O‘ ZBEKISTONNING TARIXIY GEOGRAFIK O‘RNI VA TABIIY IQLIM SHAROITLARI DA TURIZM REJA: 1. O zbekistonning geografik joylashuvi.ʻ 2. Aholi va ma muriy- xududiy bo linishi. ʼ ʻ 3. O zbekistonning iqlim-sharoitlari. ʻ 4. Asosiy foydali tabiiy boyliklari. O zbekiston Turkistonning Markaziy qismida joylashgan uning hududining asosiy ʻ qismi Amudaryo bilan Sirdaryo orasida bo lib, mo tadil va subtropik iqlim mintaqasida ʻ ʻ joylashgan. O zbekistonning eng shimoliy nuqtasi bilan eng baland janubiy nuqtalari ʻ orasidagi masofa 925 km, eng g arbiy nuqtasi bilan eng sharqiy nuqtasi orasidagi masofa ʻ esa 1400 km. Maydoni jihatidan O zbekiston Avstriya, Buyuk Britaniya, Belgiya, ʻ Daniya, Shveytsariya davlatlari hududini qo shib hisoblaganda ham ulardan yiriklik ʻ qiladi. O zbekiston janubida Tojikston bilan, sharqda Qirg izston bilan, shimoliy va ʻ ʻ shimoliy-g arbda Qozg iston bilan janubiy g arbda Turmaniston bilan chegaradosh. ʻ ʻ ʻ Janubda Surxon-Sherobod vodiysida Afg oniston bilan chegaradosh. Bu yerda ʻ Afg oniston bilan O zbekiston chegarasi Amudaryo orqali o tadi. O zbekistonning ʻ ʻ ʻ ʻ geografik o rniga ko ra juda qulay. Chunki, uning hududi Turkistonning markazidagi ʻ ʻ tabiyiy sharoiti qulay va tabiiy boyliklarga serob bo lgan yerlarni o z ichiga oladi. ʻ ʻ O zbekistonning ko p qismi tekisliklardan iborat bo lishi hamda serunum vohalarining ʻ ʻ ʻ Chirchiq, Ohangaran, Farg ona, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxandaryo, Quyi ʻ Amudaryoning mavjudligi jumhuriyat iqtisodiyotining rivojlanishida qulay sharoit yaratib berdi. O zbekiston hududi janub-sharqdan g arbga qarab cho zilib, o sha tomonga ʻ ʻ ʻ ʻ qarab pasayib boradi. Jumhuriyatimiz yer usti tuzilish jihatidan Tojikiston va Qirg izstondan keskin farq qiladi. ʻ O zbekiston hududining ko p qismi (71%), (78%) dehqonchilik uchun qulay ʻ ʻ vodiylar, tekisliklar va tog oldi tekisliklaridan iborat. Tekislik yerlarimiz ko p bo lishi va ʻ ʻ ʻ bu joylardan Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq, Qashqadaryo, Surxandaryo va boshqa daryolarning oqib o tishi iqlimning qulayligi sug orma dehqonchilikning va ʻ ʻ

ayniqsa paxtachilikning juda qadimdan rivojlanishiga imkon bergan. O zbekistonningʻ tabiiy sharoiti xilma-xil bo lib, yozda ham qor va muz bilan qoplangan balandligi 4688 ʻ (4643) ga yoruvchi Hazrati Sulton cho qqisi bilan birga dengiz sathidan 12 m past ʻ turuvchi Ming buloq botig i mavjud. O zbekistonning tekislik qismi Turon tekisligining ʻ ʻ bir qismi bo lib, uning g arbiy va shimoliy g arb chekkasini Ustyurt plotosi egallab ʻ ʻ ʻ yotadi. Orol dengizining janubiy sharqiy qismida Qizilqum cho li boshlangan. Yer ʻ yuzining tuzilishi xilma-xildir. Bu yerga past tog lar Bukontog , Tomdi tog , Ovmirza ʻ ʻ ʻ tog , Kultuq tog , Yetimtog , uning g arbiy qismida Sulton Uvays tog i qumli va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tekisliklar orasida qad ko tarib turadi. Tomdi tog ning okean sathidagi eng baland qismi ʻ ʻ 922 m yotadi. Qo shni respublikalar Farg ona botig ining cheka qismlari Qirg izston va ʻ ʻ ʻ ʻ Tojikiston hududida joylashgan. Botiqning shimolida Chotqol sharqda Farg ona va ʻ janubda Oloy Turkiston tog tizimlari joylashgan. Zarafshon tog tizmasining janubida ʻ ʻ Hisor tog tizmasining janubiy-g arbiy tarmoqlari (Yakkabog , Surxontog , Kuxitang va ʻ ʻ ʻ ʻ boshqalar) uchraydi. O zbekiston aholisi ko p millatliligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibini 130 dan ʻ ʻ ortiq millat va elatlar vakillari tashkil etadi. Aholi zichligiga ko ra 2-o rinni Toshkent ʻ ʻ iqtisodiy nohiyasi egallaydi, - bu yerda har 1 km ga 275 kishi tug ri keladi. Aholi zichligi ʻ ko p jihatdan vohani qadimdan xo jalik mintaqalaridan bo lib kelganligi va zich muhimi, ʻ ʻ ʻ O rta Osiyoning yirik shahri-Toshkentning shu yerda joylashganligi bilan izohlanadi. ʻ Quyi Amudaryo iqtisodiy nohiyasining qadimgi dehqonchilik vohalaridan biri bo lgan ʻ Xorazm viloyati O zbekistonning aholisi ancha zid viloyatlaridan hisoblanadi. Unda aholi ʻ har 1 km kv ga 169,5 kishidan to g ri keladi. Zarafshon, Surxandaryo va Qashqadaryo ʻ ʻ mintaqalarida aholining o rtacha zichligi 1 km.kv ga 60-65 kishini tashkil qildi. Bu ʻ mintaqalarda keyingi yillarda yangi yerlarni o zlashtirish va sanoatni rivojlantirish ortib ʻ bormoqda. Masalan: Qashqadaryoda 1959 -1981 yillar orasida aholi zichligi 1 km kv ga 17,9 kishidan 59,1 kishiga (3,3 barovar), Surxandaryoda esa 20,3 kishidan 64,2 kishiga 13,2 barobar) ko paydi. Buxoro viloyati va Qoraqalpog iston Respublikasi O zbekiston ʻ ʻ ʻ aholisi eng siyrak yashaydigan mintaqalar. Ularda aholining o rtacha zichligi 1 km kv ga ʻ 12,0 kishi va 7,7 kishini tashkil qiladi. Buning asosiy sababi hududning kata qismini egallab turgan Qizilqum cho li va Ustyurt platosining iqtisodiy jihatdan ancha kam ʻ o zlashtirilganligidir. 1960 yilgacha Mirzacho l iqtisodiy nohiyasi aholi siyrak joy ʻ ʻ lashgan mintaqalar jumlasiga kirardi.

Keyingi yillarda Sirdaryo va Jizzax viloyatlarini birlashtirgan bu iqtisodiy mohiyatdagi keng dashtlarning deyarli tamoman o zlashtirilganligi sababli unda aholiʻ zichligi tabora oshib bormoqda. 1991 yil (ko rsatkichlaridagi) ma lumotlariga ko ra, bu ʻ ʼ ʻ iqtisodiy nohiyada aholining o rtacha zichligi 1 km.kv ga 52 kishidan ziyod to g ri ʻ ʻ ʻ keladi. O zbekiston Respublikasining maydoni 447,4 kv km, xorijiy davlatlar bilan ʻ taqqoslaydigan bo lsak, uning maydoni Buyuk Britaniyadan 2 barovar, Shveytsariyadan ʻ 11, Belgiyadan 14, Armanstondan 15 barobar katta. O zbekistonning chegarasining ko p ʻ ʻ qismi tekislikdan o tganligi sababli transport va iqtisodiy alohalarni rivojlantirish keng ʻ imkoniyat beradi. Respublikamiz maydonining kattaligi jihatidan O rta Osiyo davlatlari va ʻ Qozog iston Respublikasi orasida uchinchi o rinda tursa, aholi soni jihatidan u yuqorida ʻ ʻ sanab utilgan davlatlar o rtasida eng oldingi o rinda turadi. O zbekiston aholisi 2002 yil ʻ ʻ ʻ boshida 25,2 millionga teng bo lgan. Uning aholisi Saudiya Arabiston aholisidan 2 ʻ barobar, Shveytsariya aholisidan 3, Mug ilston aholisidan 10 baravor ko p. ʻ ʻ O zbekiston respublikasi 1924 yilda sobiq SSSR tarixidagi ittifoqdosh respublika ʻ tarzida tashkil topgan. 1991 y 31 avgustda esa mustaqil respublika deb e lon qilingan. ʻ Poytaxti Toshkent shahri, unda 2 mln. 30000 dan ziyod aholi yashaydi. O zbekiston ʻ aholisining asosiy 75% ni o zbeklar tashkil qiladi. ʻ Undan tashqari rus, tatar, tojik, qozoq, qoraqalpoq, koreys, yaxudiy, uyg ur va ʻ boshqa xalqlar yashaydi(130 dan ortiq millatlar). O zbekiston respublikasining ma muriy-hududiy bo laklari soni: ʻ ʼ ʻ 1. Viloyatlar-12 ta va bitta Qoraqalpog iston respublikasidan iborat. ʻ 2. Tumanlar- 18 ta 3. Shu jumladan qishloq tumanlari-163 ta 4. Shahar tumanlari- 18 ta 5. Shaharlar jami-12 ta 6. Respublikaga buysunuvchi shaharlar- 1 ta. 1. Andijon viloyati. Markazi Andijon (307,4 ming kishi yashaydi). Viloyatning tuzilgan vaqti 1941 y, 6 mart, Hududi 4,24 ming kv.km. Aholisi 1993 yil 2 mln. va 14 tumandan iborat. 2. Buxoro viloyati. Markazi Buxoro (237,6 ming kishi yashaydi) 1938 y. 15 yanvarda tuzildi. Yer maydoni 40,32 ming kv.km. Aholisi 1315,2 kishi. 11 tumandan

iborat. 3. Jizzax viloyati. Markazi Jizzax (122,7 ming kishi) 1973 y 29 dekabr. Yer maydoni 20,49 ming kv.km. Aholisi 1315,2 kishi. 11 tuman. 4. Navoiy viloyati. Markazi Navoiy shahri. (112,7 ming kishi, 1982y 20 aprel maydoni 110,99 ming kv.km. Aholi 734 ming 8 tuman. 5. Namangan viloyati. Namangan shahri. (354 ming) 1941 y 6 mart. 6. Samarqand viloyati. Aholi 2431,3 ming. 16 tuman (363,4 ming). 7. Sirdaryo viloyati. 626 ming. 9 tuman (53,4 ming) 8. Surxandaryo viloyati. 1635,8 ming 14 tuman, Termez (106,0). 9. Toshkent viloyati 2239,8 ming 15 tuman 10. Farg ona viloyati 2444,5 ming 15 tuman (182,0)ʻ 11. Xorazm viloyati 1198,4 . 10 tuman (136,9) 12. Qashqadaryo. Qarshi (190 ming) 1943 y 20 yanvar er maydoni 28,57 ming kv.km. Aholi 1917,9 ming 14 tuman 1960 y 25 yanvarda Qashqadaryo viloyati tugatilib hududi Surxandaryo viloyatiga berilgan edi. 1969 y esa 7 fevralda u yana qayta tashkil topti. 13. Qoraqalpog siton respublikasi. Nukus shahri. 188,9 ming suveren demokratik ʻ respublika deb e lon qilingan vaqti 1992 yil 9 yanvar. Yer maydoni 166,59 ming kv.km. ʼ Aholi 1396,7. 15 tuman. O zbekiston okean dengizlardan uzoqda Yevro Osiyo ʻ materigining ichki qismida joylashganligi tufayli kontinental iqlimga ega bo lib, osmoni ʻ nihoyatda ochiq, seroftob, uzoq davom yetadigan jazirama issiq va quruq yoz bilan, shu geografik kenglik uchun birmuncha sovuq qish bilan tavsiflanadi. O zbekistonda ʻ iqlimning barcha unsurlarining yillik o zgarishi orasida katta tafovutlar mavjud bo lib, ʻ ʻ ular eng avvalo iqlim hosil qiluvchi omillarning xususiyatlariga bog liq. ʻ O zbekiston iqlimi uning geografik o rni va u bilan bog liq holda quyosh ʻ ʻ ʻ radiatsiyasi, atmosfera sirkulyatsiyasi, relefi, yer yuzasining holati, iqlimga kishilar xo jaligi faoliyatining (antrop) ta siri natijasida tashkil topadi. ʻ ʼ Ma lumki, O zbekiston cho l zonasida asosan subtropik kenglikda, okeanlar ʼ ʻ ʻ ichkarida joylashgan. Bu esa uning iqlimindagi ba zi xususiyatlarni, chunonchi, ʼ quyoshning ifqori baland turib uzoq vaqt, eritib va isitib turishini nom bulutli bo lishganligini shakllanishida muhim o rin tutadi. O zbekistonning tog li qismida ʻ ʻ ʻ ʻ quyoshning nur sochib turishi davri tekislikka nisbatan 600-700 soat kam bo ladi, ʻ

tog larning 2000 metr balandlik qismida quyosh yiliga 2300-25 soat nur sochib turadi.ʻ Buning asosiy sabablari tog yonbag ri bo ylab ko tarilgan sari bulutli kunlarning ʻ ʻ ʻ ʻ ortib borishi tog yonbag rining quyoshga nisbatan holatidir. O zbekiston iqlimining ʻ ʻ ʻ vujudga kelishida atmosfera sirkulyatsiyasining (havo massalarining almashib turishi) ham ahamiyati kattadir. Jumxuriyat hududiga yil bo yi uchta quyidagi asosiy havo ʻ massalari tasir etib turadi. Arktika mo tadil (qutbiy) va tropik. O zbekiston hududida atmosfera ʻ ʻ sirkulyatsiyasining o zgarib turish xususiyati haqida yaxshi tasavvurga ega bo lish ʻ ʻ maqsadida yilding issiq (yoz) va sovuq (qish) fasliga bo lib tavsif beramiz. Qishda ʻ O zbekiston hududi ko proq arktika va mo tadil (qutbiy) havo massalari tasirida bo lib, ʻ ʻ ʻ ʻ ular shimoliy g arbdan, shimoldan kirib keladi. Ma lumki, Turkiston, jumladan ʻ ʼ O zbekiston qishda Sibir antisiklonidan vujudga kelgan yuqori bosim barometrik o qdan ʻ ʻ yani shimoli sharqdan O zbekiston hududiga havo massalari kirib keladi. Ba zi, issiq ʻ ʼ tropik havo massasi Eron-Afg oniston tomonidan kirib keladi. Natijada Turkistonning ʻ janubiy qismida mo tadil mintaqa sovuq havosini Eron va Afg onistondan kirib kelgan ʻ ʻ iliq toropik havosidan ajjratib turuvchi qutb fronti vujudga keladi. Yilning issiq faslida O zbekistonda havo sirkulyatsiyasi qish faslidan keskin farqlanadi. Chunki may oyidan ʻ boshlab Turon tekisligi havosi tezda qizib ketishi oqibatida past bosimli markaz-termin repressiyasi vujudga keladi. O ta qizib mahalliy kontinental Turon tropik havosi ʻ shakllanadigan va bu davrda O zbekistonda-harorat ko tarilib, Termizda 50 gradusga ʻ ʻ yetishi kuzatilgan. Bunday ob-havo (termin depressiyali kunlar) yoz davrining 15% ni tashkil qiladi. O zbekiston iqlimiga yana uning yer usti holati, yani qor qoplash, tuproqli ʻ o simliklari ham tavsif etadi. Chunki, qor qoplashning quyosh radiatsiyasini qaytarish ʻ qobiliyati juda kata bo ldi. O zbekiston havosining nomligi va bulutligi eng avvalo havo ʻ ʻ massalariga xususiyati hamda almashinib turishiga havoning haroratiga, yer usti holatiga va yog in bilan bug lanishining nisbatiga bog liq. Havoning nisbiy namligi yil bo yi ʻ ʻ ʻ ʻ o zgarib, yozda kamayib, qishda esa haroratining pastligi, yog ingarchilikning ortishi ʻ ʻ tufayli ko payadi. Jumxuriyatimizda qishda havoning nisbiy namligi tekislik qismida ʻ shimoldan janubga qarab 70-80% atrofida o zgarsa, tog larda balandlashgan sari kamayib ʻ ʻ 55-59% va undan pastga tushishi mumkin. Toshkentda 79%, Termizda 79% ni tashkil etsa, mutloq balandligi 1438 metr bo lgan. Chimyonda 59% ga mutloq balandligi 1545 m ʻ