalar dasturi, amalga oshirilgan ishlar mazmuni bayon qilindi. Shu konvensiyani dunyoning ko`p mamlakatlar qatori O`zbekiston Respublikasi ratifikatsiya qildi va dasturni bajaruvchi davlatlar qatoridan joy oldi. Xalqaro dastur mazmuni talablaridan kelib chiqqan holda ushbu mavzuga doir O`zbekiston o`z rejasini tayyorlab, ushbu hujjatni 1998-yili ommaga tarqatdi. Ushbu hujjatni respublikamiz iqtisodiy taraqqiyotida roli katta bo`lib, kelgusida hozirgi ekologik vaziyatdan kelib chiqib, bioxilmaxillikni saqlab qolish va undan barqaror foydalanishni kafolotlovchi shart-sharoitlarni bilish, ularni mustahkamlash va rivojlantirish zarur. Ushbu hujjatda ko`rsatib o`tilgan barcha rivojlanish sharoitlarini bajarish atrof muhit muhofazasi va insonlar hayot tarzini yanada yaxshilash garovidir. Geoekologik xavfni oldini olish zarur. Chunki bugun regional xarakterda bo`lgan ekologik xavf ertaga umumbashariy xarakter kasb etishi mumkin. bularni o`z vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish yo`llari ko`rilib chiqilishi zarur. Bu malakaviy bitiruv ishimni mavzusini nomlashda Respublikamizning eng yirik sanoat, qishloq xo`jaligi rivojlangan, aholi zich yashaydigan, qadimiy rivojlanish madaniyatiga ega bo`lgan Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar, vujudga kelgan va sodir bo`lishi mumkin bo`lgan geoekologik xavfni kelib chiqish sabablarini aniqlash, hamda ularni bartaraf etish yo`llarini ko`rsatish va hudud uchun barqaror rivojlanishni ta`minlovchi taklif va mulohazalarimni havola etaman. Zarafshon vohasi O`rta Osiyodagi yirik sivilizatsiya markazlaridan biridir. Bu voha tabiatiga, inson faoliyatining ta`siriga bir necha yillar bo`lgan. Aholi sonining tez o`sishi, yirik shaharlarning ko`payishi, qishloq xo`jaligida ximizatsiyaning avj olishi Zarafshon vohasida ham ekologik keskinlikni keltirib chiqarmoqda. Bugunga kelib bu ta`sir tabiiy muhitga xavf solish darajasini yoyib kelganligi ham ekologik vaziyatning buzilishi bilan izohlash mumkin. Bu malakaviy bitiruv ish mavzuini Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar va ro`y berayotgan va ro`y berishi mumkin bo`lgan ekologik muammolarni bartaraf etish, kelib chiqishini oldini olishga qaratdik. Bu bilan o`sib borayotgan geoekologik xavfning oldini olish va hududda barqaror rivojlanishni ta`minlashdan iborat ishlarni amalga oshirishni zaruriy yechimlarini topishga bag`ishladik. Mavzuning dolzarbligi: Zarafshon vohasida geoekologik xavfsizlikni ta`minlash va barqaror rivojlanishni yo`lga qo`yish masalasi hozirgacha to`liq o`rganilmagan. Keyingi yillarda vohada yuzaga kelgan qator geoekologik muammolar va ularni keltirib chiqaruvchi omillarni chuqur ilmiy tahlil qilish masalasi kompleks hal qilinmaganligi, ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Malakaviy bitiruv ishda Zarafshon vohasining tabiiy geografik xususiyatlarini hisobga olgan holda, geoekologik havfni vujudga keltiruvchi va ta`sir etuvchi tabiiy va antropogen omillarni chuqur ilmiy tahlil etib, barqaror rivojlanishni, geoekologik barqarorlikni ta`minlash chora–tadbirlarini belgilashdan iboratdir. Ishda vohaning asosiy suv manbai bo`lgan Zarafshon daryosining yuqori qismidan quyi qismiga borgan sari ifloslanishning oshib borishi va uning ekologik muhitga ta`siri hamda geoekologik havfni vujudga kelishida muhim omil ekanligi ko`rsatib o`tilgan. Ishning maqsadi va vazifalari: Zarafshon vohasi tabiiy geografik jihatdan o`rganish asosida voha iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari va o`simlik dunyosidagi o`zgarishlarni aniqlash, voha ekologik xaritasini tuzish va shu asosda geoekologik havf darajasini hududlar bo`yicha ajratish, baholash va uni bartaraf etishga qaratilgan chora – tadbirlar belgilash, ilmiy takliflar tavsiya etishdan iboratdir. Voha landshaftlarining geoekologik holatini ilmiy-tahliliy o`rgangan holda har bir komponentdagi salbiy o`zgarishlarni kelib chiqish sabablarini o`rganish va ularni bartaraf etishga qaratilgan maqbul yo`llarni ko`rsatish bilan geoekologik barqaror rivojlanishni ta`minlash asosiy vazifalaridir. Muammoning ishlab chiqilish darajasi: Yuqorida ko`rsatilgan maqsad va vazifalarni bajarish jarayoning ilmiy asoslariga e`tibor qaratilib, Zarafshon vohasining tabiiy geografik sharoitiga taalluqli bo`lgan quyidagi masalalari bo`yicha adabiyotlar tahlili o`tkazildi: - Zarafshon vohasining tabiiy geografik xususiyatlari; - Geografik o`rni, geologik tuzilishi, iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xos xususiyatlari; - Vohada geoekologik xavfning yuzaga kelishida tabiiy va antropogen omillarning roli. I.ZARAFSHON HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI 1.1.Geografik o`rni Zarafshon havzasi sharqdan g`arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho`zilgan bo`lib shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirgich chizig`i, janubiy chegarasi Xisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox tog` tuguniga taqaladi va eng g`arbiy qismi Dengizko`l rayoniga qadar yetadi. Havza maydonini tashkil qilgan bu rayonda O`zbekistonning 1 mln. gektardan ortiq va Tojikistonning 60 mln gektar sug`oriladigan dehqonchilik yerlari joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 mln ga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi Matchox tog` tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchox tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchox daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo`shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan keyin chap tomondan 57 km.dan keyin Kshtut va 88 km.dan keyin Motiandaryolar Zarafshonga qo`shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo`lib ko`pchiligi yozda qurib qoladi. O`zbekiston hududi Zarafshon suvining asosiy qismi sug`orishga ishlatiladi. Bu maqsadda o`rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanalllar qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon suvlari emas, balki Qashqadaryo (kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi. Relyef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi: 1) Yuqori Zarafshon 2) O`rta Zarafshon 3) Quyi Zarafshon Yuqori Zarafshonga daryo manbasidan ya`ni Zarafshon muzlikdan Panjakent shahriga qadar joylar kiradi. 300 km.ga cho`zilgan bu rayonda daryo baland tog`lar orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kengligi o`rtacha 10-15 kmbo`lib, ayrim joylardagina 20 km ga yetadi. Daryo boshlanishida Turkiston, Hisor va Zarafshon tog`larining balandligi 4000-5000 metrni tashkil qiladi. Zarafshon tizmasidagi eng baland Chimtarga cho`qqisi 5633 metrga yetadi. G`arbga tomon tog`lar pasayib boradi. Panjakent shahri yaqinida ham tog`larning cho`qqilari 2500-3000 metrni tashkil qiladi. Baland tog`lar bilan o`raglan Yuqori Zarafshon havzasini Kuxistan, ya`ni tog`lar o`lkasi deb ataladi. O`rta Zarafshonga Panjakentdan Navoiy shahri yaqinida (g`arb tomonda) joylashgan Xazora hududigacha bo`lgan joylar kiradi. 200 km.dan ortiq cho`zilgan bu territoriyada daryo vodiysi keskin kengayadi (70-80 kmgacha) va daryo ancha sekin oqadi. Atroflardagi tog`lar balandligi 1500-2000 metr bo`lib g`arbga tomon pasayib boradi. Eramizdan 2000 yil oldin dehqonchilik rivojlangan bu vodiyni Samarqand vohasi deb ataladi. Bu yerda eramizdan oldin qurilgan Darg`om kanali va o`rta asrlarda qazilgan qator yirik kanallar (Tuyatortar, Eski Anhor, Bulung`ur, Mirza ariq va boshqalar.) mavjud. Quyi Zarafshonga Xazora tangligidan Dengizko`lgacha bo`lgan joylar kiradi. Xazora tangligidan chiqish bilan Zarafshon tekisligida yoyilib oqadi. Bu joylar Zarafshon daryosining deltasi hisoblanadi. Muhammadjanov ma`lumoti bo`yicha 6000 yil oldin Zarafshon Amudaryoga quyilgan. Keyinchalik sug`oriladigan dehqonchilikning vujudga kelishi bilan kanallar qazilib daryo suvi turli tomonga olib ketila boshlangan, natijada suv Amudaryoga yetmay qolgan. Hozirgi paytda Zarafshon daryosining suvi Navoiy viloyati Qiziltepa vohasidagi Xarkur suvi tuguniga borib juda kamayib qoladi va asta-sekin tugaydi. Zarafshon vodiysining o`rta qismida tekisliklar bir necha balandliklar tashkil etib, u janubiy sharqdan shimoli-g`arb tomoga pasayib boradi va bir qancha kanallar kesib o`tadi. Bular Darg`om, Obi Rahmat, Chashma Siyob va boshqalar. Samarqand shahrida mutloq balandlik 743 metrdan janubi-sharqdan shimoli- g`arbga tomon psayib borib 660 metrni tashkil etadi. 1. 2 Geologik tuzilishi Zarafshon vodiysini o`rab turgan Zarafshon va Turkiston tizmalari kaledon, gersin va alp burmalanishida hosil bo`lgan. Shu burmalanishlar ichida gersin burmalanishi katta ro`l o`ynaydi. Har ikkala tizmalarda yer yuziga chiqib ketgan tub jinslardan qadimgisi ordovik-quyi silur davriga xos bo`lib ular Janubiy Nurota tizmasiga kiruvchi Sitog` antiklinaligida Chaqilkalon va Zirabuloq tog`larining janubiy yonbag`rlarida yer yuzasiga chiqib ketadi. Bu Tim, Oltiaul va Devonsoy yaqinlarida uchraydi (Sultonov, 1984). Bular katta maydonni egallaydi va asosan alearolitlardan, ohaktosh aralash qumtoshlardan va kvarsli porfirlardan tashkil topgan. Sof quyi silur yoshiga xos jinslar katta maydonga tarqalgan bo`lib, bular Shimoliy va Janubiy Nurota tizmalarinng katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar, slaneslar va qumtoshlardan iborat. Yuqori silur yotqiziqlarining venlok yarusi Chumqortov, Cho`ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi va ular alevrit, slanes qatlamlaridan iborat bo`lib umumiy qalinligi 130-140 metrga, Cho`ponota tepaligida 400 metrga yetadi. Devon sistemasidagi jinslar Nurota va Zirabuloq tog`larida keng tarqalgan bo`lib asosan ohaktosh va dolomitlardan tuzilgan, qatlamlar qalinligi 400-500 metrni tashkil qiladi. Mezozoy yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovutdin tog`larida keng tarqalgan bo`lib yura va bo`r davrlariga xos. Yura davrining jinslari Sukayti qishlog`i yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuziga chiqib yotadi. Ular sozlardan, sozli slaneslardan qumtosh va konglomeratlardan iborat bo`lib qalinligi, 245-300 m. Paleogen yotqiziqlari (buxoro yarusi) Zirabuloq-Ziyovutdin tog`larining shimoliy tog` oldi zonasida tarqalgan. Ular konglomeratlar, govon ohaktoshlardan, qumtosh va qattiqlashgan sozlardan iborat bo`lib qalinligi 15-16 m. Biogen davri jinslari Oqtog`ning janubiy yonbag`ri va Ziyovutdin tog`larining shimoliy yonbag`rlaridagi adirlar soy yoqalarida yer yuziga chiqib yotadi. Ularning qalinligi 100-150 m. O`rta va Quyi Zarafshonda to`rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo`lib ularni yoshi bo`yicha to`rtga bo`lishadi. 1) Nanay (Sox) 2) Toshkent 3) Mirzacho`l 4) Sirdaryo Nanay sikli ya`ni qadimgi to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovutdin va Nurota tog`larining etaklarida uchraydi. Ular lyossimon jinslardan, konglomerat va brekchilardan tarkib topgan bo`lib qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi. Toshkent sikli, ya`ni o`rta to`rtlamchi davr yotqiziqlarini Ziyovutdin- Zirabuloq tog`larida o`rgangan va Qarnab svitasi nomi bilan ajratgan. Ular Zarafshon vohasida keng tarqalgan Zarafshon daryosining to`rtinchi va beshinchi terrasalari Qarnab svitasi yoshidagi yotqiziqlar bilan qoplangan bo`lib umumiy qalinligi 230-250 m. Mirzacho`l sikli, ya`ni yuqori to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zarafshon daryosining uchinchi va ikkinchi terrasalarini qoplaydi. Ular lyossimon jinslar va konglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 45-50 m. Sirdaryo sikli, ya`ni hozirgi davr yotqiziqlari daryo qayirini birinchi va ikkinchi terrasalarini qoplaydi hamda tog`lardagi soylar yotqizgan prollyuvial yotqiziqlar ham shu siklga kiradi. Ular qum, qumaralash toshlar, lyossimon jinslardan iborat bo`lib qalinligi 50-55 metrdan oshmaydi. Inson xo`jalik faoliyatining uzoq yillar ta`siri natijasida yangi antropogen yotqiziqlar hosil bo`lgan, bularni madaniy-irrigatsion yotqiziqlar deb ataladi. Ularning qalinligi bir necha o`nlab santimetrdan bir necha metrga boradi. Gersin burmalanishi davrida magmatik jarayonlar ham sodir bo`lgan, lekin magma yer yuzasiga otilib chiqmasdan darzlar orasida qotib qolgan. Bu intruziv jinslar keyinchalik denudatsiya tufayli ochilib qolgan. Ular granit, granodiorit, diorit, gabro-dioritlardan tarkib topgan bo`lib tog`larning 15-20 2 maydonini egallaydi. Zarafshon vodiysi yirik tektonik botiq bo`lib, u asosan gersin burmalanishida hosil qilingan. Tektonik botiq atrofidagi tog`lar ulkan megaantiklinal strukturasining davomi hisoblanadi va u yirik yoriqlar, sinklinal bilan alohida bo`laklarga ajralgan. Bu bo`laklar relyefda alohida tog`lar sifatida ajralib turadi (masalan, Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin va boshqalar. ) Zarafshon vodiysi sharqdan g`arbga tomon kengayib sekin-asta pasayib bordi. Zarafshon vodiysining g`arbiy qismida qayirning dengiz sathidan balandligi 400-450 metrni, sharqda Panjakent shahri atroflarida esa 800-900 metrni tashkil qiladi. Botiqning janub tomonini sharqdan g`arbga Zarafshon tizmasining davomi hisoblangan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin tog`lari o`rab turadi. Bu tog`lar ham sharqdan g`arbga Qizilqum cho`li tomon pasayib boradi. Chaqilkalon va Qoratepa tog`larining o`rtacha balandligi 1500-1800 metr, Zirabuloq va Ziyovutdin tog`lariniki esa 1100-1200 metrni tashkil qiladi. Bu tog`lar sistemasida eng baland cho`qqi 1126 metr. Zarafshon botig`ini shimol tomondan Chumqortog`, Gubduntog`, Qorachatog`, Oqtog` va Qoratog`lar o`rab turadi. Bu tog`larning ham o`rtacha balandligi 1500-1800 metrni tashkil qiladi va g`arbga tomon pasayib boradi. Eng baland cho`qqilar Chumqortog`da 2621 m, Nurota tizmasida Hayotboshi 2135 m, Oqtovda Takatua 2004 m. Tog`larda relyef shakllari tektonik va erozion akkumluyativ jarayonlar tufayli shakllangan. Tektonika bilan tog`larning umumiy yo`nalishi, alohida massivlar, cho`qqilar hosil bo`lgan bo`lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg`alar hosil bo`lgan. Umuman tog`larning yonbag`irlari erozion sikllar bilan kuchli parchalangan va ularning chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha yetadi. Soy tagida va tog` oldi adir zonasida yirik erozion shakllar tagida akkumluyativ materiallardan terrasalar sodir bo`lgan. Tog` oldi adir zonasi asosan prolyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Ular konus shakliga ega bo`lib ularning kattaligi soylarning havza maydoniga teng. Ko`ndalang kesimida tog`lar assimmetrik tuzilishga ega. Zarafshon tizmasida ham, Turkiston tizmasida ham tog`larning shimoliy yonbag`irlari tik va qisqa, soylar ham kalta va kamsuv. Janubga qaragan yonbag`irlari esa uzun va sekin asta pasayib borib adir zonasiga tutashib ketgan. Shimoliy yonbag`irlar tikligining sababi geologlar tomonidan tektonik ko`tarilishlar shimol tomondan siqiq bilan ro`y bergan va tog` etaklarida kuchli yoriqlar hosil bo`lgan deb tushuntirilgan. Samarqand botig`i atrofidagi tog`lardagi surilmalar o`pirilish, qulash va boshqa gravitatsion jarayonlar M.X.Xalimov (1979,1980), karst hodisalari M.A.Abdujabarov, Z.S.Sultonov (1984,1990), suffozion jarayonlar R.X.Xalimov (1982) ishlarida bayon qilingan. Samarqand botig`ida uchtadan oltitagacha terrasalar ajratilgan. (Tetyuxin, 1982). Botiqning g`arbiy qismida Navoiy shahri atroflarida ikkita terrasa yaxshi bilinadi. Samarqand shahri atroflarida ya`ni daryoning chap qirg`oqida uchta terrasa, Panjakent shahri atrofida oltita terrasa yaxshi ajraladi. Terrasalar vodiyda keskin chegara hosil qilib ajralmagan. Chegaralar ayrim joylardagina yaxshi bilinib turadi. Masalan Samarqand shahri yaqinida qayir daryodan 1,5-2,5 metr balandlik (Aeroport), birinchi terrasa qayirdan 2,5-3,5 metr balandlikdan ajralib turadi. Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib birinchi terrasadan 3-5 metr balandlikda yaqqol ajralgan. Samarqand shahri Zarafshon ikkinchi va uchinchi terrasalarida joylashgan. Uchinchi terrasa tog` oldi tekisligi bilan sekin-asta qo`shilib ketadi. Panjakent yaqinida terrasalar zinapoya hosil qilib relyefda yaxshi ajralib turadi. Terrasalarning tabiiy chegaralari ko`p joylarda tekislanib yuborilgan. Vohada inson ta`sirida qator relyef shakllari hosil bo`lgan. Bularga qo`rg`onlar, kanallar, kanal yoki tuproq tizmalari, suv omborlari, hovuzlar, ariqlar va boshqalarni kiritish mumkin. (Umarov M.U. Abdujabbarov M.A. Raxmatullayev A. 1991; Jumaboyev T.1980) Vodiyda lyossyotqiziqlari oqimlar ta`sirida yuzaga kelgan bo`lib Tuyatortar kanali hududida Kattaqo`rg`on va Xatirchi qishloqlari atrofida yaqqol namoyon bo`ladi. 1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari Zarafshon vodiysi iqlimining shakllanishida uning geografik o`rni, atrofdan keladigan xavo oqimlari bilan Zarafshon va Turkiston tizmalarining yaqinligi sharq tomonda baland tog` sistemalarining mavjudligi va g`arb tomonining ochiqligi muhim ro`l o`ynaydi. Janubiy kenglikda joylashganligi tufayli Zarafshon vodiysi katta miqdorda quyosh issiqligini oladi. Quyosh radiatsiyasining o`rtacha yillik yalpi miqdori 181 kkal/sm 2 ni tashkil qiladi. Bir yilda quyoshli vaqtning davomiyliligi esa 2916 soatga teng. Shuni aytish kerakki iqlim xarakteristikasida biz hamma iqlim elementlariga batafsil ta`rif bermaymiz. Asosiy e`tiborni havo ifloslanishiga ta`sir ko`rsatadigan iqlim elementlariga ko`proq to`xtalib o`tamiz. Havo temperaturasi g`arbdan sharqqa va vohadan tog` tepalari tomon o`zgarib boradi. O`rtacha sovuqsiz davr 100-210 kun bo`lib iyul oyining o`rtacha harorati g`arbda +27 0 , sharqiy qismda 24,9 0 , absolyut maksimum tekislikda 44-46 0 ga tog`da 42 0 ga yetadi. G`arbdan ya`ni Qizilqum sahro havosi ta`siridan uzoqlashgan sari yoz oyi harorati pasayib boradi. Masalan, iyulning o`rtacha harorati Navoiyda 28,3 0 bo`lsa, Samarqandda 25,9 0 , 1213 metr balandlikda joylashgan Omonqo`tonda 24,0 0 ni tashkil qiladi. Relyefning xilma-xilligi yog`inlarning notekis taqsimlanishiga ta`sir qiladi. Rayonning g`arbiy qismiga 100-200 mm yog`in tushadi. Sharqqa borgan sari yog`in miqdori oshadi va Zarafshon vohasining markaziy qismiga kelib 300- 350 mm ni Samarqandda 356 mm ni tashkil qiladi. Tog`larda yog`in tekislikga nisbatan 2-3 barobar ko`p tushadi (500-900 mm). Omonqo`tonda o`rtacha ko`p yillik yog`in miqdori 870 mm. Seryog`in yillari bu miqdor 1749 mm(1969 yil), kamyog`in yillari 561 mm (1967) ga tushib ketgan. Yil davomida yog`in eng ko`p mart va aprel oylarida eng kam yog`in iyul, avgust, sentabrga to`g`ri keladi. Yog`inlar asosan yomg`ir holida tushadi. Faqat dekabr, yanvar va fevral oylari yog`inning asosiy qismi qor holida yog`adi. Qor qoplami tekislik rayonlarda barqaror qoplam hosil qilib yotmaydi. Ko`p hollarda yog`gan qor bir necha kundan keyin erib ketadi, lekin qish sovuq kelgan yillari tekislikda ham qor erimasdan 30-40 kun yotishi mumkin. Tog`larda ahvol boshqacha. Balandligi 1600 metrdan oshadigan tog`larning tepalarida 2-3 oy davomida qorlar erimasdan turadi va ularning qalinligi 15-20 sm ga, ba`zan 40 sm gacha boradi. Tekislik qismlarda qorning qalinligi 3-6 sm ni tashkil qiladi. Qor ko`p yog`gan ayrim yillari qorning tekislikdagi qalinligi 15 sm ni, tog`larda 48 sm.gacha (1969) yetganligi kuzatilgan. Havo namligi joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog`liq. Yoz oylari O`rta Osiyo ustida shakllangan kontinental tropik issiq havo nisbiy namlikning pasayib ketishiga sababchi bo`lgan. Atrofda suv havzalarining yo`qligi va katta territoriya cho`llar bilan bandligi absolyut namlikning ham kam bo`lshiga sababchi bo`ladi. Nisbiy namlikning yillik va sutkalik o`zgarishi temperaturaning o`zgarishiga teskari holatda ro`y beradi. Qish oylari nisbiy namlik yoz oylariga nisbatan katta. Xuddi shuningdek kechasi ham nisbiy namlik kunduzdan katta. Zarafshonda ertalab soat 7.00 da o`rtacha nisbiy namlik 58 dan 71% gacha yetadi. Shamolsiz ob-havo sharoitida atmosferadagi har xil aerosol zarrachalar havodagi namlik bilan qo`shilib ertalabki soatlarda havo ifloslanishini oshiradi. Qish oylari kunduz kunlari o`rtacha nisbiy namlik 60-70% tashkil qiladi. Yoz oylari kunduz issiq havoda nisbiy namlik juda kamayib ketadi. Iyul oyida soat 13.00 da uning miqdori 18-20% gacha tushib ketadi. Har bir joy havosining toza bo`lishida shamol yo`nalishi va tezligining ahamiyati katta. Joy relyefining murakkabligi shamol yo`nalishi va tezligiga katta ta`sir ko`rsatadi. Zarafshonning janubi-g`arbiy tomonida yil davomida shimol tomondan esadigan shamol ustun. Tog` oldi va shimoliy-sharqiy rayonlarda esa sharqiy va shimoliy-sharqiy yo`nalishdagi shamollar ko`p takrorlanadi. Baland tog`lar yonida joylashgan Urgut va tog` orasidagi Omonqo`ton pastlarida shamol yo`nalishlari tez-tez o`zgarib turadi va shamolning esishi shu rayonga kirib keladigan havo oqimlariga kam bog`langan. Fasllar bo`yicha shamol yo`nalishi bir xil emas. Qish oylari Zarafshon vohasining g`arbiy qismida shimol tomondan esadigan shamollar 20-26%ni tashkil qiladi. Bahorda tekislik qismda shimol va shimoli-sharqiy shamollar ustunlik qiladi. Yoz oylari tekislikda shimoldan esadigan shamol 45-65%ni tashkil qiladi. Ularning o`rtacha tezligi 4-5 m/sek, ba`zan 5,5 m/sek. Doimo esadigan katta tezlikdagi bunday shamollar shahar havosining tozalanib turishiga katta yordam beradi. Kuzda vohaning janubiy-g`arbida shimoliy va shimoliy-g`arbiy tomonlardan esadigan shamollar ko`proq bo`lib, takrorlanishi yillik shamolning 33-50%ni tashkil qiladi, o`rtacha tezligi 3-4 m/sek. Vohaning shimoli-sharqiy qismida sharqiy tomondan esadigan shamol ko`p takrorlanadi (25-57%), o`rtacha tezligi 4-5 m/sek. Demak Zarafshonning sharqiy qismida joylashgan shaharlarda (Samarqand, Panjakent) havoni ifloslovchi sanoat korxonalari shaharning sharqiy tomonida qurilmasligi kerak. Tumanlarning davomligi va takrorlanib turishi ham g`arbdan-sharqqa va tekislikdan toqqa tomon o`zgarib boradi. G`arb tomonda tumanli kunlar ham bo`lib bir yilda 9-10 kunni tashkil qiladi. Sharqqa borgan sari tumanli kunlar ko`payib 35 gacha yetadi. Shaharlarda tumanlarning ko`proq hosil bo`lishiga sanoat korxonalaridan chiqadigan chang va har xil iflos chiqindi zarrachalarning roli katta. Botiq joylarga sovuq havo to`planib tuman hosil bo`lishini tezlashtiradi. Zarafshon vodiysining yer usti suvlari Zarafshon daryosi va uning irmoqlari hamda kanallardan tarkib topgan. Zarafshon daryosiga qo`shiladigan sersuv yirik irmoqlar Yuqori Zarafshon qismida bo`lib ular baland tog`lardagi qor va muzlardan boshlanadi. Dupuli po`stida Zarafshonning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi 155 m 3 /sek, Panjakent yaqinida esa 164m 3 /sek ga teng. Bu Zarafshonning suvi ko`p joyi hisoblanadi. Ravatxo`ja to`g`onida suv uchga bo`linadi: chap tomonda Darg`om, o`ng tomonda Tuyatortar kanali daryodan boshlanadi. Qolgan suv esa tabiiy o`zanda oqadi. Samarqand shahri yaqinida Cho`ponota tepaligining shimolida Oqdaryo suv bulgichida daryo ikkiga bo`linadi: shimoldagisi Oqdaryo, janubdagisi Qoradaryo. Bu ikki daryo Xatirchi yaqinida qo`shiladi. Ikki daryo o`rtasida hosil bo`lgan orol Miyonko`l nomi bilan mashhur. Uning uzunligi 100 km, eni esa 10-15 km, maydoni 1200 km 2 . Oqdaryoning uzunligi 131 km, Qoradaryoniki esa 127 km. Oqdaryoda past qayirning kengligi 0,1-1,0 km, baland qayirniki – 1,5-2,0 km. Qoradaryoda esa qayirning umumiy kengligi 3,0 km ga teng. Hozirgi paytda daryo suvi asosan Qoradaryodan oqadi va sug`orishga keraksiz paytda suv Qoradaryo orqali Kattaqo`rg`on suv omboriga tashlanadi. Xatirchidan Xazara tangligiga qadar daryo o`zani goh torayib, goh kengayib o`zgarib boradi. O`zanning eng keng joylari Xatirchi yonida va Narpay tumanida bo`lib suv ko`payganda o`zanning kengligi 300-500 metrga, qayirning kengligi esa 2,5-3,0 km ga yetadi. Xazara tangligida daryo vodiysi juda torayadi, kengligi 4,0 km gacha qisqaradi. Zarafshon daryosining suv oqimi u yildan bu yilga o`zgarib turadi. Uning eng katta suv oqimi 212 m 3 /sek (1941 y), eng kichik suv oqimi 117m 3 /sek (1957 y). Daryoda to`lin suv aprel oyining oxirlaridan boshlanadi va eng katta suv iyul oyiga to`g`ri keladi. Iyun, iyul, avgust oylarida daryodan yillik suvning 55% oqib o`tadi, yozda suvning ko`payishi tog`lardagi mangi muz va qorlarning erishi bilan bog`liq. M.Nosirov ma`lumoti bo`yicha Zarafshon havzasida har birining maydoni 0,1 km 2 dan katta bo`lgan 424 ta muzlik bo`lib ularning umumiy maydoni 557km 2 . Zarafshon daryosining o`rtacha yillik loyqa oqiziqlar miqdori Dupuli daryosi yonida 137 kg/sm 2 ga teng, yoki yiliga 4310 ming tonnani tashkil qiladi. Suvning o`rtacha loyqaligi 0,88kg/m 3 . Zarafshon daryosining ham 1 km 2 suv yig`gich maydonidan o`rta hisobdan har yili 421 tonna oqiziq yuvilib ketiladi. Loyqalarning daryo suvini tozalashdagi ahamiyati beqiyosdir. Suv qumloylar orqali sizib o`tganda u tabiiy tozalanadi. Zarafshon va Turkiston tizmalaridan daryo tomon oqib turuvchi yuzlab katta- kichik soylar mavjud. Yirik soylarning suvlari, ilgarilari, daryoga yetib kelgan. Sug`oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi bilan soy suvlari daryoga yetmay qolayotir. Soylar yer osti suvlaridan, yomg`ir va qor suvlaridan ozuqlanadi. Ularda eng ko`p suv aprel oyida (20-40%) oqadi. Eng kam suv iyun-oktabr oylariga to`g`ri keladi. Soylar ichida sersuvligi bilan Chaqilkalon va Qoratepa soylari ajralib turadi (Omonqo`ton, Bo`ssoy, Koflotunsoy va boshqalar). Soylarning ozuqlanishida yer osti suvlarining hissasi katta. Yer osti suvlari yillik suv harajatining 40-71% ni tashkil qiladi. Zarafshon atrofidagi tog`lardan Zarafshon daryosiga oqadigan soylarning oqim hajmi X.Siddiqov (1982) tomonidan hisoblab chiqilgan. Atrofdagi tog`lardagi soy suvlarining o`rtacha yillik oqim hajmi 1,82 km 3 ni tashkil qiladi. Hamma soylarning o`rtacha suv harajati 57,8 m 3 /sekunddan Chaqilkalon – Qoratepa tog`lariga (0,42 km 3 /sek, 13,2 m 3 /sek,) Nurota va Oqtovning janubiy yonbag`rlaridagi soylarga (1,12 km 3 , 35,9 m 3 /sek) to`g`ri keladi. Zarafshon vodiysida yer yuzasiga yaqin joylashgan yer osti suvlarini uch guruhga bo`lish mumkin: 1) allyuvial-prolyuvial jinslardagi sizot suvlari; 2) qatlamlar orasidagi suvlar; 3) tog`lardagi toshlar yoriqlari va siniqlari orasidagi suvlar. Allyuvial va prolyuvial yotqiziqlaridagi sizot suvlari rayonda keng tarqalgan bo`lib ularning joylashishi joyning geologik tuzilishi, relyefi va suv havzalariga yaqin uzoqligiga bog`liq. Bu turdagi sizot suvlar asosan atmosfera yog`inlaridan va daryo hamda kanallardan sizib o`tgan suvlardan hosil bo`ladi. Sizot suvlarining chuqurligi Zarafshon daryosi qayirida 0,5 metrdan 4-5 metrgacha o`zgarib boradi. Terrasalarda esa chuqurlik oshib boradi. 1-terrasada 2-3 metrdan 10 metrgacha, 2-terrasada 4-5 metrdan 20 metrgacha, 3-terrasada 6-10 metrdan 30-40 metrgacha o`zgaradi. Sizot suvlari buloq shaklida yer yuziga chiqib oqim hosil qilgan. Bulardan eng kattasi Tayloq mohiyasining Qo`tirbuloq qishlog`i yaqinidan boshlanadi. Qorasuv nomi bilan ataladigan bu suv Samarqand yaqinida katta oqim hosil qiladi va Zarafshonga quyiladi. Samarqand rayonida har yili 1800 mln m 3 sizot suvi hosil bo`ladi va shuning 1241 mln m 3 vegetatsiya davriga to`g`ri keladi. Shu suvning 20% ini Zarafshon daryosi, 45,6% ni kanallar va ariqlar, 26% ni tog` oldi nohiyasi va shundan atmosfera yog`inlariga faqat 6,8% to`g`ri keladi. Sizot suvning 13,3% Zarafshon o`zaniga qaytadi, 57,9% Qorasuv ko`rinishida yer yuzasiga chiqadi, transpirasiya va bug`lanishga 22%, yer osti yo`li bilan qo`shni nohiyalarga ketish 11% ni tashkil qiladi. Kattaqo`rg`on rayonida yer osti suvlarining umumiy zapasi (941 mln m 3 ). Yer usti suvlari, tuproqlar himiyaviy jihatdan ifloslanganligi tufayli sizot suvlari ham ancha ifloslangan. Bu Zarafshonning g`arbiy qismlarida yaqqol bilinib turadi. Qatlamlar orasida suvlar 50-60 metrdan bir necha ming metr chuqurliklarda uchraydi. Bu suvlarning buloq shaklida chiqish kamdan-kam xol. Ular konglomeratlar, glinalar, mergellar orasida joylashgan. Kattaqo`rg`on botig`ida ulus yaqinida Nagornaya qishlog`ida 602 metr chuqurlikdan chiqadi. Suv sarfi 15,6-18,9 m/sek, suv harorati 25,4-45 0 , minerallashish darajasi 1,04-1,2 g/l, tarkibi – sulfat-gidrokarbonat, natriy-kalsiyli. Qatlamlar orasidagi suvlarning ba`zilari o`zlari otilib chiqadi. Bu gidrostatik bosimga yoki gaz bosimiga bog`liq. Bulung`ur nohiyasining Oktabr jamoa xo`jaligi, Ishtixon nohiyasining Guzan qishlog`i yaqinida o`zi otilib chiqadigan buloqlar topildi. Tog`lardagi toshlarning yoriqlari va siniklari orasidagi suvlar turli xil bo`lib ularning joylashishi toshlar yoriqligiga, ularning chuqurligiga bog`liq. Odatda ohaktoshlardan tuzilgan joylarda buloqlar kam bo`ladi, chunki atmosfera yog`inalari toshlar orasidagi yoriqlar bilan chuqurga suv o`tkazmaydigan qatlamga qadar kirib boradi. Bunga ohaktoshlarning suvga eruvchanligi ham sharoit yaratadi. Ohaktoshdan tarkib topgan rayonlarda karst buloqlari uchraydi va ko`p xollarda ularning debiti katta. Masalan Nurota bulogi`niki 200 l/sek, Maydonsoy va Dexbaland buloqlarniki 50-80 l/sek, Oqsoy, Mehnatkash Ohaliklarda ham 40- 50 l/sek debitli karst buloqlari mavjud. Granitlardan tuzilgan yerlarda buloqlar soni ko`p bo`ladi, lkin debiti kichik. Buning sababi shundaki granitlarda yoriqlarchuqur emas va suvda erimaydi. Shu sababli ham suv chuqur qatlamlarga qarib bora olmaydi. Granitdan tarkib topgan joylarda tog` tepalarida ham doimo oqib turadigan kichik buloqlar ko`p. 1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi Zarafshon tuproqlarning tarqalishi ham vohadan tog`lar tepasiga, hamda g`arbdan sharqqa tomon o`zgarib boradi. Vohadan tog`lar tepasiga tomon to`rtta tuproq poyasligi uchraydi: 1) Och bo`z tuproqlar; 2) Tipik bo`z tuproqlar; 3) To`q bo`z tuproqlar; 4) Tog` jigarrang tuproqlari. Och bo`z tuproqlar Ziyovitdin va Qoratovning Qizilqum cho`liga tutash tog` oldi tekisliklardagi 350-450 metr balandliklarda tarqalgan. Ularning gumus qatlami sarg`ish bo`z rangda bo`lib gumus miqdori 0,5-1,5% atrofida bo`ladi. Tuproqning hamma qatlamlari karbonatga boy. Mexanik tarkibi ona jinsga bog`liq. Tog` oldi zonasida lyossimon jinslar ustida sozlov och bo`z tuproqlar, soy etaklarida prolyuvial yotqiziqlar ustida esa toshloq och bo`z tuproqlar rivojlangan. Territoriyaning g`arbidan sharqqa tomon borgan sari och bo`z tuproqlar tipik bo`z tuproqlar bilan almashadi. Bu tuproqlar egallagan joylar balandligi 500-700 m bo`lib, adir zonasini va tog`larning quyi qismini o`z ichiga oladi. Tuproqning chirindili qatlamida gumus miqdori 0,5% dan 2,5% gacha o`zgarib turadi. Bu tuproq Zarafshon vodiysining adir zonasini deyarlik yoppasiga qoplab turadi va bahorikor dehqonchilik asosan shu tuproq tarqalgan joylarda rivojlangan. Tog`larning baland adirlarining 700-800 metrdan yuqorida tipik bu tuproqlar to`q bo`z tuproqlar bilan almashinadi. U Chaqilkalon, Qoratepa tog`larining adir zonasini, Zirabuloq, Ziyovutdin, Qoratov, Oqtov, Qorachatov tizmalarning 1200- 1400 metr balandliklargacha bo`lgan yonbag`irlarini egallaydi. I.A.Lavronov (1963) ma`lumoti bo`yicha, Qo`ytosh botig`idagi to`q bo`z tuproqlarning qatlamlarida gumus quyidagi miqdorlarda uchraydi: 0-10 sm – 3,29%; 11-20 sm – 1,5%, 21-30 sm – 1,06%. Umuman to`q bo`z tuproqlarda gumus miqdori 1,5% dan 3,5% gacha uchraydi. Bu O`rta Osiyodagi serhosil tuproqlarda gumus miqdori 1,5% dan 3,5% gacha uchraydi. Bu O`rta Osiyodagi serhosil tuproqlardan hisoblanadi va bahorikor dehqonchilikda yuqori hosil beradi. Tog`larda 1200-1300 metr balandlikdan boshlab to`q bo`z tuproqlar toq jigarrang tuproqlari bilan almashinadi. Jigarrang tuproqlar ham o`z navbatida uchta turga bo`linadi. 1) och jigarrang 2) tipik jigarrang 3) to`q jigarrang Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Nurota, Oqtog, G`obduntog`, Chumqortog` tizmalarining eng baland suvayirg`ich cho`qqilari atroflarida och jigarrang tuproqlar uchraydi. Ular ko`proq shimoliy yonbag`rlarida rivojlangan. Bir xil balandlikda shimoliy yonbag`irda jigarrang tuproqlar shu balandlikda lekin janubiy yonbag`rlarida to`q bo`z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlarning gumus qatlami to`q kulrang yoki jigarrang rangga ega bo`lib quyi qatlamdan rangi bilan keskin ajralib turadi. Zarafshon vodiysi atroflaridagi tog`larda bu tuproqlarning yuqori chirindili qatlamida gumus miqdori 6-7%, 8% ni tashkil qiladi. Bo`z tuproqlar tarqalgan zonada uzoq vaqtdan buyon sug`oriladigan dehqonchilik olib borilmayotgan joylarda sug`oriladigan bo`z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlarning yuqori 70-80 sm qatlami haydash va ishlov berish natijasida o`zgargan, tabiiy genetik gorizontlari buzilgan. Bu tuproqlar odatda sozlov mexanik tarkibli bo`lib yuqori qatlamlarida gumus kam. Lekin har yili mineral o`g`itlarning ko`plab solinishidan ko`p joylarda azot, fosforlar tabiiy tuproqlarga nisbatan ko`proq. V.A.Molodsov (1961) ma`lumoti bo`yicha tipik sug`oriladigan tuproqlarning yuqori qatlamida gumus miqdori 0,76%, azot – 0,46% fosfor – 0,17%, kaliy – 2,56% ni tashkil qiladi. Daryoning qayiri va I terrasasida sizot suvlari yer yuzasiga yaqinligidan gidromorf tuproqlar rivojlangan. Yer osti suvlarining yaqin va uzoqligiga bog`liq holda bu tuproqlar ikki turga bo`linadi: 1) O`tloq tuproqlar 2) Botqoq tuproqlar O`tloq tuproqlar asosan baland qayirda va I terrasada keng tarqalgan. Sizot suvi yaqin bo`lgan past qayirda botqoq tuproqlar rivojlangan. O`tloq tuproqlar ham o`z navbatida bir necha turlarga bo`linadi. 1) O`tloq-allyuvial tuproqlar 2) Allyuvial tuproqlar 3) Soz tuproqlar 4) Botqoq-o`tloq tuproqlar O`tloq allyuvial tuproqlar daryo qayirida, uning balandroq joylarida rivojlangan bo`lib har yili katta suv payti keltiriladigan loyqa yotqiziqlarining roli katta. Gumus qatlami yaxshi ajralib turadi va gumus qatlamida pastda saqichsimon qatlam mavjud, gumus miqdori 1,5-2,5%. Bu tuproqlar egallagan uchastkalarning ko`p qismi o`zlashtirilgan. Allyuvial tuproqlar o`zining morfoligik belgilari bilan o`tloq allyuvial tuproqlarga yaqin turadi. Faqat bu tuproqlar birinchi terrasada rivojlangan bo`lib sizot suvlari o`tloq allyuvial tuproqlarga nisbatan ham chuqurroqda joylashgan. Bir vaqtlar bu joylarning ko`pchiligi to`qaylar bilan band bo`lgan. Hozir esa deyarlik to`liq haydalib dehqonchilikda foydalanib kelinadi. Soz tuproqlar yirik soylarning konussimon yotqiziqlar qoplagan uchastkalarga, sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylarda rivojlangan bo`lib katta maydonni egallaydi. Tuproqlar deyarlik sho`rlanmagan, yoki kam sho`rlangan bo`lib chimli gorizont qalinligi bilan ajralib turadi. Tuproqlar skelet materiallarga boy, to`liq miqdori yuqori qatlamda (0-10 sm) 2-5% gacha o`zgarib turadi. Botqoq-o`tloq tuproqlar kam maydonni egallaydi. Ular suvlari yer yuziga juda yaqin joylardagina rivojlangan. Gumus qatlami qoramtir rangga ega, qorasaqich qatlam yaxshi bilinmay turadi. O`simliklar xilma-xil va qalinligidan yuqori qatlami gumusga boy. Botqoq tuproqlar Zarafshon daryosi sohili bo`ylab alohida uchastkalarda rivojlangan. Irrigatsiya-melioratsiya ishlari vohada rivojlangan vaqtlari botqoq tuproqlar katta maydonni egallab yotgan zovurlarning qazilishi, quritish melioratsiyaning rivojlanishi bilan botqoqlangan va zax yerlar kamayib ketdi va ularning o`rni hozir turli xil dehqonchilik ekinlari bilan band. Zarafshon vodiysi tabiiy sharoitning xilma-xilligi o`simliklarning ham turlicha bo`lishiga sharoit yaratadi. O`rta Osiyo tog`larida o`simlik tiplari gumid iqlimda joylashgan tog`lardagidek uzluksiz balandlik zonalarini hosil qilmaydi. Arid iqlimi O`rta Osiyo tog`larida bir xil balandlikda, lekin yonbag`rlarining turli ekspozitsiyalarida ikki, uch xil o`simlik tiplari uchrashish mumkinligini Zarafshon havzasidagi tog`lar misolida isbotlab berdi. Shunga asoslanib o`simliklar tarqalishida balandlik poyasi sifatida quyidagi bo`linishlari tavsiya qilinadi: cho`l; adir; tog`; yaylov. Cho`l zonasiga Zarafshon vodiysining g`arbiy qismidagi cho`l va chala cho`l o`simliklar guruhi kiradi. Bu zona Ziyovutdin-Zirabuloq tog`lari, Qoratov va Oqtov tizmalari atroflaridagi tog` oldi tekisliklarini o`z ichiga oladi. Bu zonada o`simliklarning tarqalishi tuproq va gruntlarning mexanik va fizik-ximik xususiyatlariga bog`liq lyossimon jinslar bilan qoplangan joylarda asosan qorabosh-qo`ng`irbosh guruhi keng tarqalgan. Toshloq va qumloq yerlarda shuvoq, mingbosh, yontoq, tog` oldi rayonlaridagi tosh aralash sozlar ustida quzilquloq, karrak, iris va boshqalar ko`p uchraydi. Adir zonasi katta maydonni egallaydi va hamma tog` etaklarini kabi o`rab turadi. Adir asosan efemeroid chala cho`l o`simliklar guruhlaridan tarkib topgan. Bularning asosini cho`l qorabosh va qo`ng`irbosh tashkil qiladi. Bahorda cho`llar bilan quyidagilar birga o`sib qalin yam-yashil o`t qoplamini hosil qiladi: yaltirbosh, kasmaldak, molkolmiya, no`xatoklar, qizg`altok, kelpiniya va boshqalar. Bularning vegetatsiya davri aprel va may oyining boshlarida tugaydi, natijada ular qovjirab adirda ko`pyilliklar qoladi. Ularning turi ko`p emas. Shulardan eng ko`p shuvoq, oqquvray, qo`ziquloq, iris va boshqalar uchraydi. Tog` zonasida o`simliklar ancha xilma-xil. Nurota tog`larida to`rtta guruhdagi o`simliklarni ajratiladi. 1) Tog` chimli dashti 2) Bug`doylik turli o`tli quruq dashtlar 3) Tog` kserofitlari 4) Butazorlar. Tog` chimli dasht o`simligi Chumqortog` va Chaqilkalon tog`lari holda Nurota tizmalarining 1500-1700 metrdan baland bo`lgan shimolga qaragan yonbag`irlarida tarqalgan bo`lib asosan tipchak, pirey, dushitsa, arpagon va boshqalar uchraydi. Bug`doyiq – turli o`tlar quruq dasht guruhi hamma tog`larning 1200-1300 metr balandlikdan boshlab, asosan shimolga qaragan yonbag`irlarida uchraydi. Bu guruhning asosiy o`simligi bug`doyik hisoblanadi. Bahorda yog`in ko`p payti juda ko`p efemerlar unib chiqadi. Yozda ular qovjiraydi va bug`doyiq bilan vegetatsiya davri uzoq davom etadigan ko`pyilliklar qoladi. Bularga skobioza, skaligeriya, zizifora, vasilek, volin, zopnik va boshqalar kiradi. Tog` kserofitlari asosan yonbag`irlarning janubiy ekspozitsiyasida ohaktosh bilan qoplangan cho`kki va kir tepalarida uchraydi. Bu joylarda odatda toshloq yupqa tuproqlar bo`lib ular ustida o`simliklar qalin o`smaydi va ko`plari namni saqlash uchun yostiq ko`rinishiga ega. Bularga tragakant, anantolimon, ignabarglilar va boshqalar kiradi. Bu guruhdagi ko`p o`simliklarning barglari kichik, chekkalari bukilgan va tanalari ignasimon tuklar bilan qoplangan. Butazorlar tog`larning hammasida keng tarqalgan. Ular tur jihatdan boy emas va asosan bodomcha va Buxoro bodomidan iborat. O`tin uchun va tomorqalar atroflarini mustahkamlash maqsadida ular hozirgacha ayovsiz qirqilmoqda. Shuning uchun ham bu o`ta qurg`oqchilikka chidamli daraxtchalar tog`larning xilvat joylaridagina zich saqlangan. Qishloqlar yaqinlarida va borish oson joylarda bodomlar qirqib yo`q qilib yuborilgan. Bodomzorlarda do’lana, na’matak, uchqat, yovvoyi murut, qizil daraxtchasi va boshqalar birga o`sadi. Soylar ichida esa tol, terak uchraydi. Zarafshon qayirida ilgarilari katta maydonni egallagan o`tib bo`lmaydigan zich to`qayzorlar bo`lgan. Hozir haqiqiy tabiiy to`qayzor Zarafshon qo`riqxonasidan qolgan. Qo`riqxonadan boshqa joylarda daryo sohilida kichik orolcha shaklida bo`lak-bo`lak to`qaychalar hozir ham bor. V.V.Sedov (1959) ma`lumoti bo`yicha Zarafshon to`qayzorlarida 393 turdagi o`simliklar uchraydi. Shundan 186 tasi (47,4%) O`rta Zarafshon to`qayzorlarida o`sishligi aniqlangan. To`qaydagi daraxtzorlarni V.V.Sedov uchta formatsiyaga bo`ladi: 1) Tolli; 2) Chakandali; 3) Jiydali. To`qayzorlardagi o`t qoplami to`rtta formatsiyaga ajratiladi; 1) Eriantusli qoplam; 2) Veynikli qoplam; 3) Qamishli qoplam; 4) Rangli qoplam. Sug`orlidagian yerlar madaniy o`simliklar bilan band. Ularning asosini paxtazorlar tashkil qiladi va umumiy ekin maydonining 40-50% egallaydi. Uzumzor va bog`zorlarda, shahar atroflarida, tog` quyoni va boshqalar gala-gala bo`lib yashaydi. Shular bilan oziqlanadigan yirtqichlardan ko`rsak, olaquzon ko`p. Qo`y to`dalari orqasidan tog`dan bo`ri tushib keladi. Tog` oldi zonasi ham qushlar dunyosiga boy. Bu zonada chumchuqsimonlarning 35 turi bo`lib, shularning 14 tasi tog`dan tushib keladi. Bu zonaning tipik qushlariga oddiy qayna, to`rg`ay, cho`l chumchig`i, bedana va boshqalar, sudralib yuruvchilardan cho`l agamasi, yumaloqboshli kasratki, tasma rang kasratki, cho`l toshbaqasi va boshqalar yashaydi. Tog` va tog` oldi adir zonasidagi soylarda qish daraxtlar, sabzavot va poliz ekinlari ko`pgina hayvonlar uchun qulay sharoit hisoblanadi. Bu yerda tipratikon, jayra, olaqush, qaldirg`och, mayna va boshqalar ko`p uchraydi. Tog` tabiatiga kishilar ta`sirining kuchayib ketishi ko`pgina o`simlik va hayvonlarning kamayib yoki yo`qolib ketishiga sababchi bo`ldi. Ayniqsa olxor, kaklik, to`ngiz, kiyiklar tog`larda juda kamayib ketdi. Shularni saqlab qolish maqsadida Nurota tizmasida maxsus tog` qo`riqxonasi tashkil qilindi. To`qay hayvonlari o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Eramizdan oldin to`qaylar Zarafshon vohasining 1/3 qismini egallab turgan. Shu paytlarda to`qayzorlar hayvonot dunyosi juda boy bo`lgan. Katta Zarafshon to`qayzorlarida yo`lbars ham bo`lgan. Makedonskiy viloyatimizga eramizdan oldin 329 yili kelgan va Zarafshon to`qayzorlarida yo`lbarsni o`ldirganligini o`sha davr tarixchilari yozib qoldirgan. To`qayzorlarda chiya bo`ri, tulki, to`ng`iz, qamish mushugi yashagan. Ayniqsa, qushlar dunyosi juda xilma-xil bo`lgan. Qushlardan Zarafshon tustovug`i faqat shu daryo to`qaylarida uchraydigan endemik turlardan hisoblanadi. To`qayzorlarning yo`qotilishi o`simlik va hayvonot dunyosining butunlay yo`qolib ketish xavfini tug`dirdi. Shuning oldini olish uchun Samarqand shahridan 4-5 km shimoliy sharqda daryo yoqasida maxsus Zarafshon qo`riqxonasi tashkil qilindi. Zarafshon daryosida 17 ta tur baliq uchrashi aniqlangan. Bulardan eng ko`p uchraydiganlari Zarafshon yeleysi, Samarqand xramulasi, Turkiston usachi, marinka, aral shemayasi, tanga baliq. Zarafshonning hayvonot dunyosi uning geografik o`rni va relyefi bilan bog`liq. Sharq tomondan baland tog`larning, g`arb tomondan Qizilqum cho`li bilan o`rab turganligi, to`qay landshaftlarning mavjudligi, hamda aholi zich vohaning katta maydonni egallaganlik holatlari bu joy hayvonot dunyosining xilma-xil bo`lishiga sababchi bo`ladi. Bu yerda ham tog`, ham cho`l, ham voha hayvonlari yonma-yon uchraydi. Tog` zonasida hayvonlarning tarqalishi balandlik poyasiga va joyning landshaft xususiyatlari bilan bog`liq. Tog`larda kemiruvchilardan Turkiston kalamushi, qushoyoq, o`rmon sichqoni, afg`an sichqoni va boshqalar uchraydi. Yirtqichlardan bo`ri, tulki, g`amgali mushuk, tosh kunitsasi, tuyoqlilardan qizilqum qo`yi, soylarda changalzorlarda O`rta Osiyo cho`chqasi, qishloqlar yaqinida jayron va boshqalar uchraydi. 40-yillarga qadar bo`ri, cho`chqa, kiyik va olxor tog`larda ko`p edi. Cho`chqalar tez-tez poliz ekinlarini payxon qilar, bo`rilar esa qo`ylarga tinchlik bermas edi. Hozir bular tog`lardagi kishilar borishi qiyin bo`lgan hilvat joylardagina qolgan. Tog`lar qushlar dunyosiga boy. Bu yerda chumchuqlarning 34 turi uchraydi. Bulardan tog` chumchug`i, qora drozd, katta tog` drozdi, tovuqsimonlardan kaklik, yirtqich qushlardan kalxat, lochin, pustelga, burgut va boshqalar. Sudralib yuruvchilardan Turkiston agamasi, Turkiston gekkoni, sariq ilon, chipor ilon va boshqalar uchraydi. Tog` oldi adir zonasida hayvonlar tur jihatdan va son jihatdan ham tog` zonasi hayvonlaridan ancha kam. Lekin bahorikor bug`doy ekilgan dalalar atroflarida kemiruvchilar ko`p, yumronqoziq, kichik qo`shoyoq, qizil dumli pechanka, ko`rsichqon uchraydi. II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI MANBALAR. 2.1.Daryo suvini sanoat va communal maishiy chiqindilari ta’sirida ifloslanishi. Zarafshondaryosiko‘proqtranschegaraviyta’sirostidabo‘ladi. Daryosuvlarishakllanishhududidadaryosuvinitoksikmetallar,surma, simobmoddalaribilanifloslantiruvchiTojikistonRespublikasitog‘- konkombinatiob’ektlarijoylashgan. 2002yildanboshlabmaxsusingredientlar (surma, simob, kadmiy,stronsiyvaboshq.) ustidanmonitoringtashkilqilingan. O‘zbekistonhududidaSamarqand,Kattaqo‘rg‘on, Navoiyshaharlarisanoatkorxonalarivaqishloqxo‘jaliklarioqavasuvlaridaryogatashla nadi. O‘zbekistonningsanoatiuchunyilda 1,2 km3 suvolinadi, bundanatigi 0,58 km3 iste’molqilinadi.Olingansuvningqariybyarmisanoatoqavasisifatidaqaytariladi, buesaatrof-muhituchunekologiktahdidtug‘diradi. Beshyuzikkisanoatkorxonasitarkibidaog‘irmetallartuzlari, ftoridlar, fenol, neft- kimyomahsulotlari, azotguruhininghammasi, vabiologikvaharbirsanoattarmog‘igaxosboshqaifloslovchilarbor 0,14–0,17 km3/yilyaxshitozalanmaganoqavanierustisuvhavzalarigaoqizadi . 100danortiqkorxonadanchiqadigantaxminan 1–5 foizsanoatsuvidaryolargaqaytaishlovberilmayoqiziladi. Suvningog‘irmetallar, fenolvaneftmahsulotlaribilanifloslanishiasosansanoatishlabchiqarishdan. Daryolargaoqiziladigansanoat, xonadonminitsipalvadrenajkollektorsuvidakonsentratsiyasiREKqiymatidan 2 dan 10 barobargachaortiq 8dan 10 gachaifloslovchimoddabor. Mamlakatiqtisodiyotirestrukturizatsiyasiningbirqismisifatidasanoatdasuvniiste’mol qilishsuvdanfoydalanishningyopiqsikllarigao‘tishgayo‘naltiriladi, busuviste’molqilishni 24-25 foizgachaqisqartirishimkoniniberadi. Sanoatehtiyojlariuchunjamisuvolishhozirgi 1,2 km3/yildanoshmaydigandarajasidan 2010 yilgaborib 1,4 km3/yilgava 2025 yilgaborib 1,6 km3/yilgaetadi. Oxirgiyillardasuvniqaytaishlabfoydalanishulushioshibbordi, Toshkent, NavoiyvaFarg‘onaviloyatlariningsanoatkorxonalaridasanoatsuvidanqaytafoydalani shko‘rsatkichiengyuqoribo‘ldi. Garchioxirgiyillardakommunalxizmatlarningoqavasuvinidaryolargaoqizishkamayi bkelayotganbo‘lsa-da, tozalashdarajasietarlichayuqoriemas. Oqavasuvgaqaytaishlovberishinshootlarningpastsamaradorligi (nominalquvvatning 50-60 foizi) erustisuvoqimlarivapastliklardagisuvomborlaridaifloslovchilarkonsentratsiyasiortib borishigaolibkelmoqda. Ishlovberilgansuvdama’lumotgako‘raammiakvanitritlarkonsentratsiyasiortibbormo qda. Qoraqalpog‘istonRespublikasivaXorazmvaBuxoroviloyatlarkabisuvtaqchilmintaqa vasanoatyuqoridarajadazichjoylashganhududlar (Toshkent, Farg‘ona, SamarqandvaNavoiysanoatzonalari)davaziyatengmurakkab. Daryohavzasidaerustisuvoqimlarigaantropogenta’sirnipasaytirishbo‘yichaish larolibborilmoqda. Suvtarkibidagizararlimoddalarmiqdorimuntazamkamayibbormoqda. 2000yilgachaRovatxo‘jato‘g‘onidagiZarafshondaryosisuviningifloslanganlikindeks i 0,63-2,07oralig‘idavao‘rtachaifloslangansuvlargamuvofiqedi, 2000yildankeyinsuvsifatiningyaxshilanishivatozasuvlartoifasigao‘tishkuzatilmoqda .Navoiyshahridanpastdagidaryosuviningsifatihamsuvlarifloslanganlikindeksibo‘yic hao‘zgardi, IV toifadan2001, 2002, 2003 va 2005 yillarda III toifao‘rtachaifloslangansuvlarga, 2004 yildaesahattoII toifatozasuvlartoifasigaetdi. Industrail rivojlanish va urbanizatsiya jarayonining keyingi yillaridagi tezlashuvi oqibatida viloyatni suv bilan ta’minlovchi yagona manba bo‘lgan Zarafshon daryosiga turli chiqindilarning tashlanishi ko‘payib bormoqda. Hozirgi kunda daryoga viloyatning ellikdan ortiq manbalaridan iflos okavalar tashlanmoqda. Bunda, ayniqsa «Navoiyazot» ishlab chiqarish birlashmasi (20673 m 3 /sek) va Navoiy GRES (570818 m 3 /sek) larning hissasi katta. Suv tozalash inshootlaridan shartli tozalanib va xlorlanib yuborilgan bunday suvlar yerlarni xlorli tuzlar bilan sho‘rlanishga olib kelmoqda. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha , 1995-2004 yillar davomida daryo suvi tarkibida xloridlar 76,46 mg/l dan 119 mg/l ga va sulfatlar 437 mg/l dan 760 mg/l ga oshgan. Xulosa qilib aytganda viloyatda kuzatilayotgan tuproq ekologik xolatining yomonlashishishida har ikkala xil sho‘rlanishning ham jiddiy urni bor. Buning ustiga tuproqning texnogen ifloslanishi, turli pestsidlar bilan zaharlanishi kabi holatlarham kuzatiladi. 2003 yil ma’lumotlariga ko‘ra Navoiy shaxri xavosida ammiak miqdori miyoridan ikki barobar yuqori. Bu o‘z navbatida tuproqni ortiqcha azot bilan zaharlaydi. Tuproqni sho‘rlanishdan saqlash uchun agromelioratsiya ishlarini to‘liq bajarish, zovurlar va tik quduqlar ishini keskin yaxshilash lozim. O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasining 2014yilgima’lumotlaribo‘yicha 1- MaysuvtugunidaZarafshondaryosidagiifloslovchimoddalarquyidagimiqdorlardaqay dqilingan (REMko‘rsatgichida:) nitritlar –0,75, mis-1,0, rux-5,4, fenollar – 1.2, xrom – 1.2 margimush-0,5. Bumiqdorlar Samarqand yaqinidagi Siyobarig‘isuviquyiladiganjoydaanchao‘zgaradi: nitritlar – 1,9, mis – 1,0, rux – 4,4, fenollar – 1,3, neftmahsulotlari –1,1, GXSGningizomerlari: alfa-0,001 mkg/l, gamma –0,003 mkg/l  , xrom –1,0, margimush -0,6. Buko‘rsatgichlaryilliko‘rtachamiqdorlarbo‘lib, maksimalmiqdorlaro‘rtachako‘rsatgichlardan 5-6 ba’zano‘nlabmartaoshadi. M.Umarova, S.Madalieva, M.Molodsova (2004) ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatihududidaZarafshondaryosigaSiyobarig‘i, XauzakvaCHeganakzovursuvlariquyilgachammoniyion 46,0 REM, nitritlar10REM, fosfatlar 10,3 REMgachako‘tarilgan.  3 -rasm. Zarafshonbo‘yichasuvifloslanishiindeksining (SII) o‘zgarishdinamikasi TojikistonhududidagiAnzobtog‘-boyitishkombinatidanSamarqandvohasiga 1943 yildanboshlabdaryoorqaliharyili 90-120 tonnasurmakiribturadivauningumumiymiqdorihozirgacha 50 mingtonnadanoshdi (Deusheva, Arutyunyan, Sultonov, 2002). Ularningfikrichabumetalniyo‘qotishningilojiyo‘qvauSamarqandvohasiuchunkattae kologikxavfhisoblanadi. HozirO‘rtavaQuyiZarafshondaqo‘ylarjunidasurmaningmiqdoriREMdan 10-15 martaoshiqligianiqlangan. Surmabilanvohagasimob, margimush, rux, qo‘rg‘oshinmisvaboshqaog‘irmetallarbirgakeladi . Bu yerda misning o’rtacha miqdori me’yordan 40 barobar, ruxniki 10 barobar, margumushniki 4 barobar ko’pligi qayd etilgan. Bu og’ir metallarning ko’pligi Tojikiston hududidagi Anzob tog’ - metallurgiya kombinati va boshqa mayda tog’ - ruda ishlab chiqaruvchi korxonalar bilan bog’liq. Bu postda fenollarning o’rtacha miqdori me’yordan bir barobar (REM) va maksimal miqdori 3 REM ga yetgan. Neft maxsulotlarining miqdori 0,40 - 0,70 REM ni tashkil qiladi. Fenol va neft maxsulotlarining suvda ko’pligi Panjikent, Ayniy shaharlari va yirik qishloqlaridan chiqadigan chiqindilar bilan bog’liq. A.Raxmatullayev va R.Mamajonovlarning (1998) ma’lumoti bo‘yicha surma aralash rudani yuvish uchun bir sutkada 3400 m 3 suv sarflanadi. Rudalarni yuvishda foydalanilgan suvlar mikroelementlar bilan boyib, ularning tarkibida 3,4- 4,0 mg/l gacha surma qoladi. Bu ko‘rsatkich ruxsat etilgan me’yordan 200 marta ko‘p. Ana shu og‘ir mikroelementlar bilan ifloslangan suvlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri Yagnob daryosiga quyilib, 1943 yildan buyon Zarafshon suvining ekologik muvozanatini buzib kelmoqda. O‘zbekistonRespublikasitabiatnimuhofazaqilishko‘mitasima’lumotibo‘yicha 1980-2005 yillarda 1- Mayto‘g‘oniSamarqandshahrigaqadargruntsuvlariningqattiqligi 0,5-1,4 REMgako‘tarilgan. (Milliyma’ruza, 2006). Ishtixonshahridankeyin, quyitomonsuvsifatiyanayomonlashadi. Tojikistonhududidannitratlar, fenol, neftmahsulotlariog‘irmetallarbilanifloslanibkeladigansuvlarkelajakdayanako‘payad i, chunkiYUqoriZarafshondahamaholiningo‘sishtezligikattavatabiiyresurslardanfoyd alanishyanadakuchayadi. Engyomonishundaki, suvdagiifloslovchimoddalar 1- Maysuvtugunidankeyinariqlarorqalivohaninghammahududlarigatarqaladi. Og‘irmetallarparchalanibzararsizmoddalargaaylanmaydiulartuproqlarda, o‘zandagiqum-loylardato‘planibboradi. Bizyuqoridafaqatsurmamoddasihaqidama’lumotlarkeltirdik. Og‘irmetallarichidainsonsalomatligiuchunengzararlisisimob, qo‘rg‘oshin, margimushhisoblanadi. N.I.Sabitova (1998) ma’lumotibo‘yicha 1- MaysuvtugunidasimobningmiqdoriREMganisbatan 0,4-0,8 miqdordabo‘lib, ba’zan, me’yordanoshishhollarihamro‘ybergan. O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasining 2014yilgima’lumotlaribo‘yichaXatirchivaNavoiyshaharlariyaqinidadaryosuvlarida ba’zikimyoviyelementlarvabirikmalaro‘rtachako‘rsatgichlariruxsatetilganme’yorda n (REM) anchaoshgan: Xatirchiyaqinida: nitritlar –1,5 fenollar –1,0, neftmahsulotlari –1,5, margimush –3,0, mis-1,5, rux-2,5. Navoiyshahridano‘tgandabuko‘rsatkichlarningba’zilariyanadako‘tariladi: nitritlar – 1,0, fenollar 2,0, neftmahsulotlari-8,0, xrom-2,5, rux- 0,4.Bularo‘rtachako‘rsatkichlarbo‘lib, maksimalko‘rsatgichlaryanadabaland: fenollar 5 REM, mis-4,8 REM, nitritlar 16,4 REM. SamAvtoSamarqanddajoylashganavtobusvayukmashinalariishlabchiquvchikorxona dir. Sanoatishlabchiqarishjarayonlariningatrof- muhitgata’siribo‘lganligitufayliekologikmasalalarzavodningloyihalashpallasidamu hokamaetildi (ISO 9001 1991dan 2007gacha, va 2008 yilyanvaroyidan ISO 14000). Kompaniyadaartezianquduqerostisuviishlatiladi, rezervsifatidashaharichimliksuvtarmog‘igaulangan. Bumaqsaddakorxonagagidrogeologiyatadqiqotiasosidagimaxsuslitsenziyakerak. Ishlabchiqarishsiklidavomidabirtransportvositasigataxminan 3 m3 suvkerak. Mexanikvakimyoviyjarayonlar, qaytaolibishlatiladiganmateriallaruchunyakuniyionalmashuvbosqichdaniboratko‘p bosqichliishlovberishjihoziniqo‘llabishlovberilganoqavasuvningko‘pqismibo‘yash boksidaqaytaishlatiladi. Tozalanganoqavasuvningqolganqismishaharkanalizatsiyatarmog‘igaoqiziladi, buninguchunkompaniyasuvo‘lchagichiko‘rsatmasivaifloslovchilarningqoldiqkonse ntratsiyasianalizigako‘rahaqto‘laydi. Ikki-uchyildabirrejaliinspeksiyalaro‘tkaziladi, vaholanki, avariyaholatlaridainspeksiyadavribiryilgachaqisqartiriladi . Zarafshon daryosining suvi fenol va neft mahsulotlari bilan ham ifloslangan. Bu xildagi moddalarning miqdori shaharlar yaqinida ko‘payib, ulardan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shaharlariga yaqin joylarda fenolning o‘rtacha miqdori 0,002-0,004 mg/l ni, neft mahsulotlari miqdori 0,10-0,15 mg/l ni tashkil etadi yoki ularning miqdori ruxsat etilgan me’yordan 2-4 barobar ziyod ekanligi aniqlangan. Shaharlardan uzoqroq joylarda esa bu moddalarning miqdori ruxsat etilgan me’yordan 1,5-2 marta ortiq ekanligi aniqlangan (Raxmatullayev, Mamajonov, 1998). Bu xildagi zaharli moddalar ham daryoga shaharlarning maishiy-xo‘jalik va sanoat korxonalarini kuchli ifloslangan oqova suv-laridan kelib qo‘shiladi. DaryosuviningifloslanishigaNavoiysementzavodi, Elektroximiyakombinati, NavoiyGRESi, Navoiytog‘- metallurgiyakombinativaboshqakorxonalarningta’sirikatta. 2.2 . Daryo suvini maishiy va oqava suvlar ta’sirida ifloslanishi. Oltmishinchiyillarningboshlaridaviloyatdayuzagakelgansuvtanqisligio‘lkada Amu-qorako‘l (1962) vaAmu-Buxoro (1965-1975) kanallarinibarpoetilishigasababbo‘ldi. Hozirgikundaviloyataholisivaxo‘jaliginingsuvgabo‘lgantalabiasosananashukanallar yordamidata’minlanmoqda. Zarafshon daryosidan quyi tomon suv qisman tabiiy yo‘l bilan, ya’ni shag‘al- qumlar orasidan sizib o‘tib tozalanadi va ba’zi elementlar miqdori kamayadi, lekin suvdagi asosiy erigan tuzlar ko‘payib boradi. Masalan, Navoiy shahri yaqinida Navoiy azot ishlab chiqarish korxonasidan keyingi kuzatuv postida suv mineralizatsiyasining o‘rtacha darajasi 903,9 mg/l (0,9 REM), maksimal miqdori 1295 mg/l (1,3 REM) ga yetadi. Ammoniy nitrat va nitrit azot birikmalari, neft mahsulotlari, fenollar, GXSG, og‘ir metallar REM dan yuqori darajada saqlanib qolgan. Faqat margumush miqdori keskin kamayadi. Metallardan xrom miqdori keskin ko‘payadi va uning o‘rtacha miqdori 0,273 mkg/l (40 REM) ga ko‘tariladi. Bu sanoat korxonalaridan suvga tushayotgan turli chiqindilar bilan bog‘liq. Daryo, kanallar, ariqlar suvlarining ifloslanishi grunt suvlarining ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda. Hozir Quyi Zarafshonda grunt suvlarining mineralizatsiyasi REM dan oshib ketdi. O‘rta Zarafshonning ham I-II terrasalarida grunt suvlar sifati keskin o‘zgardi va ularning ko‘pchiligi davlat standarti talabiga javob bermaydi. Bu esa aholi o‘rtasida turli xil kasalliklarning (buyrak, o‘t pufagi, siydik yo‘llari, oshqozon-ichak, allergik va boshqa) ko‘payib borishiga sabab bo‘lmoqda. Y u qoriZarafshondadaryoningboshlanishqismlaridasuvningo‘rtachamineralla shishdarajasi 250-300 mg/lbo‘lib, 1-Mayto‘g‘onida 400-450 mg/l, SamarqandshahriyaqinidagiOq-Qoradaryosuvtugunidao‘rtachako‘rsatgich 500-600 mg/l, maksimalko‘rsatgich 700-800 mg/l, Xatirchishahriyonidao‘rtachako‘rsatgich 900-1000 mg/l, maksimal –1100-1200 mg/l, Navoiyshahridankeyino‘rtacha 1300- 1400, maksimal, –1660-1800 mg/l, Buxoroshahriyaqinidao‘rtacha 1600-1800, maksimal 2000-2200 mg/l, Qorako‘lshahridao‘rtacha 2500-2600 mg/l, maksimal – 3500-3800 mg/l, Qorako‘lvohasiningquyiqismidayanadayuqori – o‘rtacha 3500- 3700 maksimal –4000-4200 mg/lkuzatilgan. Zovurlardasuvsho‘rligiyanada katta. Karmana yaqinidagiDul-dulkanalida, BuxorovohasiningVobkentarig‘ivaSHimoliyzovurdahamminerallashisho‘rtachako‘ rsatgichi 2500-3000 mg/l, maksimalko‘rsatgichi 3000-4000 mg/lnitashkilqiladi. Gruntsuvlariningminerallashishdarajasihamerustisuvlariningminerallashishigao‘xs hashhavzabo‘yichayuqoridanquyitomonoshibboradi. Engchuchuk, toza grunt suvi Samarqandda (300-500 mg/lva 500-1000 mg/l), eng sho‘r suv Qorako‘lda (2500- 10000 mg/l) ekanligianiqlangan. Aholi zich joylashgan va sanoat korxonalari rivojlangan Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shaharlaridan oqib o‘tadigan suvlar agrolandshaftlardagi oqova suvlarga nisbatan ko‘proq ifloslangan va zaharlangan. Oqibatda bu suvlar o‘zining dastlabki tabiiy xususiyatlarini yo‘qotgan, tirik organizmlari katta talofat ko‘rgan. Chunki maishiy-xo‘jalik va korxonalarning ifloslangan va zaharlangan chiqindi suvlari qayta tozalan-masdan shahar atrofidan oqib o‘tuvchi ariqlarga, kanallarga va daryolarga tashlanadi. Shuning uchun O‘rta Zarafshon havzasidagi vohalarning ichki suvlari o‘ta ifloslangan va ekologik jihatdan buzilgan. Jumladan, Samarqandning shimoli-sharqidan oqib o‘tuvchi Siyob kanalini shaharga kirish joyidan olgan suvni kimyoviy tarkibi 62,2 mg/l loyqa modda, 86,4 mg/l sulfat, 32,5 mg/l xlorid, 0,48 mg/l ammiak, 39,0 mg/l kalsiy, 0,85 mg/l magniy, 0,02 mg/l fosfat va 498,4 mg/l mineral tuzlardan tashkil topgan bo‘lsa, kanalning shahardan chiqish joyida suvning kimyoviy tarkibi ancha boyib loyqa jinslar 242 mg/l, sulfat 104,9 mg/l, xlorid 97,46 mg/l, ammiak 2,95 mg/l, kalsiy 85,0 mg/l, magniy 38,3 mg/l, fosfat 0,19 mg/l va mineral tuzlar 812,6 mg/l gacha ko‘payganligi aniqlangan. Voha landshaftlarining ichki suvlarini ifloslantiruvchi Samarqand shoyi to‘qish fabrikasidan chiqadigan rangli oqova suvlar ham xilma xil kimyoviy birikmalarga boy. Ayniqsa fabrikaning bo‘yoq berish texnologik jarayonlarida foydalanilgan suvlarning tarkibi ortiqcha miqdorda xlorid, ammiak, fosfat, sulfat, magniy va nitratlar bilan boyigan. Bular daryo va kanal suvlarini ifloslanishiga sabab bo‘ladi. “Quyi Zarafshon” mliorativ tizimlar bo’yicha zovur tarmoqlari orqalisug’orildiganyerlardanchiqibketgansuvlarningmiqdori (2010 yil 1 yun holatiga) T/r Meliorativ tizimlar va zavurlar nomi Suv sarfi m 3 /sek O’rtacha oylik suv sarfi m 3 /sek Oqib o’tgan suv miqdori mln. m 3 Shu jumladan sug’orishga olingan suv Tuz miqdori g/l I II III m 3 /sek mln. m 3 Xlor tuzlar Qoldiq tuzlar I. Katta zavur-O’rtaobod Qiziltepa 1 2 3 4 5 Katta-zovur Gardien-1 Zarafshon O’rtaobod Qarnab Jami 5,70 0,21 0,21 3,80 0,80 5,80 0,22 0,23 3,80 0,80 5,60 0,23 0,22 3,80 0,80 5,70 0,22 0,22 3,80 0,80 10,74 15,.27 0,59 0,59 10,18 2,14 28,77 - - - - - - - - - - 0,672 0,411 0,383 0,814 0,866 2,730 2,509 2,444 2,665 3,055 II. Dul-Dul –Shodibek Navbahor 1 a) b) 2 a) b) Dul-Dul Navbahor Qiziltepa Shodibek Navbahor Konimex Jami 7,54 6,29 1,25 2,28 0,78 1,8 7,50 6,20 1,30 2,62 0,72 1,9 7,45 6,25 1,20 2,7 0,70 2,0 7,50 6,25 1,25 2,63 0,73 1,90 10,13 20,08 16,74 3,35 7,05 1,96 5,09 27,13 - - - - - - - - - - - - - - 0,195 0,149 0,241 0,160 0,142 0,172 2,145 2,119 2,171 2,282 2,392 2,171 III. Chap qirg’oq Karmana 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arabxona Olchin Narpay Ko’xnaqo’rg’on Yangiobod Xoncharbog’ Do’rman Xozora Malikobod Jami 0,11 0,06 2,03 0,35 0,12 0,14 0,12 0,37 0,13 3,43 0,11 0,06 2,10 0,34 0,12 0,14 0,10 0,38 0,15 3,50 0,11 0,06 2,10 0,35 0,11 0,15 0,10 0,37 0,15 3,49 0,11 0,06 2,07 0,35 0,12 0,14 0,11 0,37 0,14 3,47 0,29 0,16 5,54 0,94 0,32 0,38 0,29 0,99 0,38 9,29 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 0,156 0,184 0,213 0,163 0,269 0,298 0,234 0,170 0,637 1,989 2,059 2,210 2,015 2,366 2,483 2,366 1,716 2,535 IV. O’ng qirg’oq Xatirchi 1 2 3 4 5 6 7 8 a) b) Oq-Oltin -2 Kirg’oq Oq-Oltin-1 Do’stlik Uchqarasoy Yangirabod Tashlama Markaziy Xatirchi Navbahor 0,68 0,25 0,52 0,72 0,21 0,29 0,36 1,93 0,58 1,35 0,68 0,25 0,50 0,72 0,21 0,29 0,37 1,81 0,59 1,22 0,68 0,25 0,52 0,71 0,21 2,09 0,35 1,86 0,59 1,27 0,68 0,25 0,51 0,72 0,21 0,29 0,36 1,87 0,59 1,28 1,82 0,67 1,37 1,93 0,56 0,78 0,96 5,01 1,58 3,43 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 0,092 0,092 0,106 0,113 0,120 0,127 0,092 0,155 0,133 0,198 1,547 1,420 1,690 1,742 1,807 1,690 1,677 1,956 1,798 2,119 9 Mirzo-Mo’min Jami 0,75 0,70 0,79 0,75 5,64 2,00 15,10 - - - - 0,142 1,716 viloyatda 29,98 80,29 - - O‘rta Zarafshon havzasining qishloq va shahar seliteb landshaftlari orasida Samarqand eng rivojlangan sanoat markazi bo‘lsada, u hozirga qadar kanalizatsiya kommunikatsiyalari bilan to‘liq ta’minlanmagan. Boshqa kichik shaharlarda esa kanalizatsiya inshootlari umuman tashkil etilmagan. Shuning uchun korxona oqova suvlaridan tashqari maishiy-xo‘jalik chiqindi suvlari ham shahar ko‘chalarini ifloslantirib, daryo va kanallarga tushadi. Bu ham Zarafshon daryosi suvini organik va kimyoviy moddalar bilan to‘yintirib, uning ekologik holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq joylardagi suv havzalarining ifloslangan manbalariga yirik chorvadorchilik komplekslari kiradi. Suv havzalarining ifloslanish manbalariga kemalardan oqayotgan suv ham sabab buladi. Oxirgi yillarda suv omborlari va daryolarda mingdan ortiq kichik flot vositalari –kater, osma matorli turli qayiqlar qabul qilib olindi. Suv ifloslanishing yana bir ahamiyati, biroq hech kim nazorat qilmaydigan manbasi mavjud. Bu o‘rmon, qishoq xo‘jalik va boshqa hududga yoqqan qor va jala oqindilari yuvish orqali yuzaga keladigan oqavadir. Ifloslanish nuqtai nazardan, bunday suvlar shahar kanalizatsiya suvlari bilan qiyoslanadi, aslo, qolmaydi. So‘nggiyillardaviloyatdamavjudsug‘orma ( B uxoro, Qorako‘l, Qorovulbozor) erlarningtarkibiyholatiniyaxshilashmaqsadidazovurlartizimibunyodetildi. Haryili 2 kubkm. hajmdagizovurvaoqavasuvlarvohalardantashqarigachiqariladi. UshbusuvlarningkattaqismiDengizko‘l, qoraqir, Og‘itmakabitashlamako‘llargavaqismanKatta T uzkonko‘liPorsonko‘lzovuriorqali A mudaryogaquyiladi. Ba’zima’lumotlargako‘ra, haryili 5 mln. tonnadanortiqtuzvaboshqakimyoviyashyolarhamda 10 mln. tonnagayaqinqattiqoqiziqlarmazkurko‘llarhavzasigato‘planmoqda ( N azarov, 1992). Buesakatta-kattamaydonlarningbotqoqlanishiga, o‘zigaxoscho‘llandshaftlariningo‘zgaribketishivaularninggenofondigasalbiyta’siret moqda. Ushbumuammolarnibartarafetishuchunrespublikamizningjanubi- g‘arbiyhududlaridanoqizilayotganoqavavazovursuvlariniSHo‘rdaryozovuriorqaliOr oldengizigayuborishishlarirejalashtirilmoqda. Bularningbarchasiatrof- muhitekologikholatigao‘zta’siriniko‘rsatishimumkin. Bundayo‘zgarishxususanBuxoroviloyaticho‘lhududidasezilarlibo‘lishikutilmoqda. Viloyathududierostisuvlarigahamjudaboy, ammocho‘lvavohalardaularningsho‘rlanganlikdarajasibirdayemas. Ayrimhududlardaulardaniste’molmaqsadidafoydalanishadi. Vaholanki, mavjuderostisuvlario‘ztarkibigako‘raaholiiste’moliuchunyaroqsizahvolda. CHunkisuvningsho‘rlanganlikdarajasianchayuqori. SHumaqsaddao‘tkazilganDamxo‘ja- B uxorosuvquvuribilanasosan B uxoroshahrivaungayondoshtumanlaraholisinitozasu vbilanta’minlaydi. Biroq, viloyatningqolgantumanvaboshqaaholimanzilgohlarihamoniste’moluchunqismanya roqsizsuvdanfoydalanibkelmoqda. Buesao‘lkadaoshqozon- ichakvako‘pginayuqumlixastaliklarningavjolishigasababbo‘lmoqda. Jumladan, qorako‘ltumaniaholisiningbor-yo‘g‘i 27 foizgayaqinqismitozaichimliksuvibilanta’minlangan, xolos. Binobarin, viloyataholisiningsifatliichimliksuvibilanta’minlashasosiymuammolardanbirigaayl anibbormoqdaki, uninghaletilishiminglabkishilarsalomatligigaijobiyta’sirko‘rsatishitabiiy. Ma’lumotlargako‘ra, bugungikundaBuxoroviloyatiaholisining 2/3 qismigayaqinimarkazlashtirilgansuvtizimibilanta’minlangan, xolos. Bundaqorovulbozortumani (100 foiz) va B uxoro (99,5), K ogon (85,4) shaharlarinisbatanyuqoriko‘rsatkichlargaegabo‘lsada, lekinviloyatning /ijduvon (38,3), K ogon (30,4), O lot (40,5) tumanlarianchapastko‘rsatkichlargaega. Ayniqsa, viloyatningcho‘lqismiaholisibuboradajudanochorahvolda. Sababi- hanuzgachaushbuhududlardaquduqlaryokiqo‘shnitumanvaboshqamanzilgohlardan maxsusidishlargakeltirilgansuvdaniste’molmaqsadidafoydalanilmoqda. Birnechakundavomidaidishlardaturibqolgansuvlarniiste’molqilishesabolalarorasida turliyuqumlixastaliklarnikeltiribchiqaradi. Xususan, buholjaziramayozkunlaridasuvnio‘tako‘piste’molqilinishioqibatidayanadakuchaya di. SHubois, viloyatningayrimtumanlaridaaholiiste’moliuchunmarkazlashtirilgansuvtiziminitash kiletish, qishloqjoylardaichimliksuvtarkibiniyaxshilashvabuboradanazoratolibborishmasalas iviloyatsanitariyavaepidemiologiyamarkazitomonidanyo‘lgaqo‘yilishizarur. Barchamizsuvnihayotmanbaideymiz-u, ammouniifloslantiruvchiomillargabefarqqaraymiz. Hozirgikunda B uxoroviloyatidasanoatkorxonalaridaishlatibbo‘linganoqavasuvlarnit ozalaydiganqirqqayaqininshootlarmavjudbo‘lsada, biroqularningyarmigayaqiniqoniqarsizahvoldaishlamoqdayokiumumanishlatilmasd anturibdi. Faqatginaviloyatningmarkaziyhududidaoqavasuvlarnibirqismiginatozalashinshootl arigayuborilmoqda, xolos. Keyingiyillardaviloyatgajudakattamablag‘larevazigasuvlarnigtarkibinitozala bberuvchiharxilsuvo‘simliklarikeltirilmoqda. Lekinulardanfoydalanaolishishlarietarlichayo‘lgaqo‘yilganichayo‘q. Agarkelajakdamazkuro‘simliklardanviloyatsuvlaritarkibiyholatiniyaxshilashdasam aralifoydalanilsayanadamaqsadgamuvofiqbo‘laredi. III-BOB . ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI. 3.1. Zarafshondaryosiningekologikmuammolari. DaryoZarafshonvodiysiningasosiysuvhavzasibo‘lganiuchunhamdavlatimizto monidanalohidanazoratgaolingan. SHubois, O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2001 yil 4 oktyabrda “Zarafshondaryosihavzasidaekologikvasanitar- epidemiologikvaziyatniyaxshilashto‘g‘risida”giqaroriqabulqilindi. BuboradaJizzax, Samarqand, Navoiy, vaBuxoroviloyatlaridaZarafshondaryosivaungakelibqo‘shiladiganirmoqlardagisuvs ifatiningmonitoringiolibborilmoqda. Qarorgamuvofiq, daryoningXatirchi, Navbahor, KarmanavaQiziltepaxududlaridanoqibo‘tuvchiqismigategishli 6966 gektarmaydonialohidamuhofazaqilinadiganzonagaaylantirilgan. Undan 1131 gektariniqirg‘oqoldihududtashkiletadi. Buerdaqishloqxo‘jaligidameneralo‘g‘itlarkamtalabetadiganekinlar, archa, terak, yulg‘unkabidaraxtlarekinyaxshinatijaberadi. SHuningdek, muhofazazonasidaaholitomonidanqurilishishlariolibborishgahamyo‘lqo‘yilmayd ButunZarafshonvodiysiasosiysuvmanbaiZarafshondaryosidir. Zarafshon daryosi Navoiy viloyati hududiga yitib borguncha Tojikiston Respublikasi Panjikent tumani, O’zbekiston hududida Samarqand viloyati, Samarqand shahri, Kattaqo’rg’on shaharlaridan oqib o’tadi. Uzunligi 770 km dan ortiq masofani tashkil qiluvchi Zarafshon daryosining yuqori qismi Tojikiston Respublikasi, o’rta va quyi qismlari O’zbekiston Respublikasi hududidan oqib o’tadi. Daryo havzasida har ikkala davlatning to’rt milliondan ortiq aholining xo’jalik yuritishi, iqtisodiy imkoniyatlari, salomatligi va kelajagi shu Zarafshon daryosi suvidan ratsional foydalanishga, uni toza saqlashga, muhofaza qilishga bog’liq. Hozirgi Zarafshon daryosi suvi bilan nafaqat Zarafshon vodiysidagi Samarqand, Navoiy va Buxoro viloyatlari yerlari sug’oriladi, balki Tuyatortar kanali orqali Qashqadaryo viloyati ham suv bilan ta’minlanmoqda. Tojikiston Respublikasining Panjikent ham sug’orma dehqonchilik uchun katta yerlar o’zlashtirildi. Yuqori va o’rta Zarafshonda sug’orma yerlar maydonlarining ko’payishi va qo’shni viloyatlarga ma’lum miqdordagi suvni berish Quyi Zarafshonga boradigan suvni keskin kamaytirdi. Hozir yoz oylari Zarafshon daryosining suvi Qiziltepa tumanidagi Xar - xur suv tugunida tugaydi va daryo o’zaniga Amu - Buxoro kanali bilan olib keladigan Amudaryo suvi tashlanadi. Demak, yilning iliq oylari Zarafshon daryosining o’zani Amudaryo suvini tashuvchi kanal vazifasini bajaradi. Inson xo’jalik faoliyatining ta’siri tufayli Zarafshon daryosi suv rejimida juda katta miqdoriy o’zgarishlar ro’y berdi. Ilgari daryo o’zanidan oquvchi suvlar kanallarga tarqalib ketadi. Bu esa O’rta Zarafshonda qayir maydonining keskin kamayishiga olib keldi. Hozir o’zanda faqat yoz oylaridagina to’lib suv oqadi. Kuz, qish, bahor oylari ozanning bir qismigina suv bilan band bo’ladi. Suv inson faoliyati bilan jilovlanganligi tufayli noyabr oyidan may oyining oxirigacha Oqdaryo va Qoradaryolar suvlari suvomborlarida to’planadi. Albatta, daryo suvlarida bu miqdoriy o’zgarishlar suvdagi oqiziqlarga qum, shag’l va loyqalarning o’zan bo’yicha tashilishiga o’zanning ymirilishi va shakllanishi jarayoniga, daryo yaqinidagi yer osti suv rejimiga, suvning kimyoviy tarkibiga ta’sir qiladi. Zarafshon vodiysida aholi sonining ko’payishi, yerdan intensiv foydalanish, kimyoviy moddalarning qishloq ho’jaligida ko’plab ishlatilishi, shaharlar va qishloqlarning yiriklashishi, turli korxonalarning ko’payishi daryo suvi sifatiga kuchli ta’sir ko’rsatmoqda. Zarafshon daryosi suv sifati tahlil qilinganda, ko’p hollarda 1 - May to’g’onidagi ma’lumotlar daryo oqimi bo’yicha boshqa post ma’lumotlari bilan taqqoslaniladi. 1 - May to’g’oni (Ravot - xo’ja) O’zbekiston va Tojikiston Respublikasi chegarasida joylashgan bo’lib, shu to’g’onda daryo suvi uch qismga taqsimlanadi. Chap tomonga Darg’om kanali, o’ng tomonga Tuyatortar kanaliga ajraladi va qolgan suv daryo o’zanidan oqadi, ana shu 1 - May to’g’onidan O’rta Zarafshon boshlanadi. Demak, 1 - May to’g’onigacha suvdagi mavjud ifloslovchi moddalarning sababchilari Tojikiston Respublikasidagi manbalar hisoblanadi. Ravot - xo’ja to’g’onida suv mineralizatsiyasining o’rtacha yillik miqdori 289,9 mg/l, maksimal miqdori 374,5 mg/l ni tashkil qiladi. Bu miqdorlar ruxsat etilgan me’yorga (REM) nisbatan uch barobar kam. 1- May to’g’onida ammoniy azoti, nitrat va nitrat azotlari miqdori ham me’yorga yetmaydi. Bu yerda misning o’rtacha miqdori me’yordan 40 barobar, ruxniki 10 barobar, margumushniki 4 barobar ko’pligi qayd etilgan. Samarqand shahri yaqinida Siob arig’i daryoga quyiladigan joyda suv sifatida keskin o’zgarishlar boshlanadi: ammoniy azotining maksimal miqdori 0,39 mg/l (2 REM), nitrat azotining o’rtacha 3,01 mg/l (0,3 REM), maksimal miqdori 13,6 mg/l (1,5 REM), misning o’rtacha miqdori 0,6 mg/l (13 REM), rux - 2 mg/l (20 REM), margumush 1,4 mg/l (3 REM), fenollar 0,006 (6 REM), neft maxsulotlari 0,06 (1,1 REM), xrom 0,8 mkg/l (18 REM), GXTST 0,001 mkg/l (10 REM), suv minerallashishi o’rtacha 484 mg/l, maksimal ko’rsatgichi 697,9 mg/l (0,4 va 0,7 REM) ni tashkil qiladi. Raqamlardan suv juda ko’p ko’rsatgichlar bo’yicha kuchli ifloslangani ko’rinib turipdi. Buning sababi Samarqand shahridan chiqadigan iflos suvlarning katta qismi Siob arig’i orqali tozalanmasdan Zarafshon daryosiga qo’shilishi bilan bog’liq. Zarafshon daryosidan quyi tomon suv qisman tabiiy yo’l bilan, ya’ni shag’alqumlar oasidan sizib o’tib tozalanadi va ba’zi elementlar miqdori kamayadi, lekin suvdagi asosiy erigan tuzlar ko’payib boradi. Masalan, Navoiy shahri yaqinida Navoiy azot ishlab chiqarish korxonasidan keyingi kuzatuv postiga suv mineralizatsiyasining o’rtacha darajasi 903,9 mg/l (0,9 REM), maksimal miqdori 1295 mg/l (1,3 REM) ga yetadi. Ammoniy nitrat va nitrat azot birikmalari, neft maxsulotlari, fenollar, GXTSG, og’ir metallar REM dan yuqori darajada saqlanib qolgan. Faqat margumush miqdori keskin kamayadi, metallardan xrom miqdori keskin ko’payadi va uning o’rtacha miqdori 0,273 mkg/l (40 REM) ga ko’tariladi. Bu sanoat korxonalaridan suvga tushayotgan turli chiqindilar bilan bog’liq. Daryo, kanallar, ariqlar suvlarining ifloslanishi grunt suvlarining ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Hozirda Quyi Zarafshonda grunt suvlarining mineralizatsiyasi REM dan oshib ketdi. O’rta Zarafshonning ham I - II terrasalarida grunt suvlar sifati keskin o’zgardi va ularning ko’pchiligi davlat standarti talabiga javob bermaydi. Bu esa aholi o’rtasida turli xil kasalliklarning (buyrak, o’t pufagi, siydik yo’llari, oshqozon ichak, allergik va boshqa) ko’payib borishiga sabab bo’lmoqda. Zarafshon daryosi Navoiy shahriga borguncha Samarqand viloyati sanoat korxonalari, kommunal xo’jaligi, ekin dalalaridan chiqarilgan tashlama suvlar bilan ifloslanib boradi. Quyida Zarafshon daryosi suvini ayrim kimyoviy elementlar bilan ifloslanishini tahlilini ko’rib chiqamiz. Daryo suvida eng ko’p uchraydigan elementlardan biri, azot nitratlari bo’lib, bu elementning eng kam miqdori, uning yuqori qismida 1 - May suv ayirg’ichida 2005 yilda 0,8 mg, 2006 - 2007 yillarda 0,3 mg, 2008 - 2009 yillarda esa 0,4 mg ni tashkil etgan bo’lsa, Navoiy shahridan chiqishda 2005 yilda 0,8 mg, 2006 yilda 1,3 mg, 2007 yilda 1,5 mg, 2008 yilda 2,6 mg ni, 2009 yilda 3,2 mg/l ni tashkil qilgan. Yillardagi oylar soni bo’yicha oladigan bo’lsak, azot nitratlari daryo suvidagi miqdori eng yuqori bo’lgan davrlar yozgi sug’orish va tuproq sho’r yuvish davrlariga to’g’ri keladi. 2009 yilda azot nitratlari miqdori butun daryo bo’ylab, barcha oylarda yuqori bo’lgan. Daryo suvi tarkibidagi neft maxsulotlari o’zgarishi, daryo yuqori qismidagiga nisbatan pastligi bilan harakterlanadi. Samarqand va Kattaqo’rg’on shaharlaridan chiqishda ancha yuqori bo’lsada Navoiy shahriga yetgach o’rtacha 0,2 mg/l ga teng bo’lgan. 2009 yilda esa Navoiy shahriga kirishda va chiqishda daryo suvida neft maxsulotlari aniqlanmagan. Suvning minerallashish darajasi Navoiy shahriga yetmasdan va o’tgandan keyin ham 2005 - 2009 yillarda o’rtacha 1,2 - 1,3 mg/l gat eng bo’lgan. Daryo suvini minerallashish darajasini otishiga viloyat hududida sug’oriladigan yerlardan chiqayotgan zovur suvlarini ham hissasi katta. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, zovur suvlarida xlor suvlarining ham, qoldiq tuzlarning ham miqdori ancha yuqori. Samarqand va Kattaqo’rg’on shaharlaridan o’tgach yuqorida qayd qilingan besh yil davomida 0,5 mg/l dan oshmagan. Demak, bu elementning miqdori daryoning quyi oqimiga tomon ortib borishi kuzatiladi. Masalan, Buxoro shahriga yaqin joyda minerallashish darajasi o’rtacha 2,4 ng/l ga yetadi. H ozirgi kunda suv zahiralarining taqchilligi hamda ifloslanganligi ham katta tashvish tug’dirmoqda. 2002 yilda Navoiy viloyatida 2541865,6 m 3 suv ishlatilgan, shundan 69,1 % Zarafshon daryosidan, 2714 % Amudaryodan olingan, 3,5 % esa yer osti suvlariga to’g’ri keladi. Shu yili viloyatda ichimlik suviga 90527 m 3 , sug’orishga 1793746 m 3 suv sarf bo’lgan. Daryo suvi tarkibidagi fenolning miqdori 2005 - 2006 yillarda Navoiy shahrining quyi qismida 2,0 mg/l ni tashkil etgan bo’lsa, keyingi yillarda Navoiy shahriga kirishda ham va undan keyin ham 1,0 mg/l ni tashkil etgan. Demak, fenolning miqdori daryoning quyi qismiga tomon pasayib boradi. 2006 yilda fenolning o’rtacha oylik ko’rsatgichlari yil bo’yi boshqa yillarga qaraganda yuqori bo’lgan. 2005 - 2009 yillarda fenolning daryo suvidagi miqdori maydan oktyabr oyigacha ko’tarilishi kuzatiladi. Bu ham suvning minerallashish darajasi singari sug’orish davriga to’g’ri keladi. Suvning tarkibida mis 2005 - 2009 yillar oralig’idagi kuzatish davrida o’rtacha 2 mg/l ni, xrom II 0,6 mg/l ni tashkil etgan. Olingan ma’lumotlar natijalarining tahlili shuni ko’rsatadiki, daryodagi barcha kimyoviy elementlari barcha yillarda qishloq xo’jaligi ekinlarining vegitatsiya davriga hamda sanoat korxonalarining suvga ehtiyoji ortgan yoz oylariga to’g’ri keladi. Vodiyning bosh suv arteriyasi bo’lmish Zarafshon daryosi suvining ifloslanishi Navoiy, Yangirabot, Qiziltepa, Beshrabot shaharlari va qishloqlari aholisini ichimlik suvi bilan ta’minlash holatini yomonlashtiradi. Quyidagi jadvallarda kommunal va qishloq suv quvurlaridan namuna olingan suvlarning kimyoviy tarkibi va bakteriologik ko’rsatgichlari o’z aksini tipgan. 2-jadval Istemolchilarga kommunal va qishloq suv quvurlari orqali uzatiladigan suvning kimyoviy holatining yaroqliligi yillar Shahar suv quvurlari Qishloq suv quvurlari Tahlil uchun olingan namuna soni Tahlil uchun olingan namuna soni jami Shundan sanitar me’yoriga jovob bermaydi Jami Shundan sanitar me’yoriga jovob bermaydi Namuna soni Namuna soni % Namuna soni Namuna soni % 2005 1531 97 6,34 880 33 3,75 2006 1572 105 6,68 814 27 3,32 2007 1679 77 4,59 669 27 4,04 2008 1990 93 4,67 803 39 4,86 2009 2090 69 3,30 841 27 3,21 O’rtacha 5 yilda 1772.4 88,2 5,11 801,4 30,6 3,83 3 -jadval Istemolchilarga qishloq suv quvurlaridan uzatiladigan suvning bakteriologik holatini yaroqliligi yillar Shahar suv quvurlari Qishloq suv quvurlari Tahlil uchun olingan namuna soni Tahlil uchun olingan namuna soni Jami Namuna soni Shundan sanitar me’yoriga jovob bermaydi Jami Namuna soni Shundan sanitar me’yoriga jovob bermaydi soni % soni % 2005 2984 148 4,96 2917 44 1,51 2006 2997 162 5,41 2899 49 1,69 2007 3656 154 4,21 1765 110 6,23 2008 4729 279 5,90 1061 78 7,35 2009 5045 342 6,78 1186 112 9,44 O’rtacha 5 yilda 3882,2 217 5,45 1965,6 78,6 5,24 Jadvallardaberilganma ’ lumotlarshuniko ’ rsatadiki , shaharvaqishloqjoylaridaistemoluchunquvurlardanyuboriladigansuvlarning 5 - 6 % qismikimyoviyvabakteriologikjihatdanichimlikuchunyaroqsizdir . Daryoqayirvaqayirustiterrasalaridagiyerostisuvlarihamsho ’ rlanganbo ’ lib , istemoluchunyaroqsizdir . O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasiningma’lumo tlaribo‘yicha 1- MaysuvtugunidaZarafshondaryosidagiifloslovchimoddalarquyidagimiqdorlardaqay dqilingan (REMko‘rsatgichida:) nitritlar –0,75, mis-1,0, rux-5,4, fenollar – 1.2, xrom – 1.2 margimush-0,5. BumiqdorlarSamarqandyaqinidagiSiobarig‘isuviquyiladiganjoydaanchao‘zgaradi: nitritlar – 1,9, mis – 1,0, rux – 4,4, fenollar – 1,3, neftmahsulotlari –1,1, GXSGningizomerlari: alfa-0,001 mkg/l, gamma –0,003 mkg/l  , xrom –1,0, margimush -0,6. Buko‘rsatgichlaryilliko‘rtachamiqdorlarbo‘lib, maksimalmiqdorlaro‘rtachako‘rsatgichlardan 5-6 ba’zano‘nlabmartaoshadi. M.Umarova, S.Madalieva, M.Molodsova (2004) ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatihududidaZarafshondaryosigaSiyobarig‘i, XauzakvaCHeganakzovursuvlariquyilgachammoniyion 46,0 REM, nitritlar10REM, fosfatlar 10,3 REMgachako‘tarilgan. Tojikistonhududidannitratlar, fenol, neftmahsulotlariog‘irmetallarbilanifloslanibkeladigansuvlarkelajakdayanako‘payad i, chunkiYUqoriZarafshondahamaholiningo‘sishtezligikattavatabiiyresurslardanfoyd alanishyanadakuchayadi. Engyomonishundaki, suvdagiifloslovchimoddalar 1- Maysuvtugunidankeyinariqlarorqalivohaninghammahududlarigatarqaladi. Og‘irmetallarparchalanibzararsizmoddalargaaylanmaydi, ulartuproqlarda, o‘zandagiqum-loylardato‘planibboradi. Bizyuqoridafaqatsurmamoddasihaqidama’lumotlarkeltirdik. Og‘irmetallarichidainsonsalomatligiuchunengzararlisisimob, qo‘rg‘oshin, margimushhisoblanadi. N.I.Sabitova (1998) ma’lumotibo‘yicha 1- MaysuvtugunidasimobningmiqdoriREMganisbatan 0,4-0,8 miqdordabo‘lib, ba’zan, me’yordanoshishhollarihamro‘ybergan. XatirchivaNavoiyshaharlariyaqinidadaryosuvlaridaba’zikimyoviyelementlarvabirik malaro‘rtachako‘rsatgichlariruxsatetilganme’yordan (REM) anchaoshgan: Xatirchiyaqinida: nitritlar –1,5 fenollar –1,0, neftmahsulotlari –1,5, margimush – 3,0, mis-1,5, rux-2,5. Navoiyshahridano‘tgandabuko‘rsatkichlarningba’zilariyanadako‘tariladi: nitritlar – 1,0, fenollar 2,0, neftmahsulotlari-8,0, xrom-2,5, rux- 0,4.Bularo‘rtachako‘rsatkichlarbo‘lib, maksimalko‘rsatgichlaryanadabaland: fenollar 5 REM, mis-4,8 REM, nitritlar 16,4 REM.  M.M.Xoshimxodjaev, R.A.Qulmatovlar (1992) Zarafshondaryosisuvlaridamikroelementlarning (rux, kobolt, selen, xrom, rux, margimush, molibden, kadmiy, surma, vannadiy, simobvaboshq.) tarqalishinio‘rganibchiqishgan. Buelementlardanzaharliligikattabo‘lgansimob, vannadiy, kadmiy, selenvasurmalarningkattaqismi (50% ortig‘i) suvdaeriganholda, qolganelementlarasosanmaydadisperszarrachalarholidamualloqloyqafraksiyalardak o‘chibyuradi. TadqiqotlarZarafshondaryosiningquyiqismidasimob, molibden, vannadiy, kadmiy, selenvaboshqalarningsuvlardako‘pekanligianiqlandi. Suvdagieriganholdagivannadiy, molibden, kadmiy, margimush, simob, xromvasurmamiqdoriNavoiy, ayniqsaBuxoroshaharvodoprovodsuvlaridako‘pekan. Engxavfliholatshundaki, daryovavodoprovodsuvlaridamolibden, kadmiy, simob, temirO‘rtavaQuyiZarafshondaruxsatetilganme’yordanoshiqligikuzatildi. M.M.XoshimxodjaevvaR.A.Qulmatovlar (1992) ma’lumotlaribo‘yichasimob, vannadiy, margimush, xromelementlaridaryoningquyiqismitomonoshibboradi. Engxavflitomonishundaki, hozirgivodoprovodxizmatsistemasisuvdaeriydiganog‘irmetallarnitozalashimkoniya tigaegaemas. HozirNavoiyvaBuxoroaholisiSamarqandshaharaholisiganisbatansuvbilano‘rtacha 7-10 baravarortiqxrom, margimush, selen, simob, qalay, vannadiyichishmoqda. 3.2. Zarafshon daryosi suvini ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri. O`zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash statistik ma`mulotlari bo`yicha (2002-2004) O`rta Zarafshonga nisbatan Quyi Zarafshonda oshqozon-ichak, buyrak, qon tomirlari, animiya, saraton va boshqa kasalliklar miqdori ikki ba`zan uch baravar ortikligi qayd qilingan. Buning asosiy sababi suv sifatining yomonligi, tuproqning sho`rligi, hamda havo orqali cho`l hududlaridan doimo kelib turadigan tuz-chang aralashmalari hisoblanadi. O`rta va Quyi Zarafshon havzasida 4 mln.dan ortiq aholi yashaydi. Ularning hayoti bevosita ushbu daryo suvi bilan bog’liq. Agarda suv tozaligi bo`yicha hozir keskin chora tadbirlar ko`rilmasa aholi salomatligi yanada yomonlashi mumkin. Viloyatdasuvmanbalaribilanbog‘liqkasalliklarhamortibbormoqda. Ayniqsa, Zarafshondaryosiorqalikeladiganoqovavazovursuvlari, undaerigantuzvaboshqakimyoviymoddalarningviloyathududidato‘planibqolayotgan ligio‘lkaekologikvaziyatiniyanadakeskinlashtirmoqda. Natijadaaholiorasidaovqathazmqilisha’zolaribilanbog‘liqxastaliklarko‘puchramoqd a. Buholayniqsachiqindisuvlartashlanadiganzovurlaryaqinida, ya’nivohaningg‘arbiyqismiaholisiorasidanisbatankengtarqalgan . Daryosuviniiflosla nishdarajasiquyitomonortibborishibilanubilanbog‘liqbo‘lgankasalliklarhamko‘payi bboradi. Bundaykasalliklargagepatit, oshqozon-ichak, buyrakdatoshhosilbo‘lishikabilarkiradi. UshbukasalliklargachalinganlarsoniNavoiyshahri, Konimextumani, Qiziltepatumanlaridako‘puchraydi. YAqinvaqtlargachabutumanlarvashaharaholisisho‘rlanganichimliksuviniiste’molqi lishgan. Hozirdaesaiste’moldagiichimliksuvini 50 % niDamxo‘jadanolibborilayotgansuvtashkiletadi.Навоий ш Кармана Канимех Навбахор Нурота Кизилтепа Хатирчи Томди Учкудук Зарафшон ш 02000400060008000100001200014000 2005й 2010й 2015й 2016й Navoiyviloyatishaharvatumanlaridaoshqozon-ichakkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar 100 000 mingkishiganisbatan) Viloyataholisisalomatliginiyaxshilashningasosiymuammolaridanbiriularnito zaichimliksuvibilanetarlichata’minlanmaganligidir. Ma’lumki, B uxoroviloyatiningsuvgabo‘lganehtiyojiqadimdanZarafshondaryosihisobidanqondi rilgan. Lekindavrlaro‘tishibilandaryosuvikeskinkamayibbordi. Agaro‘tganasrning 50-yillaridadaryoningsuvsarfio‘rtachayuzkubmetrnitashkiletganbo‘lsa, o‘n- o‘nbeshyilo‘tgachburaqamoltmishkubmetrgakamayib Навоий ШТБ Кармана ТТБ Канимех ТТБ Навбахор ТТБ Нурота ТТБ Кизилтепа ТТБ Хатирчи ТТБ Томди ТТБ Учкудук ТТБ Зарафшон ШТБ050100150200250300 2005й 2010й 2015й 2016й Navoiyviloyatishaharvatumanlaridavirusligepatitkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar 100 000 mingkishiganisbatan) ketdi. HozirgivaqtdaZarafshondaryosiningsuvi N avoiyviloyatihududidabutunlaytugaydi. DaryoningBuxoroviloyatihududidano‘tganqismi M arkaziy B uxorozovurinomibilana taladivaundanoqavasuvlarnihaydashdafoydalaniladi (Nazarov, 1992). Suv oqimlari yuzasining ifloslanishi keng tarqalmoqda hamdayer osti suvlari, shuningdek quduq suvlarining sezilarli darajada ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda. Suvning ifloslanishi kasallik (buyrak, onkologik, o‘tkir infeksion kasalliklar) o‘sishining bosh omilidir. O‘lim sonining, ayniqsa bolalar o‘limining ortishiga olib keladi. Antropogen ta’sir tuproq ifloslanishi (sho‘rlanish, zaharli ifloslanish, pestitsidlar bilan ifloslanish, o‘g‘it va og‘ir metall qoldiqlarining qoldig‘i) ning asosi hisoblanib aholi salomatligiga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda, mamlakatdagi suv resurslarining sifati qoniqarsiz darjadadir. Minerallshuvning ortib ketishi va ifloslanishning yuqori darajasi Narpay, Paxtachi, Karmana tumanlarining hududlarida kuzatilmoqda. Bu o‘sha joy aholisining hayoti va sog‘ligiga jiddiy tahdid soladi hamda tabiiy arealni saqlab qolishga to‘sqinlik qiladi. Navoiyviloyatiaholisiorasidatarqalgankasalliklarorasidakengtarqalgankasalliklarda nyanabirigepatitkasalligidir.BuNavoiyshahri, Konimex, Navbahortumanlaridaengko‘puchraydi. GepatitkasalligigachalinganlarKarmanavaTomditumanlaridanisbatankamchiliknita shkiletadi. Karmanatumaniaholisiniichimliksuvibilanta’minlanishiboshqatumanlarganisbatana nchayaxshibo‘lsa, Tomditumaniaholisiichimliksuviniasosanarteziansuvlaridanoladivaekologikjihatda ntozahisoblanadi. O‘zbekistonvohalaridahamtozaichimliksuvengkattamuammobo‘libkolmoqda . Hozirgipaytdahammayirikdaryovodiylariningboshlanishqismlaridaginaerostisuvlari nitozadebaytishmumkin. Daryolaraholizichyashaydiganvohagakirishibilansuvifloslanaboshlaydi. Самарқанд ш 23% Каттақўрғон ш 5% Ургут 3% Самарқанд 14% Тайлоқ 5%Булунғур 4%Жомбой 2%Оқдарё 7%Пайариқ 9%Иштихон 1%Пастдарғом 12%Нуробод 3%Каттақўрғон 2% Қўшрабод 1% Нарпай 4% Пахтачи 6%2005 йил Самарқанд ш 22% Каттақўрғон ш 6% Ургут 5% Самарқанд 14% Тайлоқ 8%Булунғур 4%Жомбой 2%Оқдарё 1%Пайариқ 9% Иштихон 10%Пастдарғом 9% Нуробод 2% Каттақўрғон 1% Қўшрабод 1% Нарпай 5% Пахтачи 1%2010 йил Samarqandviloyatishaharvatumanlaridavirusligepatitkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar 100 000 mingkishiganisbatan) Umuman, keyingibirnechao‘nyillardaekologikmuhitningyomonlashishivaturlikasalliklarningk o‘payishio‘rtasidabog‘liklikborligianiqko‘rinibqoldi. Buayniqsabolalaro‘rtasidagikasalliklardayaqqolbilinmoqda. Samarqandbolalarxirurgiyasiilmiymarkazixodimlarining (SHamsiev, Otoqulovvaboshq. 2003) ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatida 2002 yilda 1995 yilganisbatanhar 1000 kishigaumumiykasallanisho‘rtachauchmartaoshgan. Kasalliklardannafasolish, yurak-qontomirlarsistemasi, oshqozon-ichak, siydikyo‘llarivarakshishlariko‘paygan. 1995-2002 yillardavomidabolalarkasalliklarinio‘rganishdaquyidagilaraniqlanildi: qonaylanishsistemasidagikasalliklar 5,3 marta, suyak-mushaksistemasidagilar-4 marta, rakkasalligigamoyilliklar-2 marta, siydikyo‘llari-1,4 marta, ovqathazmorganlari 1,3, anemiya-4 marta, virusligepatitbirnechamarta. Mualliflarbukasalliklarko‘payishiningasosiysabablaridanbiri- ekologiksharoitningyomonlashishideganxulosagakelishgan. Albatta, bundayqisqamuddatda, ya’ni 8 yildakasalliklarning 1,5 dan 5 martagachako‘payishijudakattako‘rsatgich. Kasallikningo‘sishishudarajadaborsayana 15-20 yildabolalarning 50-60 % kasallanganbo‘ladi. OvqathazmqilishorganlaribilankasallanganlarmiqdoriNavoiyviloyatida 4435,3 kishinitashkilqiladi. Bubirinchinavbatdaichimliksuvisifatigabog’liq. NavoiyviloyatidagiaholizichyashaydiganXatirchi, Navoiy, Navbahor, QiziltepatumanlarihamdaNavoiy, Karmanashaharlariaholisisifatsizsuvniistemolqilishadi. Barcha sug’oriladigan yerlarda gurunt suvlarning sho’rligi me’yorga nisbatan 2-4 barobarga ortiq. Samarqand viloyatidan keltiriladigan Damxo’ja -Buxoro quvuri suvlaridan kam foydalaniladi. Doimo sho’rligi yuqori va turli kimyoviy birikmalar bilan ifloslangan suvlarni istemol qilish aholi o’rtasida oshqozon - ichak kasalliklarining ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Samarqandviloyatiaholisiorasidakengtarqalgankasalliklardanyanabiribuyrakdatosh hosilbo‘lishkasalligidir. BukasallikSamarqand, Pastdarg‘om, Paxtachitumanlaridako‘puchraydi. Sababisuvningminerallashishvaqattiqlikdarajasibutumanlarhududidaanchayuqori.Самарқанд ш Каттақўрғон ш Ургут Самарқанд Тайлоқ Булунғур Жомбой Оқдарё Пайариқ Иштихон Пастдарғом Нуробод Каттақўрғон Қўшрабод Нарпай Пахтачи 0100200300400500600700800900 2005 2010 2015 2016 Samarqandviloyatishaharvatumanlaridabuyrakdatoshxosilbulishkasalliklaribilanog‘riganlarson i (xar 100 000 mingkishiganisbatan) ZarafshondaryosisuviningifloslanishindeksiTojikistonchegarasidanSamarqan dshahrigachabo‘lganmasofadaII-sinfgaya’nitoza, SamarqandshahridankeyinesaIII- sinfgaya’nio‘rtachaifloslangansuvlargakiritiladi. SmarqandvaNavoiyviloyatlarihududlaridatashlamaoqavasuvlarta’siridadaryosuvia mmoniyionlari – 1,6 mg/lgacha, neftmahsulotlari – 2,4 mg/l, nitratlar – 1,3 mg/l, fenol – 4 mg/l, mis – 1,3 mg/lmoddalaribilanifloslangan. Minerallashishdarajasiesaquyiqismida 1,7-2,2 mg/lgachaortadi( Milliyma’ruza 2008-2011, 76 b ). Daryovaerostisuvlariningog‘irmetallarvaorganik, kimyoviybirikmalarbilanifloslanishiSamarqandviloyatidao‘zigaxosbo‘lgantibbiyge ografik, tibbiygeoekologikvaepidemiologikvaziyatnivujudgakeltiribaholiorasidaoshqozon- ichak, buyrak, o‘tqopi, yuqumlivaparazitarkasalliklarnikengtarqalishigasababbo‘ladi. Viloyataholisio‘rtasidaengko‘puchraydigankasalliklardanyanabiriovqathazmqi lisha’zolarikasalliklarihisoblanadi. Bundaykasalliklargachalinganlarsoni 1997 yilda 252,4kishinitashkiletganbo‘lsa, 2000 yilda 364,7 kishiga, 2005 yilda 10445,3 kishiga, 2010 yilda 14223,9 kishigako‘paygan, 2015 yildaesabuko‘rsatkich 15839,2ko‘paygan. MazkurturdagikasalliklarviloyatningSamarqandvaKattaqo‘rg‘onshaharlaridahamda Ishtixon, Oqdaryo, Kattaqo‘rg‘on, Payariq, Pastdarg‘om, UrgutvaSamarqandtumanlaridakengtarqalgan.Самарқанд ш Каттақўрғон ш Ургут Самарқанд Тайлоқ Булунғур Жомбой Оқдарё Пайариқ Иштихон Пастдарғом Нуробод Каттақўрғон Қўшрабод Нарпай Пахтачи 010000200003000040000500006000070000 2005 2010 2015 2016 Samarqandviloyatishaharvatumanlaridaoshqozon-ichakkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar 100 000 mingkishiganisbatan) So‘nggiyillardaviloyataholisio‘rtasidaaniqlanganendokrinkasalliklararealikeng ayib, bukasallikkachalinganlarsonidinamikravishdao‘zgaribbormoqda. Mazkurguruhdagikasalliklarsoniharyuzmingaholiga 2000 yilda 10729,8 kishi, 2005yilda11170,5 kishi, 2010 yilda 11254,6 kishiva 2015yilda13206,4kishito‘g‘rikelgan. Endokrinkasalligiengko‘puchraydiganshaharvatumanlargaSamarqandshahri, Bulung‘ur, Samarqand, Tayloq, Urgut, Oqdaryo, Pastdarg‘omvaNarpaytumanlarikiradi. Xulosa Azaldanota-bobolarimizobi-hayot - suvnie’zozlashgan. Tiriklikningmanbai, onazaminniyashnatibturgan, yuraklargaruhiyquvvatbergan, insonnipoklikpardasigao‘raganne’mat – shubhasizsuvdir.Tomchilarqo‘shilib, irmoqbo‘lgani, irmoqlaresakattadaryonihosilqilganikabioiladafarzandgauqtirilganbirgap, o‘rnakbo‘linganamalkelajakdatabiatgaehtiyotkoronamunosatdabo‘lishgazaminyara tadi. Respublikamizda o‘ziga xos tabiiy sharoit va xususiyatga ega bo‘lgan Zarafshon vodiysi ichki suvlariniuningekologikholatini o‘rganish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Hududning ichki suvlarini Zarafshon daryosi hamda atrofdagi tog‘lardan hosil bo‘ladigan katta-kichik soy va buloqlar tashkil etadi. Bugungi kunda Zarafshon suv resurslaridan xalq xo‘jaligini turli tarmoqlarida oqilona foydalanish, suv resurslarini muhofaza hamda suvni ifloslanishidan saqlash va uni qayta tiklashda quyidagi tadbir-choralar muhim ahamiyat kasb etadi:  chuchuk suvning sifat me’yorini, ya’ni suvdagi zararli moddalarining ruxsat etilgan me’yorini qat’iy nazorat qilish;  sanoat korxonalarida ilg‘or texnologiyani qo‘llab, iflos oqova suvlar miqdorini kamaytirishga erishish va har bir korxona qoshida chiqindi suvlarni tozalovchi inshootlar qurish va borini takomillashtirish;  daryosuviniifloslantiruvchizararlimoddalarmiqdoriustidansanitar- epidemiologiknazorato‘rnatish;  Zarafshonvodiysidayashaydiganaholiniichimliksuvibilanta’minlashniyaxshila sh;  Ichimliksuvinisanitar- gigienikvabakteriologikholatinidoimiynazoratqilibborish;  suv iste’mol qilishning ilmiy asoslangan me’yorlarini ishlab chiqish va uning asosida iflos suvlar miqdorini qisqartirish;  qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy o‘g‘itlar miqdorini kamaytirish.  kishilarda ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatni shakllantirish  suvni ifloslanishdan saqlashda zovur - drenaj suvlaridan oqilona foydalanish hamda chuchuk suvni tejamkorlik bilan sarflash (jo‘mraklarni ochib qo‘yishga chek qo‘yish) kabi tadbirlarni amalga oshirish kerak. Yaqin kelajakda suv xo‘jaligiga muhim o‘zgarishlar kiritilmasa, suv resurslarining sifati ustidan qattiq nazorat o‘rnatishmasa, chuchuk suvlarning miqdori va sifatida jiddiy salbiy oqibatlar kuzatilishi muqarrardir. Buning oldini olish uchun suv resurslaridan foydalanishning yangi tamoyillariga va ularni ifloslanishdan muhofaza qilishga alohida e’tibor berish lozim. SHunday qilib, hozirgi vaqtda suvdan, umuman tabiiy resurslardan foydalanishdagi barcha qiyinchiliklarga ob’ektiv baho berish va jamiyatimizning hozirgi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish an’analarini hisobga olgan holda, tabiat boyliklaridan to‘g‘ri foydalanishning asosiy yo‘lini olish navbatdagi muhim vazifalardandir. Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov. I.A. O‘zbekiston XXI asrbo‘sag‘asida: xavfsizlikkatahdid, barqarorlikshartlari, taraqqiyotkafolatlari. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 1997- 326 b. 2. AbdulqosimovA.A., AbduraxmonovaYU.X. Vohalandshaftlarinimuhofazaqilishninggeoekologikmuammolari //SamDUilmiyto‘plami.-Samarqand, 2004- B.16-23. 3. AbulqosimovA., RavshanovA.X. F.Hamroeva. O‘rtaZarafshonsuvlariniifloslanishinatijasidatibbiy- ekologikvaziyatningvujudgakelishi. // O‘zbekistondageografiyaningdolzarbmuammolari. – Samarqand, 2009. –B. 9- 11 4. AbulqosimovA., RavshanovA.X. O‘rtaZarafshonlandshaftlaridashakllanganantropogenkasalliko‘choqlarivaula rninggeografikoqibatlari. //Tabiatdanfoydalanishvamuhofazaqilishninggeografikasoslari. – Namangan, 2010. –B. 50-53 5. AlibekovL.A., AbbasovS.B. Ekologicheskayasituatsiyav credneychastibasseynar. Zarafshan//O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. - Toshkent, 2000. -21-jild.–B.35-38. 6. AzimovSH.A., O‘razbaevA.K. Geografiyafanidasistemaliusulvaer- suvresurslaridanoqilonafoydalanishdauningahamiyati //O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. – Toshkent, 2000. 22-jild. -B. 30-32. 7. BaratovP. B. Prirodn ы eresurs ы Zarafshanskoydolin ы iixispolzovanie – Tashkent: Fan, 1977. –145 s 8. KomilovaN.Q., SolievA.S. Tibbiyotgeografiyasi.- Toshkent, 2005.-159 b. 9. Natsionalnыydokladosostoyaniiokrujayuщeyprirodnoysredы iispolzovaniiprirodnыxresursovvResp.Uzbekistan(2001-2008) //PodobщeyredaksieyX.S.SHerimbetova, B.B.Alixanova. –Tashkent, 2002- 2008. –166 s. 10. OtaboevSH., NabievM. Insonvabiosfera. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. -305 b. 11. RavshanovA.X. O‘rtaZarafshonlandshaftlaridatibbiygeoekologikvaziyatlarnivujudgakeltiruvchiman balar.//O‘zbekistongeografiyajamiyatiaxboroti.34 jild. Toshkent.2009.34-37 b. 12. RafiqovA.A. Geoekologikmuammolar. – Toshkent:O‘q ituvchi, 19 9 7.–111 b. 13. RaxmatullaevA., RavshanovA., TurdievX. O‘zbekistonRespublikasiekologikmuhitidagimuhimsalbiyjarayonlar. //O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. – Toshkent. 1997. 18-tom, 1-qism. – B. 123-132. 14. RaxmatullaevA. Zarafshonvohalandshaftlaridageoekologikmonitoringvauniyanadatakomillashti rishyo‘llari. //O‘zbekistonGeograf.jamiyatiaxboroti. – Toshkent, -2007, -28- jild, - B. 42-44 15. RaxmatullaevA. O‘zbekistonRespublikasivohalaridaekologikvaziyatvainsonsalomatligio‘rtasidagik orrelyasionbog‘liqliktahlili //O‘zRFAningma’ruzalari. –Toshkent, 2011, -№6. – B. 93-96 16. RaxmatullaevA. Aholisalomatligigaekologikvaziyatningta’siri (Zarafshonvodiysimisolida) //O‘zbekistonRespublikasibiologikxilma- xilliginingekologikmuammolari: Respub.ilmiy-amal.konf. mater. – Navoiy, 2006,- B. 263-265 17. SabitovaN.I., Ro‘ziqulovaO.SH. Zarafshondaryoxavzasigeosistemalarivaularningtuproq- meliorativxususiyatlari //Hozirgizamongeografiyasi: nazariyavaamaliyot: Xalqarokonf. mater. –Toshkent, 2006, - B. 82-83. 18. XasanovI.A. Kattaqo‘rg‘onsuvomboriningatrof-muhittabiatigata’siri //Geografiyafaniningnazariy-amaliymuammolari: Respublikakonferensiyamateriallari. - Buxoro, 2006. -B. 53-56. 19. Qo‘zievR.K. O‘zbekistonRespublikasidasug‘oriladiganerlarninghozirgiholati //Sug‘oriladiganbo‘ztuproqlarunumdorliginioshirishvaularningekologikmuamm olari: Konf. mater., 1-qism. – Samarqand, 2002. – B. 7-11 20. QurbonovE. Respublikadasug‘oriladiganerlarningholativaulardansamaralifoydalanish //Sug‘oriladiganbo‘ztuproqlarunumdorliginioshirishvaularningekologikmuamm olari: Konf.materiallari. 1-qism. –Samarqand, 2002. – B. 3-7. 21. HikmatovF.H., XaydarovS.A., YArashevQ.S. vaboshq., Zarafshondaryosihavzasininggidrometeorologiksharoitivasuvresurslari. – Toshkent: Fanvatexnologiya, 2016, -275 b. 22. CHembarisovE.I., BaxritdinovE.A., GidroximiyarechnыxidrenajnыxvodSredneyAzii, - Tashkent: O‘qituvchi, 1989, - 231 s. 23. CHubV.E. Izmenenieklimataiegovliyanienaprirodno- resursn ы ypotensialRespublikiUzbekistan: NIGMI

KIRISH I-BOB.ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI. 1.1.Geografik o`rni………………………………………………………….. 1.2 Geologik tuzilishi……………………………………………………….. 1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari........................................................ 1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi...................................... II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI MANBALAR. 2.1.Daryo suvini sanoat chiqindilari ta’sirida ifloslanishi…………………. 2.2. Daryo suvini maishiy va oqava suvlar ta’sirida ifloslanishi…………. III-BOB . ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI. 3.1. Zarafshon daryosining ekologik muammolari……………………….. 3.2. Zarafshon daryosi suvni ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri…...

KIRISH Inson tabiat bilan uzviy aloqadorlikda bo`lib, uning hayotini tabiatdan, tabiiy boyliklardan ayricha tasavvur etish mumkin emas. XXI asr bo`sag`asiga kelib tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi muloqot shunchalik kuchayib ketdiki, bu fan- texnikani jadal taraqqiy etishi, aholi sonining ortishi, tabiatdan, tabiiy boyliklardan foydalanishning oshib borishi bilan xarakterlanadi. Bu esa o`z navbatida tabiatda salbiy holatlarni kelib chiqishi va oxir oqibatda ekologik muvozanatning izdan chiqishi qo`yinki ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologik muammolar ma`lum hududdagi regional xarakterga va keyinchalik umumbashariy ekologik muammolarga aylanib ketayotganligi sababli bu masalani hal qilish faqat bir davlat yoki region miqyosida emas, balki butun dunyo miqyosida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu masalani xalqaro hamjamiyatlar ishtirokida hal etilmasa bo`lmaydigan holatga keldi. Shundan kelib chiqib BMT rahbarligida katta xalqaro dastur bo`lmish “Inson va biosfera” dasturini ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi bu masalaning qanchalik muhimligini bildiradi. 1992 - yilda Rio-de Jeneyroda BMT tomonidan atrof muhit masalalariga bag`ishlangan konferensiyada shu masala xalqaro hamjamiyat ishtiroki atrofida ko`rilib chiqildi. Xalqaro konferensiyada atrof muhit rivojlanishiga bog`liq konvensiya qabul qilindi. Unda ushbu yo`nalishni strategik ahamiyati, rejasi va shu sohada amalga oshirish lozim bo`lgan harakat, sohalar dasturi, amalga oshirilgan ishlar mazmuni bayon qilindi. Shu konvensiyani dunyoning ko`p mamlakatlar qatori O`zbekiston Respublikasi ratifikatsiya qildi va dasturni bajaruvchi davlatlar qatoridan joy oldi. Xalqaro dastur mazmuni talablaridan kelib chiqqan holda ushbu mavzuga doir O`zbekiston o`z rejasini tayyorlab, ushbu hujjatni 1998-yili ommaga tarqatdi. Ushbu hujjatni respublikamiz iqtisodiy taraqqiyotida roli katta bo`lib, kelgusida hozirgi ekologik vaziyatdan kelib chiqib, bioxilmaxillikni saqlab qolish va undan barqaror foydalanishni kafolotlovchi shart-sharoitlarni bilish, ularni mustahkamlash va rivojlantirish zarur. Ushbu hujjatda ko`rsatib o`tilgan barcha

rivojlanish sharoitlarini bajarish atrof muhit muhofazasi va insonlar hayot tarzini yanada yaxshilash garovidir. Geoekologik xavfni oldini olish zarur. Chunki bugun regional xarakterda bo`lgan ekologik xavf ertaga umumbashariy xarakter kasb etishi mumkin. bularni o`z vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish yo`llari ko`rilib chiqilishi zarur. Bu malakaviy bitiruv ishimni mavzusini nomlashda Respublikamizning eng yirik sanoat, qishloq xo`jaligi rivojlangan, aholi zich yashaydigan, qadimiy rivojlanish madaniyatiga ega bo`lgan Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar, vujudga kelgan va sodir bo`lishi mumkin bo`lgan geoekologik xavfni kelib chiqish sabablarini aniqlash, hamda ularni bartaraf etish yo`llarini ko`rsatish va hudud uchun barqaror rivojlanishni ta`minlovchi taklif va mulohazalarimni havola etaman. Zarafshon vohasi O`rta Osiyodagi yirik sivilizatsiya markazlaridan biridir. Bu voha tabiatiga, inson faoliyatining ta`siriga bir necha yillar bo`lgan. Aholi sonining tez o`sishi, yirik shaharlarning ko`payishi, qishloq xo`jaligida ximizatsiyaning avj olishi Zarafshon vohasida ham ekologik keskinlikni keltirib chiqarmoqda. Bugunga kelib bu ta`sir tabiiy muhitga xavf solish darajasini yoyib kelganligi ham ekologik vaziyatning buzilishi bilan izohlash mumkin. Bu malakaviy bitiruv ish mavzuini Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar va ro`y berayotgan va ro`y berishi mumkin bo`lgan ekologik muammolarni bartaraf etish, kelib chiqishini oldini olishga qaratdik. Bu bilan o`sib borayotgan geoekologik xavfning oldini olish va hududda barqaror rivojlanishni ta`minlashdan iborat ishlarni amalga oshirishni zaruriy yechimlarini topishga bag`ishladik. Mavzuning dolzarbligi: Zarafshon vohasida geoekologik xavfsizlikni ta`minlash va barqaror rivojlanishni yo`lga qo`yish masalasi hozirgacha to`liq o`rganilmagan. Keyingi yillarda vohada yuzaga kelgan qator geoekologik muammolar va ularni keltirib chiqaruvchi omillarni chuqur ilmiy tahlil qilish masalasi kompleks hal qilinmaganligi, ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Malakaviy bitiruv ishda Zarafshon vohasining tabiiy geografik

xususiyatlarini hisobga olgan holda, geoekologik havfni vujudga keltiruvchi va ta`sir etuvchi tabiiy va antropogen omillarni chuqur ilmiy tahlil etib, barqaror rivojlanishni, geoekologik barqarorlikni ta`minlash chora–tadbirlarini belgilashdan iboratdir. Ishda vohaning asosiy suv manbai bo`lgan Zarafshon daryosining yuqori qismidan quyi qismiga borgan sari ifloslanishning oshib borishi va uning ekologik muhitga ta`siri hamda geoekologik havfni vujudga kelishida muhim omil ekanligi ko`rsatib o`tilgan. Ishning maqsadi va vazifalari: Zarafshon vohasi tabiiy geografik jihatdan o`rganish asosida voha iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari va o`simlik dunyosidagi o`zgarishlarni aniqlash, voha ekologik xaritasini tuzish va shu asosda geoekologik havf darajasini hududlar bo`yicha ajratish, baholash va uni bartaraf etishga qaratilgan chora – tadbirlar belgilash, ilmiy takliflar tavsiya etishdan iboratdir. Voha landshaftlarining geoekologik holatini ilmiy-tahliliy o`rgangan holda har bir komponentdagi salbiy o`zgarishlarni kelib chiqish sabablarini o`rganish va ularni bartaraf etishga qaratilgan maqbul yo`llarni ko`rsatish bilan geoekologik barqaror rivojlanishni ta`minlash asosiy vazifalaridir. Muammoning ishlab chiqilish darajasi: Yuqorida ko`rsatilgan maqsad va vazifalarni bajarish jarayoning ilmiy asoslariga e`tibor qaratilib, Zarafshon vohasining tabiiy geografik sharoitiga taalluqli bo`lgan quyidagi masalalari bo`yicha adabiyotlar tahlili o`tkazildi: - Zarafshon vohasining tabiiy geografik xususiyatlari; - Geografik o`rni, geologik tuzilishi, iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xos xususiyatlari; - Vohada geoekologik xavfning yuzaga kelishida tabiiy va antropogen omillarning roli.

I.ZARAFSHON HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI 1.1.Geografik o`rni Zarafshon havzasi sharqdan g`arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho`zilgan bo`lib shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirgich chizig`i, janubiy chegarasi Xisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox tog` tuguniga taqaladi va eng g`arbiy qismi Dengizko`l rayoniga qadar yetadi. Havza maydonini tashkil qilgan bu rayonda O`zbekistonning 1 mln. gektardan ortiq va Tojikistonning 60 mln gektar sug`oriladigan dehqonchilik yerlari joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 mln ga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi Matchox tog` tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchox tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchox daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo`shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan keyin chap tomondan 57 km.dan keyin Kshtut va 88 km.dan keyin Motiandaryolar Zarafshonga qo`shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo`lib ko`pchiligi yozda qurib qoladi. O`zbekiston hududi Zarafshon suvining asosiy qismi sug`orishga ishlatiladi. Bu maqsadda o`rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanalllar qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon suvlari emas, balki Qashqadaryo (kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi. Relyef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi: 1) Yuqori Zarafshon 2) O`rta Zarafshon 3) Quyi Zarafshon Yuqori Zarafshonga daryo manbasidan ya`ni Zarafshon muzlikdan Panjakent shahriga qadar joylar kiradi. 300 km.ga cho`zilgan bu rayonda daryo baland tog`lar orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kengligi o`rtacha 10-15

O'xshashlar

TABIIY GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH
Tabiiy geografik goya va tushunchalarining shakllanishi va rivojlanishi
Tabiiy gеоgrafik kоntsеptsiyalar va geografik bilimlar tarixini davrlashtirish muammolari.
O‘ZBEKISTONNING TARIXIY GEOGRAFIK O‘RNI VA TABIIY IQLIM SHAROITLARIDA TURIZM
GEOGRAFIK FANLAR TIZIMIDA UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYANING O‘RNI. UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA, OB’EKTI, PREDMETI VA VAZIFALARI