BIOSFERA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: BIOSFERA
Reja:
Kirish
1. Biosfera haqida tushuncha.
2. Ekologik omillar tasnifi.
3. Inson va organizmlarning ekologik omillar ta'siriga moslashuvi.
4.Biosfera muvozanatining buzilishi va oqibatlari.
4. Tabiiy resurslar
5. Xulosa

Ekologiya atamasini fanga birinchi bo"lib nemis olimi Ernest Gekkel
1866 yilda kiritgan . Lekin hozirgi kunda juda ommalashib ketgan bu atamaning
mazmuni (grekcha «oykos» -uy yashash joyi, «logos» -fan ) asl moxiyatini to'la
tushinish imkonini bermaydi Ekologiya-hayot jarayonlarini o'ziga xos
uslublarda tadqiq qiladigan mustaqil fan hisoblanidi. Ekologiya biologik
fanlar turkumiga mansub mustaqil fandir. Ekologiyaning juda ko"p tariflari
mavjud Ulardan birida shunday deyiladi:«Ekologiya O rganizmlarning (har
qanday ko'rinishlardagi, barcha darajada uyg'unlashgan) hayot faoliyati
qonuniyatlarini ular hayoti kechadigan tabiiy muhitga inson omilining
ta'sirini hisobga olgan holda o'rganadigan fandir». Tirik tabiat qanday tuzilgan,
qaysi qonunlar asosida mavjud va rivojlanadi, inson ta'siriga qanday javob
beradi-bularning barchasi ekologiyaning predmeti hisoblanadi. Hozirgi kunda
ekologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardir: -hayotning tashkil topish
qonuniyatlarini inson ta'sirini hisobga olgan holda o'rganish; -biosferadagi
jarayonlarni o'rganish, boshqarish, bashorat qilish insonning yashash muhitini
saqlash; -biologik resurslardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini
yaratish va boshqalardir. Dastlabki ekologik tushunchalar haqida qadimgi yunon
olimlari asarlarida ham ma'lumotlar keltirilgan. (Tsimlik va hayvonlar, inson
hayotining atrof muhit bilan bog'liqligini Ibn Sino, Beruniy asarlarida,
shuningdek A.Gumboldt, J. Lamark, K.Rule, Ch.Darvin, E.Gekkel asarlarida
yoritilgan. Lekin ekologiyaning fan sifatida shakllanishi XX asr boshlarida
amalga oshdi. Dastlab o’simliklar va hayvonlar ekologiyasi, XX asrning 20
yillarda ijtimoiy ekologiya va inson ekologiyasi rivojlandi. 20-30 yillarda O'rta
Osiyo Davlat universitetida D.N.Kashkarov va E.P.Korovinlarning ekologiya-
geograflya maktabi tashkil etilib, o'lkamiz tabiatini ekologik tadqiq qilish
boshlandi. 1940-50 yillarda sobiq ittifoqda ekologik bilimlarning rivojlanishi
susayib qoldi. Atrof muhit holati tez o'zgara boshladi. XX asrning 60- yillariga
kelib ekologiya jadal rivojlandi, uning yangi yo'nalishlari vujudgakeldi.
Umumiy ekologiya barcha organizmlarning alohida darajadagi, muhit

sharoitlari bilan o'zaro munosabatlari ekologiyasini o'rgandi. Hozirgi kunda
ekologiyaning ijtimoiy va tabiiy fanlar chegarasida rivojlanayotgan tarmoqlarga
inson ekologiyasi, ijtimoiy ekologiya, gidroekologiya, global ekologiya va
boshqalar kiradi. Ekologiyaning vujudga kelgan yangi tarmoqlari fanlar tizimida
o'ziga xos o'rin egallaydi.
Organizmni o'rab turuvchi va u bilan doimiy munosabatda bo’ladigan
tabiatning bir qismi hayot muhiti deb ataladi. Yer yuzida organizmlar to'rt
hayot muhitini o'zlashtirganlar -suv, havo, tuproq, organizm. Organizmning
yashashi uchun bir yoki bir nechta muhitlar zarurdir. Hayot muhitlari aloxidaa
yashash muhitlariga bo'linadi. Yashash muhiti hayot muhitining geografik va
ekologik xususiyatlari bilan ajraluvchi qismidir. Masalan: suv hayot muhitida
chuchuk va sho'r suvli yashash muhitlari , oqar va oqmas suv yashash muhitlari
ajratiladi. Yashash muhiti yashash joyi va biotoplarga bo'linadi.
Tabiatdagi mavjud barcha organizmlar populyatsiyalar tarkibiga kiradi.
Ekologiyada populyatsiya deb umumiy maydonda yashaydigan va o'zaro
munosabatdagi bir turning zotlari guruhiga aytiladi. Tabiatda faqat
populyatsiyalar o'z tarkibidagi zotlar sonini boshqara oladi.
Shuning uchun o'simlik va hayvonlarni muhofaza qilish populyatsiya
darajasida amalga oshirilishi lozim.Ekologiyada asosiy tushunchalardan biri
ekologik sistema tushunchasidir.Tirik organizml ur j am oasi va ular ni yashash
muhi tini o'z i chiga oladigan funktsional sistema - ekologik sistema deyiladi.
Cho'l, o'rmon , o'tloq, botqoq, ko'lni ekosistemalarga misol qilib aytish mumkin.
Muhitning ekologik omillari tasnifi. Abiotik omillar; Biotik omillar; Antropogen
omillar; Iqlimiy; yorug'lik, harorat, namlik, shamol, bosim. Fitogen; o"simliklar
ta'siri Insonning organizmlarga bevosita va yashash muhitlariga ta'siri Edafogen;
tuproq xususiyatlarining organizmlarga ta'siri Zoogen; hayvonlar ta'siri Orografik;
yer yuzasi past balandliklarining ta'siri Mikrobiogen; viruslar, bakteriyalarning
organizmlarga ta'siri
Gidrologik; suv muhiti xususiyatlarining ta'siri Ekosistema chegarasiz
tushuncha bo’lib, unga tomchidan okeangacha bo’lgan barcha obektlarni

misol qilib keltirish mumkin.
Shahar, akvarium, tuvakdagi gul, kosmik kema suniy ekosistemalarga
misol bo’ladi.Ekosistemadagi barcha komponentlar o'zaro chambarchas
bog'langan. Ekosistemadagi dinamik muvozanat holati gomeostaz deb yuritilad
i. Agar tashqi tasir natijasida muvozanat buzilsa ekosistema o'z-o'zini tiklashi
mumkin. Insonlarning tabiatga tasiri ekosistemalarning o'z-o'zini tiklash
imkoniyatlaridan oshmasligi kerak . Ekosistemadagi organizmlarning alohida
to'plami ,biotsenoz deb ataladi. Ekosistemadagi yashash sharoitlarining
yig'indisi biotop deb yuritiladi. Biotsenoz va biotop birgalikda biogeotsenozni
hosil qiladi Biogeotsenoz biosferaning eng kichik hududiy birligi hisoblanadi.
Ekosistemadagi organizmlar oziq zanjirlari orqali o'zaro bog'langan.
«O’simlik-hashorat-baqa-ilon-kalxat» oziq zanjirida birinchi bug'indan
keyingilariga qarab biomassa kamayib boradi . Turli ekosistemalar oziq
turlari orqali bog'langan. Hamma ekosistemalar «ochiq» bolib, modda va
energiya almashinuvi jarayonida biri ikkinchisini taqozo etib turadi. Yer
yuzidagi barcha organizmlar tarqalgan va ularning tasirida o'zgargan hayot
qobig biosfera deb yuritiladi. Biosfera haqidagi talimotning asoschisi akademik
V.I.Vernadskiy (1863-1945y) hisoblanadi. Biosfera atmosferaning quyi
troposfera qismini, butun gidrosferani va litosferaning ustki qismi bo'lgan
nurash qobig^ini o'z ichiga oladi. Organizmlar hosil qilgan yoki o'zgartirgan
barcha jonsiz jinslarni ham hisobga olganda biosferaning «qalinligi» 40 km
dan ortadi. Biogeokimyoviy j ar ayonl ar - m odda va ener gi ya al m ashi nuvi
bi osf er a mavjudligining asosiy sharti hisoblanadi. Biosfera turg'un,
murakkab, eng katta o'ziga xos ekosistema hisoblanadi. Insonning xo'jalik
faoliyati natijasida biosferaning turgunligiga putur yetmoqda. Antropogen
tasir surati o'sib boraversa, yaqin kelajakda biosferaning o'z-o'zini tiklash
qobiliyati butunlay izdan chiqishi va uning oqibatida insoniyat ekologik halokat
iskanjasiga tushib qolishi mumkin.
Biosferadagi barcha tirik organizmlar yig’indisini 1. Vernadskiy «jonli modda»
deb ataydi va uning tarkibiga insoniyatni ham kiritadi. Biosferaning

o'zgarishida inson ongi butunlay yangi qudratli omil ekanligini takidlaydi .Aqlli
inson o'z taraqqiyotida biosferaning inson tomonidan boshqariladigan yangi sifat
holati noosfera (aql,tafakkur qobig'i) ga o'tishi muqarrardir . V.I.
Vernadskiyning fikricha noosfera (biosfera rivojining oliy bosqichi) bizning
sayyoramizdagi yangi geologik hodisalardir . Inson noosferada birinchi bor yirik
geologik kuchga aylanadi .U o'z aqli va mehnati bilan yashash makonini
o'zgartiradi va qayta bunyod qiladi.
Lekin shuni takidlash kerakki, insonning biosferani o'zgartirishi uning
imkoniyatlari chidamliligi darajasidan oshib ketmasligi kerak. XX asrning
ikkinchi yarmida fan-texnikaning jadal rivojlanishi, ishlab chiqarish
vositalarining takomillashuvi biosferada ko^plab salbiy o'zgarishlar keltirib
chiqaradi. Insoniyatning yaqin kelajakdagi faoliyati birinchi navbatda
biosferadagi salbiy o’zgarishlar oqibatlarini bartaraf qilishga qaratilmogi lozim.
TABIIY RESURSLAR: tushunchasini ta'riflashdan oldin, bu tushunchani
ko'pchilik mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinishi haqida aytib o'tish
kerak. Akademik I.P.Gerasimov bilan professor D.A.Armond tabiiy resurslarga
eng to’liq ta'rif beradilar. «Tabiiy resurslar kishilar bevosita tabiatdan oladigan va
ularning yashashlari uchun zarur bo’lgan xilma-xil vositalardir». Iqtisodiy geograf
pofessor Y.G.Saushkin elektr energiya olish, oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab
chiqarish uchun foydalanishi mumkin bo’lgan komponentlarni va sanoat uchun
xom-ashyoni tabiiy resurslarga kiritadi. Yana bir geografik A.A.Mints bu haqda
boshqacharoq fikr bildiradi. U tabiiy resurslardan foydalanish formalari va
yo'nalishlariga qarab, ularni iqtisodiy jihatdan kl as si f i ka t s i y a qi l i sh ni bi r i n ch i
o' r i ng a qo’ ya di . Bu klassifikatsiyada tabiiy resurslar moddiy ishlab
chiqarishning asosiy sektorlaridan ishlab chiqarishdan tashqari sferada
foydalanishga qarab gruppalarga ajratilgan. Tabiiy resurslarni yana shu tariqa
klassifikatsiya qilish K.Marks asarlarida uchraydi. Shunday qilib tabiiy resurslar
kishilarning yashashi uchun zarur m anbal ar i va m ehnat vosi t al ar i m anbl ar i ga
bo'l i nadi . Mukammalroq klasifikatsiya qilinganda tabiiy resurslar
quyidagilarga bo'linadi: a) moddiy ishlab chiqarish resurslari - sanoatda yoqilg'i,

metallar, suvlar, yog'och-taxta, baliq, qishloq xo'jaligida sug'orish uchun suv,
ovlanadigan hayvonlar. b) ishlab chiqarishdan tashqari sfera resurslari,
ichimlik suv, daraxtlar, kishilarni davolash uchun iqlim resurslari va hakozolar.
Tabiiy jismlar va kishilar foydalanadigan energiya turlari RESURS lar
deyiladi. Resurs so’zi fransuzcha so'z bo'lib «yashash vositasi» degan
ma'noni bildiradi. Tabiiy resurslar kishilarning yashashi uchun zarur bo’lgan
shunday vositalarki, bu vositalar jamiyatga bevosita emas balki ishlab chiqaruvchi
kuchlar va ishlab chiqarish vositalari orqali ta'sir etadi. Tabiiy resurslar - ovqatga
ishlatiladigan yovvoyi o’simliklar va hayvonlar, kishilar ichadigan va
boshqa ko'p maqsadlarda foydalanadigan suvlar, metallar olinadigan
rudalar, uylar quriladigan yogoch taxtalar, energiya va yoqilg'i
manbalari bo’lgan kumir, neft, tabiiy gazlardir. Tabiiy resurslardan to'g'ri
foydalanish va ularni muhofaza qilish uchun klasifikatsiya qilish zarur. Tabiiy
resurslar ikki turga bulinadi: tugaydigan va tugamaydigan resurslarga.
Tugaydigan resurslar o'z navbatida 2 gruppaga bo'linadi -
tiklanadigan va tiklanmaydigan. Tiklanmaydigan tabiiy resurslar yoki
foydalanayotgan darajadan yuz ming marta va million - million marta sekin
tiklanadigan
tabiiy resurslar birinchi gruppaga kiradi. Butunlay yo'q bolib ketadigan va
juda kamayib qoladigan yer osti boyliklari, foydali qazilmalar shular
jumlasidandir. Demak, bunday resurslarni tiklab bo'lmas ekan, mineral
resurslardan ratsional foydalanish ularni tejab-tergab ishlatish va qazib
olayotganda xo'jalikning boshqa sohalariga, chunonchi yerlarga zarar
etkazishga yo'l qo'ymaslik kerak. Havo, suv resurslari, energiya (quyosh
energiyasi, yadro, geotermal, shamol, tcf Iqin energiyalari) Er osti qazilmalari
(ko’mir, neft, gaz, ruda va h.k) Tuproq, o’simlik va hayvonlar, ba'zi mineral
resurslar Tiklanadigan tabiiy resurslar butunlay yo'q bo’lib ketmaydi va
qaytadan tiklanadi. Tirik mavjudotlar, o’simlik va hayvonlar, shuningdek,
tuproq ana shunday resurslardandir. Chunonchi, tuproq yo'q bo’lib ketmaydi
balki, asosiy xossasini umundorligini yo'qotadi. Bunday resurslardan

foydalanayotganda shuni esda tutish kerakki, muayyan tabiiy sharoitning
buzilishi ularning qayta tiklanishiga halaqit berishi mumkin. Masalan, hozirgi
vaqtda butunlay qirib yuborilgan ko’pgina hayvon va o’simlik turlari, shuningdek
erroziya natijasida butunlay buzilgan tuproqlar qaytadan tiklanmaydi. Bunda
tiklanadigan tabiiy resurslarning paydo bo'lish protsessi muayyan tezlikda
bo'lishini esda saqlash kerak. Masalan, otib tashlangan hayvonlarning qaytadan
paydo bo'lishi uchun bir yil yoki bir necha yil kerak. Daraxtni kesib tashlagan
o'rmon kamida 60 yildan keyin qayta tiklanishi mumkin. Tarkibi o'zgargan
tuproqning yaxshilanishi uchun esa bir necha ming yil vaqt kerak. Shuning uchun
ham tabiiy resurslarni ishlatish sur'atiga to'g'ri kelishi kerak.
Tiklanadigan tabiiy resurslarga zaruriy sharoit yaratib berilsa kishilarga
abadiy xizmat qilish mumkin.
Tugamaydigan tabiiy resurslarga - suv, iqlim va kosmik resurslar kiradi. Suv
resurslari- suv barcha jismlar orasida eng ajoyibdir. Suv tabiatda uchta fizik
holatda: qattiq, suyuq va bug'simon holatda uchraydi. Dunyodagi suvlarning 92-
94 % okeanlardadir. Bevosita foydalanishga yaroqli suv barcha suv zahirasining
1% iga ham etmaydi. Biroq bitmas tuganmas hisoblangan dengiz suvlari ham
o'ta ifloslanishi xavfi ostida turibdi. Chuchuk suv esa miqdor jihatidan
tugaydigan resurs hisoblanadi, chunki kishilarga ishlatish uchun yaroqli suv
kerak. Yer sharining ko'pgina joylarida suvdan noratsional foydalanishi,
daryolarning sayozlanib qolishi va boshqalar oqibatida chuchuk suv miqdori
keskin kamaymoqda. Xolbuki, sugorish sanoat va kommunal xo'jalik uchun
suvga bo’lgan ehtiyoj yildan yilga ortib bormoqda. Iqlim va kosmik resurslar
quyosh radiatsiyatsiyasi yorug'lik va issiqlik, atmosfera havosi, shamol
erroziyasi ham, iqlim resurslariga kiritiladi. Planetamizga kelgan quyosh
nurlarining yarmidan ko’prog'i energiyaning boshqa turiga aylanadi. Quyosh
nurlarining muayyan qismi tuproq, suv va havoni isitishga sarf bo’ladi va asta
sekin havoga tarqaladi. Bir qismi o’simliklar tomonidan o'zlashtiriladi.
Quyoshning nurli energiya manbai milliard-milliard yilga etishi mumkin.
Shuning uchun ham quyosh energiyasi bitmas tuganmasdir.

Atmosfera havosi kishilar, hayvonlar o^simliklarning nafas olishi uchun
zarur. Havo bitmas tuganmas lekin uning tarkibi o’zgarishi mumkin. Havoni
ifloslash ishiga sanoat korxonalari va transport mashinalaridan chiqayotgan
gazlar sabab bo'lmoqda, bu esa inson organizmi uchun zararlidir.
Tabiatni muhofaza qilish aspektlari
Tabiatni muhofaza qilish aspektlari uzoq vaqt davomida tabiatni
muhofaza qilish moddiy farovonlik to’gMsida g'amxo'rlik qilishdangina
iborat bolib qolgan bo'lsa, endilikda tabiatni muhofaza qilish deganda
keng va xilma-xil masalalar ko'zda tutilmoqda. Tabiatni muhofaza qilishning
bir necha aspektlari bor:
1 . I qtisodiy,
2 . S og'lomlashtirish - gigiena
3 . T arbiyaviy
4 . E stetik
5 . I lmiy aspektlar
IQTISODIY ASPEKT - o ' tmishda ham hozirgi vaqtda ham tabiatni
muhofaza qilishning asosiy masalalaridir . Agar kishilar o ' z hayotlarida tabiiy
resurslarsiz yashay olganlarida edi , ularni muhofaza qilish hamda ratsional
foydalanish to " g ' risida bosh qotirishi shart emas edi . Hozirgi vaqtda turli xil
tabiiy boyliklar , o ' similk va hayvon resurslari , chuchuk suv , unumdor
tuproq , mineral foydali qazilmalar va boshqalarga bo ’ lgan ehtiyoj tobora ortib
borayotganligidan tabiatni muhofaza qilishning iqtisodiy aspektlari ham katta
ahamiyat kasb etmoqda .
SOGLOMLASHTIRISH - GIGIENA ASPEKTI - tevarak atrofdagi muhitning
kuchli ifloslanishi va meditsina fanining taraqqiy etishi munosabai bilan yaqin
vaqtlardagina paydo bo ' ldi . Tevarak atrofdagi muhitni toza holda saqlamasdan
turib , kishilarning sog ' ligi to ' g ' risida gamxo ' rlik qilib bo ' lmaydi . Toza havo, suv

va tabiatdan bevosita olinadigan oziq- ovqat mahsulotlari kishilarning hayoti
uchun zaruriy shartlardir. Xilma xil sanoat va qishloq xo'jalik chiqindilari, atom-
vodorod qurollarining sinalishi natijasida muhitning ifloslanishi va zaharlanishi
plenetamizning barcha kishilarini tashvishga solib qo'ydi. Fan texnika taraqqiyoti
sharoitida bu aspekt juda muhimdir.
TARBIYAVIY ASPEKT - tabiatni muhofaza qilishda katta o'rin tutishi
kerak. Kishilarni tevarak atrofdagi dunyoni ehtiyot qilishga o'rgatish zarur.
Haqiqatdan ham kishi tabiat bilan bevosita munosabatda bo’lganda oliyjanob va
xushfel bo'lib boradi Barcha tirik organizmlarga o’simlik va hayvonlarga daryo
suvlarining beto'xtov oqib turishiga, moviy dengiz suviga va tabiatdagi barcha
ajoyibotlarga mahliyo bo'lish, ularni sevish va extiyot qilish, yosh avlodlarning
eng yaxshi xislati bo'lmog'i kerak.
ESTETIK ASPEKT - kishilar har doim tabiatning go'zalligiga, chiroyli
daraxtlar va hayvonlar, ajoyib sharsharalar, go'zal tog'lar, kishilarni maftun
qiladigan yer osti g'orlarini ko’rib tabiatga maxliyo bo'lgan va sevgan. Kishi
go'zallikka chanqoq. Tabiat bilan munosabatda paydo bolgan tuyg'ular,
ilxomlanish, kishilarni ajoyib muzika asarlari va she'rlar yozishga va suratlar
chizishga otlantirgan.
ILMIY ASPEKT - ko’pgina fan tarmoqlarining taraqqiy etishida katta
ahamiyatga ega. Buning uchun ana shu yerda uchraydigan organizmlarni
saqlab qolish zarur. Bularning hammasi tabiiy muhitga inson tomonidan
qilinadigan o’zgarishlar qonuniyatlarini aniqlab olish va prognoz qilish hamda
tabiatni muhofaza qilish bo'yicha choralar ishlab chiqish uchun zarurdir.
Atmosfera - tirik jonzotlar va inson hayoti uchun zarur bo'lgan tabiiy muhit
va yer qobig'ining muhim komponentidir. Atmosfera geografik qobiqning paydo
bo'lishi, rivojlanishi va hozirgi holatida juda katta ahamiyatga ega. Tirik
mavjudotlar o'zining butun evolutsion rivojlanish jarayonida Yer atmosferasi-
havosining tabiiy tarkibiga moslashgan bo'lib, xuddi ana shu tabiiy tarkib organizm
uchun eng optimal hisoblanadi. Atmosfera yer po'stiga fizikaviy, kimyoviy,
biologik ta'sir etadi va yer yuzida issiqlik, namlikni tartibga solib turadi. Atmosfera

yerning himoya qobig'idir, chunki u tirik organizmlarni turli ultrabinafsha nurlar va
kosmosdan tushadigan meteoritlarning zararli ta'siridan himoya qiladi. Atmosfera
bo'lmaganda edi, Yer yuzasi kunduzi + 100°C qizigan, kechasi esa 100°C sovugan
bo'lar edi. Hozirgi vaqtda Yer yuzasining o'rtacha havo harorati +14°C ga tengdir.
Atmosfera quyosh issiqligini Yerga o'tkazib, issiqlik saqlaydi va nur, tovush
uchun o'tkazuvchanlik vazifasini o'taydi. Atmosfera biosferada moddalar va
issiqlik almashinuvida asosiy rol o'ynaydi. Yer yuzida rang-barang
landshaftlarning vujudga kelishida va ularning taraqqiyotida atmosferaning
ahamiyati katta. Atmosfera bo'lmaganda, Yer yuzida ham Oydagi kabi hayot
bo'lmas edi.
Quyoshdan fazoga juda katta miqdorda issiqlik energiyasi tarqalib turadi. Yer
yuzasining bar 1 km 2
maydoniga 2500000 ot kuchiga teng energiya tushadi.
Quyosh energiyasi atmosferaning yuqori qatlamlarida yutilib, yer yuzasiga juda oz
miqdorda yetib keladi.
Keyingi yillarda atmosfera tarkibidagi doimiy komponent-larning nisbatida
salbiy o'zgarishlar ro'y bermoqda, havoda yangi moddalar paydo bo'lib, ular
atmosfera havosi sifatini pasaytirmoqda. Bu jarayon asosan insonning xo'jalik
faoliyati natijasida atmosferaga chiqarib tashlayotgan ifloslovchi moddalarning
miqdori va tarkibiga bog'liqdir. Atmosfera havosini ifloslovchi manbalar orasida
tobora rivojlanib borayotgan sanoat ishlab chiqarishi asosiy o'rin tutadi. Binobarin,
atrof-muhit havosining kuchli ifloslanishi, ko'plab zavod va fabrikalar, transport
serqatnov bo'lgan yirik industrial shaharlarda, ayniqsa, yaqqol sezilmoqda. Havo
ifloslanishining inson salomatligi va umuman jonli tabiat taqdiriga ko'r-satayotgan
bu salbiy ta'sirning kundan-kunga kuchayib --borayotganligi butun insoniyatni
tashvishga solmoqda. Atmosfera havosining ifloslanishi muammosi hozirgi fan-
texnika inqilobi davridagi industrlanish va demografik o'sish jarayonlari tufayli
yanada jiddiy tus olmoqda.
Yerning havo qobig'i - atmosfera chegarasi yer yuzasidan taxminan 20 km
balandlikka boradi, lekin 10-12 km balandlikda ham yer gazlari molekulalari
aniqlangan. Havoning 80% dan ortig'i va suv bug'larining deyarli hammasi

troposfera deb ataluvchi yerning yuza qismida joylashgan (qutblarda 8-10 km va
ekvatorda 10-12 km). Troposferadagi harorat har 100 m ko'tarilgan sari 0,65°C
pasayadi (27-rasm).
Keyingi qatlam-stratosfera qutblarida 8-10 km, ekvatorda 16-18 (40) km
balandlikda joylashgan. Bu qatlamda havoning deyarli qolgan hamma qismi
joylashgan. Stratosfera harorati -45°C -75°C, balandga ko'tarilganda (50-55km)
azon qatlami bo'ladi. G'arbiy shamollar tezligi lOOkm/s, sharqiy-20 km/soat.
Mezosfera-50-80 km balandlikda joylashgan. Yer yuzasidan yiroqlashgan
sari bu qatlamda harorat har 1 km ga 2-3°C pasayib, 80 km balandlikda minus
90°C ga yetadi.
Termosfera va ekzosfera - mezosfera qatlami ustida, yer yuzasidan 80-800
km balandlikda joylashgan qatlamlardir. Ular atmosferaning eng tarqoq qatlamidir.
Bu yerda gazlarning ionlar, atomlar va molekulalari uchraydi, ularning zichligi Yer
yuzasidagiga nisbatan million marta kam.
Havo qobig'ining qalinligi Yer radiusining yarmiga yaqin bo'lsa ham, kosmik
o'lchov bo'yicha bu juda yupqa pardadir. Havoning o'lchov massasi Yer massasiga
nisbatan 1000000 marta kamdir. Biroq uning mohiyati juda katta-Yerdagi hayot
atmosfera bor-yo'qligiga bog'liqdir.
Atmosferaning tarkibi-atmosferada havo doim aralashib turganligi tufayli
uning kimyoviy tarkibi sayyoramizning hamma joyida asosan bir xildir. Yerning
havo qobig'i turli gazlarning mexanik aralashmasidan iborat bo'lib, uning tarkibida
78,09% azot, 20,95% kislorod, 0,03% is gazi, 1,8-10° neon, 5,24-10° geliy,
840' 3
ksenon, l,0«10~ 5
kriptonva 1,0-10' 6
azon bar. Atmosferada neon, geliy,
kripton, ksenon, azon, rodon, vodorod nihoyatda kam miqdorda uchraydi.
Atmosferadagi vodorod 5,0-10~ 5
, azon esa 1,0»10' 6
miqdor-dadir. Bulardan
tashqari atmosferaning tarkibida suv bug'lari va har xil chang aralashmalari bor.
Atmosferaning asosiy tarkibiy qismlari-azot va kislorod o'rtasidagi nisbat
doimiydir. Atmosferadagi karbonat angidrid (CO
2 ), suv bug'larining miqdori esa
vaqt va fazoda o'zgarib turadi.
Atmosferaning taxminiy massasi 5,9«10 15
t

Atmosferaning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi bu gazlarning har biri
geografik qobiq hayotida muayyan funksiyani bajaradi. Masalan, kislorod yer
yuzida eng ko'p tarqalgan elementlardan biri hisoblanib, uning asosiy qismi yashil
o'simliklarning fotosintezi jarayonida suv va karbonat angidridning parchalanishi
natijasida hosil bo'ladi hamda ko'pdan-ko'p oksidlanish reaksiyalari
(organizmlarning nafas olishi, chirishi, yonishi)da ishtirok etadi. Uning
atmosferada mavjudligi hayot omili-nafas olishning zaruriy shartidir. Kislorod ayni
vaqtda barcha xil hayvon va o'simliklarning tarkibiy qismi bo'lib, u organizmlarni
hosil qiluvchi oqsil, yog' va uglevodlar tarkibiga kiradi. Ma'lumki, organizmlar
hayot
kechirishi uchun zarur bo'lgan energiyani asosan oksidlanish hisobiga oladi.
Odam tanasining 56 foizi kisloroddan iborat. Atmosferada erkinkislorodningjami
l,18-l,5«10 15
tdebbelgilangan. Taxminan shuncha miqdordagi kislorodning asosiy
qismi tirik moddalar orqali o'tib tabiatda aylanib, harakatda bo'ladi. Inson va
hayvonlar havodan kislorod olib, unga karbonat angidrid (CO
2 ) chiqaradi, yashil
o'simliklar esa aksincha CO
2 parchalab, sarflangan kislorpd (O
2 ) o'rnini to'ldiradi.
CO
2 gazining miqdori o'zgaruvchandir, u atmosferaga asosan toshko'mir,
neft mahsulotlari, gaz va boshqa xil yoqilg'ilarning yonishi, vulqonlar, organik
moddalarning parchalanishidan o'tadi. CO
2 yer yuzida notekis tarqalgan; uning
miqdori okeanlar ustida, qutbiy o'lkalarda va aholi siyrak joylashgan shahar,
sanoat, tumanlariga nisbatan kamroq bo'ladi.
Atmosfera havosining asosiy tarkibiy qismlaridan biri azotdir. U
mikroorganizmlarning faoliyati natijasida, shuningdek o'simlik va
hayvonlarning chirishidan atmosferaga ko'tariladi. Vulqonlar otilganda ham
havoga ko'p miqdorda azot ajralib chiqadi.
Azot organik birikmalar tarkibida keng tarqalgan. Bunday azot, asosan
bakteriyalarning erkin azotni to'plashi natijasida hosil bo'ladi. Azotning
birikmalaridan ajralib chiqishi ham asosan bakteriyalar ishtirokida ro'y beradi.
Atmosferada azot kislorod bilan birga oksidlanish sur'ati, binobarin, biologik
jarayonlarni tartibga solib turadi.

Atmosferaning yer yuzasidan 70 km balandlikkacha bo'lgan qismida azon
(O
3 ), ya'ni uch atomli kislorod keng tarqalgan. U kislorod (O
2 ) molekulasining
ultrabinafsha nurlar ta'sirida atomlarga parchalanib, so'ngra bu atomlarning
molekulalar bilan qo'shilishi natijasida hosil bo'ladi. Bu gaz 22-25 km balandlikda
eng ko'p to'plangan bo'lib, o'ziga xos qatlam -«azon ekrani»ni hosil qiladi. «Azon
ekrani» inson va yer yuzasidagi organizmlar-hayvon va o'simliklarga ma'lum
hayotiy qalqon, u quyoshdan ko'plab keluvchi zararli ultrabinafsha nurlarni yutib,
pastga yer yuzasiga o'tkazmaydi.
Atmosferaning yer yuzasiga yaqin quyi qatlamlarida azonning miqdori juda kam;
azon miqdori odatda chaqmoqdan keyin hamda tog'larda balandlikka ko'tarilgan
sari bir oz ortadi. Havodagi azonning miqdori mavsumiy ravishda o'zgarib turadi:
bahorda ko'payib, kuzda va qishda kamayadi.
Suv bug'lari atmosferaning pastki qatlamlarining doimiy tarkibiy qismidir.
Havodagi suv bug'larining miqdori qutbiy tumanlarda 0,2% dan ekvatorial
mintaqada 4% gacha yetadi. Suv bug'lari karbonat angidrid kabi yer yuzasining
issiqlik balansida ishtirok etadi. Ular karbonat angidridga nisbatan ham kuchli
isituvchidir, chunki ular quyosh nurini yerga o'tkazib, yer yuzasidan qaytadigan
issiqlikning 60% ini tutib qoladi.
Atmosferada gazsimon moddalardan tashqari kattaligi, shakli, kimyoviy
tarkibi, fizik xossalari va paydo bo'lishiga ko'ra bir-biridan farq qiladigan turli
chang zarrachalari ham bor. Bundan tashqari, atmosferada har doim bakteriyalar,
o'simlik sporalari va urug'lari bo'ladi. Bularning hammasi atmosferada muallaq
turuvchi dispers sistemalar aerozollarni hosil qiladi. Aerozol zarrachalari atmosfera
jarayonlarining borishida, chunonchi, suv bug'lari kondensatsiyasida muhim rol
o'ynaydi.

Xulosa
Biosferadagi barcha tirik organizmlar yig’indisini 1. Vernadskiy «jonli modda»
deb ataydi va uning tarkibiga insoniyatni ham kiritadi. Biosferaning
o'zgarishida inson ongi butunlay yangi qudratli omil ekanligini takidlaydi .Aqlli
inson o'z taraqqiyotida biosferaning inson tomonidan boshqariladigan yangi sifat
holati noosfera (aql,tafakkur qobig'i) ga o'tishi muqarrardir . V.I.
Vernadskiyning fikricha noosfera (biosfera rivojining oliy bosqichi) bizning
sayyoramizdagi yangi geologik hodisalardir . Inson noosferada birinchi bor yirik
geologik kuchga aylanadi .U o'z aqli va mehnati bilan yashash makonini
o'zgartiradi va qayta bunyod qiladi.
Lekin shuni takidlash kerakki, insonning biosferani o'zgartirishi uning
imkoniyatlari chidamliligi darajasidan oshib ketmasligi kerak. XX asrning
ikkinchi yarmida fan-texnikaning jadal rivojlanishi, ishlab chiqarish
vositalarining takomillashuvi biosferada ko^plab salbiy o'zgarishlar keltirib
chiqaradi. Insoniyatning yaqin kelajakdagi faoliyati birinchi navbatda
biosferadagi salbiy o’zgarishlar oqibatlarini bartaraf qilishga qaratilmogi lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Alimov T.A. Rafikov A. Ekologik xatolik saboqlari,-T.:1991.
2. Akimov T.A., Xaskin V.V. Ekologiya.-M.:1998.
3. Belov S.V. I dr . Oxrana okrujayushey sredi.-M.:1993.
4. Beknazar R.U.Novikov Yu.V. Oxrana prirodi. –T.:1995.
5. Bigon M. I dr. Ekologiya, osobi, populuyatsiya I soobshestva. 1,2.-
M.:1989.
6. Bud’ko M.I. Global’naya ekologiya.-M.:1977.
7. Vladimirov A. M. I dr. Oxrana okrujayushey sredi.-L.:1991.

MAVZU: BIOSFERA Reja: Kirish 1. Biosfera haqida tushuncha. 2. Ekologik omillar tasnifi. 3. Inson va organizmlarning ekologik omillar ta'siriga moslashuvi. 4.Biosfera muvozanatining buzilishi va oqibatlari. 4. Tabiiy resurslar 5. Xulosa

Ekologiya atamasini fanga birinchi bo"lib nemis olimi Ernest Gekkel 1866 yilda kiritgan . Lekin hozirgi kunda juda ommalashib ketgan bu atamaning mazmuni (grekcha «oykos» -uy yashash joyi, «logos» -fan ) asl moxiyatini to'la tushinish imkonini bermaydi Ekologiya-hayot jarayonlarini o'ziga xos uslublarda tadqiq qiladigan mustaqil fan hisoblanidi. Ekologiya biologik fanlar turkumiga mansub mustaqil fandir. Ekologiyaning juda ko"p tariflari mavjud Ulardan birida shunday deyiladi:«Ekologiya O rganizmlarning (har qanday ko'rinishlardagi, barcha darajada uyg'unlashgan) hayot faoliyati qonuniyatlarini ular hayoti kechadigan tabiiy muhitga inson omilining ta'sirini hisobga olgan holda o'rganadigan fandir». Tirik tabiat qanday tuzilgan, qaysi qonunlar asosida mavjud va rivojlanadi, inson ta'siriga qanday javob beradi-bularning barchasi ekologiyaning predmeti hisoblanadi. Hozirgi kunda ekologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardir: -hayotning tashkil topish qonuniyatlarini inson ta'sirini hisobga olgan holda o'rganish; -biosferadagi jarayonlarni o'rganish, boshqarish, bashorat qilish insonning yashash muhitini saqlash; -biologik resurslardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini yaratish va boshqalardir. Dastlabki ekologik tushunchalar haqida qadimgi yunon olimlari asarlarida ham ma'lumotlar keltirilgan. (Tsimlik va hayvonlar, inson hayotining atrof muhit bilan bog'liqligini Ibn Sino, Beruniy asarlarida, shuningdek A.Gumboldt, J. Lamark, K.Rule, Ch.Darvin, E.Gekkel asarlarida yoritilgan. Lekin ekologiyaning fan sifatida shakllanishi XX asr boshlarida amalga oshdi. Dastlab o’simliklar va hayvonlar ekologiyasi, XX asrning 20 yillarda ijtimoiy ekologiya va inson ekologiyasi rivojlandi. 20-30 yillarda O'rta Osiyo Davlat universitetida D.N.Kashkarov va E.P.Korovinlarning ekologiya- geograflya maktabi tashkil etilib, o'lkamiz tabiatini ekologik tadqiq qilish boshlandi. 1940-50 yillarda sobiq ittifoqda ekologik bilimlarning rivojlanishi susayib qoldi. Atrof muhit holati tez o'zgara boshladi. XX asrning 60- yillariga kelib ekologiya jadal rivojlandi, uning yangi yo'nalishlari vujudgakeldi. Umumiy ekologiya barcha organizmlarning alohida darajadagi, muhit

sharoitlari bilan o'zaro munosabatlari ekologiyasini o'rgandi. Hozirgi kunda ekologiyaning ijtimoiy va tabiiy fanlar chegarasida rivojlanayotgan tarmoqlarga inson ekologiyasi, ijtimoiy ekologiya, gidroekologiya, global ekologiya va boshqalar kiradi. Ekologiyaning vujudga kelgan yangi tarmoqlari fanlar tizimida o'ziga xos o'rin egallaydi. Organizmni o'rab turuvchi va u bilan doimiy munosabatda bo’ladigan tabiatning bir qismi hayot muhiti deb ataladi. Yer yuzida organizmlar to'rt hayot muhitini o'zlashtirganlar -suv, havo, tuproq, organizm. Organizmning yashashi uchun bir yoki bir nechta muhitlar zarurdir. Hayot muhitlari aloxidaa yashash muhitlariga bo'linadi. Yashash muhiti hayot muhitining geografik va ekologik xususiyatlari bilan ajraluvchi qismidir. Masalan: suv hayot muhitida chuchuk va sho'r suvli yashash muhitlari , oqar va oqmas suv yashash muhitlari ajratiladi. Yashash muhiti yashash joyi va biotoplarga bo'linadi. Tabiatdagi mavjud barcha organizmlar populyatsiyalar tarkibiga kiradi. Ekologiyada populyatsiya deb umumiy maydonda yashaydigan va o'zaro munosabatdagi bir turning zotlari guruhiga aytiladi. Tabiatda faqat populyatsiyalar o'z tarkibidagi zotlar sonini boshqara oladi. Shuning uchun o'simlik va hayvonlarni muhofaza qilish populyatsiya darajasida amalga oshirilishi lozim.Ekologiyada asosiy tushunchalardan biri ekologik sistema tushunchasidir.Tirik organizml ur j am oasi va ular ni yashash muhi tini o'z i chiga oladigan funktsional sistema - ekologik sistema deyiladi. Cho'l, o'rmon , o'tloq, botqoq, ko'lni ekosistemalarga misol qilib aytish mumkin. Muhitning ekologik omillari tasnifi. Abiotik omillar; Biotik omillar; Antropogen omillar; Iqlimiy; yorug'lik, harorat, namlik, shamol, bosim. Fitogen; o"simliklar ta'siri Insonning organizmlarga bevosita va yashash muhitlariga ta'siri Edafogen; tuproq xususiyatlarining organizmlarga ta'siri Zoogen; hayvonlar ta'siri Orografik; yer yuzasi past balandliklarining ta'siri Mikrobiogen; viruslar, bakteriyalarning organizmlarga ta'siri Gidrologik; suv muhiti xususiyatlarining ta'siri Ekosistema chegarasiz tushuncha bo’lib, unga tomchidan okeangacha bo’lgan barcha obektlarni

misol qilib keltirish mumkin. Shahar, akvarium, tuvakdagi gul, kosmik kema suniy ekosistemalarga misol bo’ladi.Ekosistemadagi barcha komponentlar o'zaro chambarchas bog'langan. Ekosistemadagi dinamik muvozanat holati gomeostaz deb yuritilad i. Agar tashqi tasir natijasida muvozanat buzilsa ekosistema o'z-o'zini tiklashi mumkin. Insonlarning tabiatga tasiri ekosistemalarning o'z-o'zini tiklash imkoniyatlaridan oshmasligi kerak . Ekosistemadagi organizmlarning alohida to'plami ,biotsenoz deb ataladi. Ekosistemadagi yashash sharoitlarining yig'indisi biotop deb yuritiladi. Biotsenoz va biotop birgalikda biogeotsenozni hosil qiladi Biogeotsenoz biosferaning eng kichik hududiy birligi hisoblanadi. Ekosistemadagi organizmlar oziq zanjirlari orqali o'zaro bog'langan. «O’simlik-hashorat-baqa-ilon-kalxat» oziq zanjirida birinchi bug'indan keyingilariga qarab biomassa kamayib boradi . Turli ekosistemalar oziq turlari orqali bog'langan. Hamma ekosistemalar «ochiq» bolib, modda va energiya almashinuvi jarayonida biri ikkinchisini taqozo etib turadi. Yer yuzidagi barcha organizmlar tarqalgan va ularning tasirida o'zgargan hayot qobig biosfera deb yuritiladi. Biosfera haqidagi talimotning asoschisi akademik V.I.Vernadskiy (1863-1945y) hisoblanadi. Biosfera atmosferaning quyi troposfera qismini, butun gidrosferani va litosferaning ustki qismi bo'lgan nurash qobig^ini o'z ichiga oladi. Organizmlar hosil qilgan yoki o'zgartirgan barcha jonsiz jinslarni ham hisobga olganda biosferaning «qalinligi» 40 km dan ortadi. Biogeokimyoviy j ar ayonl ar - m odda va ener gi ya al m ashi nuvi bi osf er a mavjudligining asosiy sharti hisoblanadi. Biosfera turg'un, murakkab, eng katta o'ziga xos ekosistema hisoblanadi. Insonning xo'jalik faoliyati natijasida biosferaning turgunligiga putur yetmoqda. Antropogen tasir surati o'sib boraversa, yaqin kelajakda biosferaning o'z-o'zini tiklash qobiliyati butunlay izdan chiqishi va uning oqibatida insoniyat ekologik halokat iskanjasiga tushib qolishi mumkin. Biosferadagi barcha tirik organizmlar yig’indisini 1. Vernadskiy «jonli modda» deb ataydi va uning tarkibiga insoniyatni ham kiritadi. Biosferaning

o'zgarishida inson ongi butunlay yangi qudratli omil ekanligini takidlaydi .Aqlli inson o'z taraqqiyotida biosferaning inson tomonidan boshqariladigan yangi sifat holati noosfera (aql,tafakkur qobig'i) ga o'tishi muqarrardir . V.I. Vernadskiyning fikricha noosfera (biosfera rivojining oliy bosqichi) bizning sayyoramizdagi yangi geologik hodisalardir . Inson noosferada birinchi bor yirik geologik kuchga aylanadi .U o'z aqli va mehnati bilan yashash makonini o'zgartiradi va qayta bunyod qiladi. Lekin shuni takidlash kerakki, insonning biosferani o'zgartirishi uning imkoniyatlari chidamliligi darajasidan oshib ketmasligi kerak. XX asrning ikkinchi yarmida fan-texnikaning jadal rivojlanishi, ishlab chiqarish vositalarining takomillashuvi biosferada ko^plab salbiy o'zgarishlar keltirib chiqaradi. Insoniyatning yaqin kelajakdagi faoliyati birinchi navbatda biosferadagi salbiy o’zgarishlar oqibatlarini bartaraf qilishga qaratilmogi lozim. TABIIY RESURSLAR: tushunchasini ta'riflashdan oldin, bu tushunchani ko'pchilik mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinishi haqida aytib o'tish kerak. Akademik I.P.Gerasimov bilan professor D.A.Armond tabiiy resurslarga eng to’liq ta'rif beradilar. «Tabiiy resurslar kishilar bevosita tabiatdan oladigan va ularning yashashlari uchun zarur bo’lgan xilma-xil vositalardir». Iqtisodiy geograf pofessor Y.G.Saushkin elektr energiya olish, oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarish uchun foydalanishi mumkin bo’lgan komponentlarni va sanoat uchun xom-ashyoni tabiiy resurslarga kiritadi. Yana bir geografik A.A.Mints bu haqda boshqacharoq fikr bildiradi. U tabiiy resurslardan foydalanish formalari va yo'nalishlariga qarab, ularni iqtisodiy jihatdan kl as si f i ka t s i y a qi l i sh ni bi r i n ch i o' r i ng a qo’ ya di . Bu klassifikatsiyada tabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarishning asosiy sektorlaridan ishlab chiqarishdan tashqari sferada foydalanishga qarab gruppalarga ajratilgan. Tabiiy resurslarni yana shu tariqa klassifikatsiya qilish K.Marks asarlarida uchraydi. Shunday qilib tabiiy resurslar kishilarning yashashi uchun zarur m anbal ar i va m ehnat vosi t al ar i m anbl ar i ga bo'l i nadi . Mukammalroq klasifikatsiya qilinganda tabiiy resurslar quyidagilarga bo'linadi: a) moddiy ishlab chiqarish resurslari - sanoatda yoqilg'i,

O'xshashlar

BIOSFERA YERNING HAYOT QOBIG‘I

ATROF - MUHITNING IFLOSLANISHI VA EKOLOGIK MUAMMOLAR HAQIDA

Markaziy Osiyo – Jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi.Markaziy Osiyoda rivojlanish bosqichlari sanoatning rivojlanishi fan va texnikaning rivojlanishi,atrof muhitga tasiri.

GEOGRAFIK FANLAR TIZIMIDA UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYANING O‘RNI. UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA, OB’EKTI, PREDMETI VA VAZIFALARI

ATROF-MUHIT IFLOSLANISHI TURLARI VA SHAKLLARI