TABIIY FANLARNING ASOSIY TARIXIY TIPLARI. Reja: 1. Tabiiy fanlarning eng qadimgi davri. 2. Antik fan. 3. O’rta as rva Renessans davri fani.

1. Tabiiy fanlarning eng qadimgi davri. Tabiat o’zining uzoq tarixiga ega. Tibbiyot haqidagi bilimlar qadim zamonlardayoq odamlarning turli xil ehtiyojlarini qondirgan. Xususan, bu bilimlar tevarak-atrofni tushunish, tabiyotdagi sikllar va xodisalar bilan ijtimoiy hayot jarayonlarini bog’langanligini belgilash, fasllar ketma-ketligi va tarixiy-madaniy, urf-odatlar o’rtasidagi bog’lanishni qayd qilish va o’rnatish uchun xizmat qilgan. Tabiiyot haqidagi arxaik ya’ni (eng qadimgi) bilimlar hali mifologik ong qobig’idan chiqmagan. Shunday bo’lsada, u davrda inson tabiiyot jarayonlari haqida uncha muncha aniqlik darajasidagi bilimlarga ega bo’lgan. Tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, ibtidoiy jamoa davrida yaratilgan tasvirlar va rivoyatlarda qadimgi kishilarnig astronomik, biologik, matematik bilimlari ifodalangan bo’lib, ular tabiyatdagi predmetlarning o’ziga xos shaklda bo’lsa ham to’g’ri in’ikosini bergan. Qadimgi Bobil podsholigida huquq, botanika, tibbiyot, minerologiya, kimyoviy dori-darmonlar tayyorlash qoidalari berilgan qo’llanmalar tuzilgan. Tarixshunoslar qadimgi Misrda ishlab chiqilgan tibbiyot bilimlarni «old fan» yoki «ilk fan» deb atashadi. Ularning (I.M.Diyakonov, M.A.Korostovsev va boshqalar) fikricha, bunday bilimlar bo’lmaganda tadqiqot usullari, tushunchalari va muammolariga ega bo’lgan haqiqiy fan vujudga kelmas edi. Qadimgi sharq sivilizasiyalarida yaratilgan tabiiyot ilmi hissiy, empirik shakl va darajadan yuqoriroq ko’tarilmadi, asosan, resepturali, ya’ni ma’lum natijani, yechimni qadam baqadam, ketma-ket belgilangan amallarni bajarish shaklidagi algoritmik xarakterga ega bo’lgan. 2. Antik fan. Tabiiyot bilimlarni keyingi taraqqiyoti qadimgi Yunon sivilizasiyasining rivojlanishi bilan bog’langan. Bu yerda, Sharqda amaliy –

resepturali harakterga ega bo’lgan tabiiyot ilmi nazariy bilim, fan darajasiga ko’tarildi. Shu sivilizasiyada o’ziga xos intellektual inqilob sodir bo’ldi. Bu inqilobning belgilari, uni keltirib chiqargan omillar quyidagilardir: 1) Mifologiyadan logosga, nazariy tafakkurga o’tish; 2) Old yoki ilk fan nazariy tizim xarakterga ega bo’lgan fanga aylanishi; 3) Tabiiyot va matematika oid tushunchalar va tamoyillar asoslanadigan, ularning isboti beriladigan bo’ldi; 4) G’oyalar, fikrlar raqobati, tafakkur erkinligi miqyosi keng bo’lishi va x.k. Shunday qilib, qadimgi Yunonistonda gnoseologik asosi bo’lgan nazariy tafakkur vujudga keldi. Shakllanayotgan nazariy tafakkur, bilim quyidagi xislatlarga ega bo’lgan: A) intersubyektivlik. Tushuncha va tamoyillarni turli subyektlar uchun aynan ma’noga mazmunga ega bo’lishi; B) tizimlilik . Nazariy bilimlarning unsurlari izchil o’zaro bog’langan tizim shaklida butunlikni tashkil qiladi; G) nazariy tafakkurning mantiqiylik va muammoli xislatining kuchayishi. Bu xislatlar o’z navbatida tabiatni rasionallik tamoyillari asosida tushunish va tushuntirish imkoniyatini beradi. Nazariy tafakkur ikki shaklda – falsafa va maxsus tabiiy-ilmiy bilimlar shaklida rivojlana boshlandi. Dastlabki paytlarda tabiiy ilmiy bilimlar falsafa tarkibida rivojlangan. Miloddan oldin V-IV asrlarda matematika, mexanika, fizika, biologiya va boshqa fanlar mustaqil taraqqiy etgan. Shu davrda falsafa va maxsus fanlar o’rtasida farq paydo bo’la boshlagan. Tabiiy-ilmiy bilimlar boshqa maqsad va yo’nalishga ega bo’la boshlaydi. «Antik davr uchun», - deb ta’kidlaydi

B.P.Yudin, - tabiiyot avvalambor tabiiyot qanday bo’lsa, shunday tadqiqot qilishdir». Tabiat haqida fikr yurituvchi faylasuflar tabiatdagi jarayonlarning mohiyati va sababini ilohiy kuchlarda, xudoda ko’rishgan. Platonning fikricha, olamni yaratgan xudo narsalarga harakat, tartibot, monandlik ato etgan. Aristotel boshqacha fikrda bo’lgan. Uning ta’kidlashicha tabiatdan tashqarida turgan mohiyatni metafizika, ya’ni falsafa o’rganishi kerak. Fizika fani tabiatdagi jarayonlarni tadqiq qilish lozim. Aytaylik, olamni harakatga keltiruvchi kuch haqida fizika emas, balki metafizika mulohaza yurgizishi kerak. Birlamchi harakatlantiruvchi kuch (pervodvigatel) yoki, boshqacha qilib aytganda, xudo olamga, tabiatga harakat bag’ishlaydi. Substansiya, cheksizlik, ruh, shakl kabi mohiyatlarni tabiiyot emas, balki falsafa, metafizika o’rganadi. Tabiatdagi predmetlarni, harakatni, o’zgarishlarni fizika tadqiq qiladi. Shu bilan birga Arsitotelning fizikasi tom ma’nodagi tabiiy-ilmiy bo’lmagan tushunchalarga tayanadi. Xususan, u oy osti olam (tabiat) va oy usti olam, mukammal harakat (doira) va nomukammal egrichiziqli harakat tushunchalarini ishlatadi. Ellinistik davrda matematika, mexanika, astronomiya, geografiya rivojlanadi. Falakiyotshunos sosigen olamning gomomarkazli (ya’ni bir, yagonamarkazli) sferalar ta’limotiga jiddiy e’tiroz bildirdi. Aristotel ishlab chiqqan bu ta’limotga ko’ra, olam gomomarkazli, sferalar (aylanma doiralar) tizimi bo’lib, uning markazida Yer joylashgan. Falakiyotshunosning vazifasi esa sayyoralarni bir maromdagi harakati tamoyiliga asoslanib tizimni shunday matematik tasvirini berish kerak-ki, unda planetalarni idrok qilishda

krinadigan harakat o’z aksini topishi lozim. Aristotel yaratgan ta’limotdan shunday uslubiy talab kelib chiqqan edi. Sosigenning e’tiroz bildirib aytishicha, bunday tasavvurga zid keladigan kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatadiki, ko’p sayyoralarni yerga nisbatan masofalari o’zgarib turadi. Masalan, Venera va Marsning yorug’lik darajasi yaqinlashishi yoki uzoqlashishiga qarab o’zgarib turadi. Demak, ularning xarakatlari sferasi bir maromdagi chiziqni tashkil qilmaydi. Falakiyotshunos olim yana bir e’tiroz keltiradi. Quyosh tutilganda Oyni o’lchash imkoniyati paydo bladi. Ulchashlar shuni ko’rsatadiki, oyning diametri ham o’zgaruvchan soni beradi. Agar Oy va Quyosh o’rtasidagi masofa o’zgarmasdan bir xil bo’lganda, bunday natija kuzatilmagan bo’lar edi. Lekin, Sosigen kabi olimlarning e’tirozlari koinotni nomarkazli sferalar tizimi konsepsiyasidan voz kechishga olib kelmadi. E’tirozlar h-isobga olinganda Yer Olamning markazi emas, Yerning o’zi o’z o’qi atrofida va katta tizim doirasida, masalan, Quyosh atrofida harakat qilmoqda degan fikrga kelish mumkin edi. Antik tabiiyotshunosligida boshqa ilg’or ilmiy fikrlar ham olg’a surildi. Masalan, pifagorchi olim Filolayning fikricha, olamning markazida Olov – Gestiya joylashgan. Quyosh tiniq shishadan hosil bo’lgan – shar bo’lib, Gestiyadan nur va issiqlik oladi. Yer Gestiya astrofida aylanadi. Bu tizimda planetalarning Markaziy olovgacha masofasi bir xil, lekin ularning Yergacha bo’lgan masofasi (Yer markaziy olov atrofida aylangani bois) har xil bo’lishi mumkin. Boshqa pifagorchi olim Ekfantning g’oyasiga ko’ra, Yer o’z o’qi atrofida bir sutka davomida aylanadi. Bu fikrni Aristotelning zamondoshi Geraklid Pontiyskiy (miloddan oldin 288-315) ham bildirgan. Nihoyat matematik va falakiyotshunos Aristrax Samosskiy (m.oldin 310-230) birinchi bo’lib geosentrizm (quyosh markazi) g’oyasini olg’a surdi.