logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. ICHKI YONUV DVIGATELLARI. EFFEKLI VA INDIKATOR QUVVATLAR.

ICHKI YONUV DVIGATELLARI. EFFEKLI VA INDIKATOR QUVVATLAR.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

982.8486328125 KB
Ko'chirib olish
ICHKI YONUV DVIGATELLARI. EFFEKLI VA INDIKATOR QUVVATLAR. Reja : 1. Ichki yonuv dvigatellari haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi. 2. Ichki yonuv dvigatelining termodinamikaviy sikllari. 3. Ichki yonuv dvigatellari ning indikator quvvati. 4. Ichki yonuv dvigatellar ning effektiv quvvati Ichki yonuv dvigatellari haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi. Ish yoqilg’isi maxsus qurilma ichida yonadigan va yonish jarayonida ajralib chiqqan issiqlik miqdorining ma’lum qismini mexanik energiyaga aylantirib bera oladygan issiqlik; mashinasiga ichki yonuv dviga teli (IYED) deyiladi. Barcha termodinamik jarayonlar sikl davomida silindrning ish hajmida ketma-ket kechadigan porshenli; ish jismi havo kompressorida siqiladigan, maxsus yonish kamerasida yonadigan va yonish mahsuloti gaz turbinasida kengayadigan gaz turbinali va yonish mahsuloti soploda kengayishidan reaktiv kuch vujudga keladigan reaktiv dvigatellar mavjud va ular inson faoliyatining turli sohalarida keng qo’llaniladi. Ichki yonuv dvigatellari yoqilg’i turiga qarab, gaz yoqilg’isida (gaz dvigateli), suyuq yoqilgida (benzin, solyar moyi, kerosin, ligroin va h.k), binar (suyuq va gaz) yoqilg’ida ishlaydigan dvigatellarga bo’linadi. Ish sikliga qarab ikki va to’rt taktli; yoqilg’ining kameraga kiritilishiga qarab bosimli va bosimsiz; ish aralashmasining tayyorlanishiga ko’ra ish jismi tashqarida va ichkarida tayyorlanadigan dvigatellarga bo’linadi. Ish aralashmasini o’t oldirish usuliga qarab tashqi elektr manbaidan (elektr uchquni, o’t oldirish shari—kaloriza tor) va silindrda siqilgan havoning qizishi (dizel dvigateli) hisobiga o’t oldiriladigan dvigatellar mav jud. IYOD lari avtomobil, aviatsiya, gaz turbinali va reaktiv dvigatellarga bo’linadi. Avtomobil uchun IYOD larining yaratilishi o’tgan asrning 60-yillariga to’g’ri keladi. Bu davrda Lenuar (1860 y.) Fransiyada, N. Otto va E. Lengen (1867 y.) Germaniyada tadqiqotlar olib borgan. N. Ottoning to’rt taktli dvigateli (1867 y.) Bo-de-Rosha tomonidan (1862 y.) taklif etilgan sxema bo’yicha yasaldi. 19- asrda neftni qayta ishlashdan olingan benzin, kerosinlarni elektr uchquni yordamida yoqilishi IYOD larining keng tarqalishiga sabab bo’ldi. Rossiyada birinchi-marta benzinda ishlaydigan IYOD (Koyetovich dvigateli) 1889 yil yasalgan. Nemis muxandisi R. Dizel tomonidan ixtiro etilgan (1897 y.) siqilish hisobiga qizigan havoga purkalgan yokilg’ining yonishi natijasida ishlaydigan IYOD ning takomillashgan konstruksiyasi 1899 y. Peterburgda yasaladi. Keyinchalik kompressorsiz dizel dvigatelini 1901 yilda G. V. Trinkler va 1910 yilda Ya. V. Mamin yaratadilar. Dizel dvigatellarining nazariyasi to’laroq o’rganilishi davrida, uning konstruksiyalari ham takomillashib bordi. IYOD ning prinsipial sxemasi 13.1-rasmda keltirilgan. Porshenli IYOD ning asosini silindr 4 va unga kiritilgan porshen 5 tashkil etadi. Porshen krivoship- shatunli mexanizm orqali tirsak valiga yonish mahsuli gazlari vujudga keltirgan bosim kuchini uzatadi. Silindrlar blokining ostki qismiga tirsak vali, ustki qismiga tirsak vali, ustki qismiga kiritish 2 va chiqarish 6 klapanlari joylashtirilgan si lindr kallagi o’rnatiladi. Silindrlar bloki kallagiga karbyuratorli dvigatellarda svecha 3, dizel dvigatellarida esa forsunkalar o’rnatiladi. Porshen silindrda ilgarilanma- qaytma harakat qiladi. 2. Ichki yonuv dvigatelining termodinamikaviy sikllari Ma’lumki, qaytar termodinamikaviy protsesslardan—ikkita izotermik va ikkita adiabatik protsesslardan tuzilgan Karno sikli kuch ustanovkasining ideal sikli hisoblanadi. Xozirgi paytda ichki yonuv dvigatellari uchun Karno siklidan farq qiladigan uchta sikl qo’llaniladi: issiqlik υ= const da beriladigan sikl; issiklik p= const da beriladigan sikl va issiqlik υ= const hamda p= const da berila digan sikl. Bu sikllarning termik F. I. K. Karno siklining F. I. K. dan kichik bo’ladi. 13.1 -rasm. Porshenli IYODning prinsipi al sxemasi: 1 — karter; 2 va b - kiritish va «chiqarish klapanlari; 3—o’t oldirish svechasi; 4-silindr; 5-porshen 7-shatun; 8 - krivoshin; 9 - kiritish trubasi . Ma’lumki, termodinamikaviy protsesslarni tekshirishda ular sodir bo’ladigan sharoit ideal (haqiqatda mavjud bo’lmaydigan) deb qabul qilinadi. Ichki yonuv dvigatelining ideal termodinamikaviy sikllarini ko’rib chiqamiz. Bunda: 1) siklda ish jismining miqdori va tarkibi o’zgarmaydi; 2) yoqilg’ining yonish va gazning chiqib ketish protsesslari issiqlik keltirilishi va issiqlik olib ketilishi bilan almashtirilgan; 3) porshen bilan silindr devorlari orasida ishqalanish kuch; 4) ish jismining siqilish va kengayish protsesslari adia batik ravishda (issiklik almashinuvsiz) sodir bo’ladi; 5) ish jismining issiqlik sig’imi temperaturaga bog’liq bo’lmagan o’zgarmas kattalik, deb qabul qilamiz. Issiqlik υ= const sharoitda beriladigan sikl. Gazning boshlang’ich holati nuqta 1 ga (13.2-rasm) mos keladi, deb faraz qilaylik. Gaz adiabata 1-2 bo’yicha siqilganda uning hajmi kichrayadi, bosim va temperaturasi esa ko’payadi. 13.2-rasm. Issiqk υ= const sharoitda keltiriladigan dvigatel ideal siklining diagrammasi 13.3— rasm. Issiqlik p= const bo’lgan sharoitda keltiriladigan dvigatel ideal siklining diagrammasi Nuqta 2 da gazga izoxora 2—3 bo’yicha q1 issiqlik beriladi, natijada o’zgarmas hajmda bosim va temperatura keskin ortib ketadi. So’ngra gaz adiabata 3-4 bo’yicha kengayib, ish bajaradi, izoxora 4-1 bo’yicha esa gazdan q2 issiqlik olib ketiladi. Gazning oxirgi parametrlari bo’yicha ko’rilgan, uning silindrdagi hajmi bilan absolyut bosimi orasidagi bog’liklikni ko’rsatuvchi diagramma porshenli dvigatelning ishini baholashga imkon beradi. Protsess 1—2—3—4—1 diagrammaning yopiq konturini hosil qiladi, uning yuzasi ideal dvigatelning bir ishlash siklida olingan foydali ishning kattaligini bildiradi. Bu siklning termik f. i. k. quyidagi formuladan aniqlanadi: ηt = 1− 1 εk−1 (13.1) bu yerda ε= υa υe - siqish darajasi; k - adiabata ko’rsatkichi; υa- silindrning ish hajmi; υe - yonish kamerasining hajmi. Agar nisbatan tor chegarada o’zgaradigan daraja ko’rsatkichi k ning ta’sirini ko’rib chiqmaydigan bo’lsak, u holda termik f. i. k. faqat siqish darajasi ε ga bog’liq bo’ladi. Siqish darajasi ortishi bilan siklning f. i. k. ortadi. Sodir bo’lgan aylanma sikl natijasida dvigatel ish ba jaradi, uni ρυ - diagrammadan oson aniqlash mumkin. Sikl davomida bajarilgan to’liq ish lto'l son jihatdan (432) yuzaga teng. Dvigatelning chiziq 1—2 bo’yicha gazni siqishga sarflagan ishi lsiq son jihatdan (122) yuzaga teng. Foydali ish lfon = lto'l− lsiq ayirma bo’lib, son jihatdan 12341 yuzaga teng. P = const bo’lgan sharoitda issiqlik keltiriladigan sikl. p= const sharoitda ishlaydigan dvigatel ning ideal sikli ikkita adiabata (3-rasm), bitti izobara va bitta izoxoradan iborat bo’ladi. Gaz adiabata bo’yicha nuqta 1 dan nuqta 2 gacha siqiladi, bunda uning bosimi va temperaturasi ortib boradi, deb faraz qilaylik. Issiqlik izobara 2—3 buyicha keltiriladi va temperatura kutariladi. Shundan keyin gaz adiabata 3—4 bo’yicha kengayadi va ish bajaradi. Va, nihoyat, izoxora 4—1 bo’yicha sovitkichga issiqlik olib ketiladi. Siklning termik f. i. k. ushbu formuladan aniqlanadi: ηt = 1− 1 εk−1⋅ ρk− 1 k (p− 1) (13.2) bunda ε= υ1/υ2 - siqish darajasi, p= υ3/υ2 -izobarik (dastlabki) kengayish darajasi: k - adiabata ko’rsatkichi. Agar adiabata ko’rsagkichi k ning ta’siri ko’rib chiqilmaydigan bo’lsa, u xolda (13.2) formuladan ko’rinib turibdiki, ε ko’payishi bilan siklning termik f. i. k. ηt ortadi, p ko’payganda esa kamayadi, υ= const va p= const bo’lgan sharoitda issiqlik aralash keltiriladigan sikl. Dvigatelning tejamliligini oshirish maqsadida issiqlik keltirishning aralash usulidan foydalaniladigan sikl kiritilgan edi. Bu sikl ilgari ko’rib chiqilgan ikkita siklning umumlashmasi ( υ= const va p= const da) hisoblanadi. 13.4-rasm. shunday siklning diagrammasi ko’rsatilgan. Gaz adiabata bo’yicha nuqta 1 dan nuqta 2 gacha qadar siqiladi, bunda bosim va temperatura ko’tariladi. Chiziq 2-3 bo’yicha o’zgarmas hajmda issiqlikning bir qismi q1 beriladi. Issiqlikning qolgan qismi q1 `` o’zgarmas bosimda chiziq 3—4 bo’yicha beriladi. Chiziq 4-5 bo’yicha gaz adiabatik kengayadi, izoxora 5-1 bo’yicha esa q2 issiqlik sovitkichga olib ketiladi. 13.4-rasm. υ= const va p= const bo’lgan sharoitda araalsh sikl bo’yicha ishlaydigan dvigatel ideal siklining diagrammasi. Aralash usulda issiqlik keltiriladigai siklning xarakteristikalari quyidagi kattaliklardir: ε= υ1/υ2 - siqish darajasi; ρ= υ4/υ2 - izobarik kengayish darajasi; (13.3) λ= p3/p2-issiqlik keltirilgan joyda bosimning ko’tarilish darajasi. Siklning termik f. i. k. ushbu formuladan aniqlanadi: ηt = 1− 1 εk−1− ρkλ− 1 (λ− 1)+ kλ (ρ− 1) (13.4) (13.4) formuladan ko’rinib turibdiki, siklning f. i. k. ε va ko’payishi bilan ortadi va ρ kattalashganda kamayadi. Ko’rib chiqilgan uchala siklni o’zaro taqoslash. Ilgari ko’rib chiqilgan ikki sikl issiqlik aralash keltiriladigan siklning xususiy xollaridir. Masalan, ρҳ = 1 da υ2 va υ1 hajmlar o’zaro teng bo’ladi, binobarin, issiqlik aralash usulda keltiriladigan sikl issiqlik izoxoraviy sharoitda keltiriladigan siklga aylanadi λ= 1 bo’lgan bosim ρ2= ρ3 , sikl izobaraviy bo’ladi. Issiqlik turli usullarda keltiriladigan ideal sikllarni o’zaro taqqoslashdan quyidagicha xulosalar kelib chiqadi: 1) siqish darajasi bir xil bo’lganda issiqlik izoxoraviy keltiriladigan siklning ηt termik f. i. k. issiqlik izobaraviy beriladigan siklning ηt termin f. i. k. ga qaragan da katta bo’ladi; 2) eng katta bosimlari bir xil bo’lganda issiqlik izobaraviy keltiriladigan siklning ηt issiqlik izoxoraviy kel tiriladigan siklning ηt iga qaraganda katta bo’ladi; 3) eng yuqori temperaturalari bir xil bo’lganda issiqlik izobaraviy keltiriladigan siklning ηt issiqlik izoxora viy keltiriladigan siklning ηt ga qaraganda katta bo’ladi. Issiklik aralash usulda keltiriladigan sikl ko’rib chiqilgan ikkala sikl o’rtasida oraliq holatni egallaydi. Siqish darajasi optimal bo’lganda aralash siklda maksimal bosimning qisman ko’payishi hisobiga issiqlik izobaraviy keltiriladigan sikldagiga qaraganda qattaroq ηt ga ega bo’lishi mumkin. Haqiqiy dvigatellarning sikllari. Real ichki yonuv dvigatellari ideal aylanma sikl bo’yicha ishlay olmaydi, chunki ularda sodir bo’ladigan protsesslar real gazlar ishtirokida amalga oshadi. Real dvigatellarda sodir bo’ladigan protsesslar qaytmas va ochiq bo’ladi; ish jismning (havo bilan yonilg’i aralashmasining) ximiyaviy tarkibi faqat bir yunalishda o’zgaradi—yonuvchan aralashma yonish mahsulotlariga aylanadi. Teskari protsess—yonish mahsulotlarining yoqilg’i bilan havo aralashmasiga aylanish protsessi dvi gatel silindrida sodir bo’lishi mumkin emas. Yonish mahsulotlari kengayib va ish bajarib, atmosferaga chiqib ketadi, ularning o’rniga esa yangi aralashma kiradi. Shunday qilib, bu yerda aylanma sikl uziladi. Haqiqiy protsesslarda gazlarning issiqlik sig’imi temperaturaga bog’lik va shu sababli protsessning har qaysi momentida turlicha qiymatga ega bo’ladi. Haqiqiy dvigatellarda ish protsesslari jarayonida gidrodinamikaviy va mexanikaviy isroflar bo’ladi. Dvigatelni ishlash vaqtida sinab ko’rish uchun unga maxsus asbob— indikator ulanadi, bu asbob dvigatelning ishini ko’rsatuvchi indikator diagrammasini chizadi. Indikator diagrammasidan yonish mahsulotlarining dvigatel silindrida bajargan foydali ishining kattaligi shuningdek, mexanikaviy qarshiliklarni yengish uchun sarflangan manfiy (befoyda) ishning kattaligi aniqlanadi. Bundan tashqari, indikator diagrammasining shakliga qarab ish protsessida normadan chetga chiqilishi haqida fikr yuritish mumkin, diagrammasiz bularni aniqlab va yuqotib bo’lmaydi. Dvigatellarning suvvati va f. i. k. O’rtacha indikatoriy bosim. 14.5 — rasmda tasvirlangan indikatoriy diagrammami ko’rib chiqamiz. Diagrammaning 1234 yuzi son jihatdan gaz silindrda bir ish sikli davomida bajargan indikatoriy ishll ga teng. Diagrammadan ko’rinib turibdiki, silindrda bosim vaqt o’tishi bilan kengayish yo’lining egri chiziri 3—4 bo’yicha o’zgaradi. Agar indikatoriy diagramma o’rniga yuzi shu diagrammaning yuzi 12341 ga teng kilib olingan va asosi hajmlarining maksimal ayirmasiga baravar bo’lgan to’g’ri to’rtburchaklik abcd ni olsak, bu to’g’ri to’rtburchaklikning tegishli masshtabda balandligi o’rgacha indikatoriy bosim pi ning qiymatini ko’rsatadi. Shunday qilib, yonish mahsulotlarining porshenga kenga yish yo’li davomida ta’sir etadigan muayyan shartli o’zgarmas bosimi o’rtacha indikatoriy bosim pi deyiladi; bu ta’sir vaqtida indikatoriy ish Ll ga teng ish bajariladi. O’rtacha indikatoriy bosim orqali ifodalangan indikato riy ishni quyidagi formuladan hisoblab topish mumkin: Lt= plV h (13.5) lekin V h= FS , bu yerda F —porshen yuzi; S — porshen yo’li. 13.5-rasm. O’rtacha indikato riy bosimni geometrik tasvirlash Ortacha indikatoriy bosim qiymatiga qarab ish protsessining samaradorlik darajasi, ya’ni dviga tel bajaradigan indikatoriy ish haqida fikr yuritiladi. pi qiymati qanchalik katta bo’lsa, indikatoriy ish shunchalik ko’p, silindrning ish hajmi Vh dan foydalanilish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. O’rtacha indikatoriy bosim kattaligi qo’llanilayotgan siklga, ortiqcha havo koeffitsiyentiga, siqish darajasiga va boshqalarga bog’liq. Quyida dvigatellarning ba’zi tiplari uchun o’rtacha indi katoriy bosim qiymatlari keltirilgan. Dvigatelning nomi.pi bar Neft bilan ishlaydigan 2,5—4,5 Gaz bilan ishlaydigan 4,0—7,0 Kerosin bilan ishlaydigan 4,0—6,0 Benzin bilan ishlaydigan avtomobil dvigatellari 6,0—10,0 Benzin bilan ishlaydigan haidagichlari bor aviatsiya dvigatellari 12—18 O’z-o’zidan alanga oladigan qo’zg’almas daigatellar 5,6—6,5 O’z-o’zidan alanga oladigan tez yurar avtotraktor va aviatsiya dvigatellari 7,0—9,0 Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, o’rtach indikatoriy bosim benzin bilan ishlaydigan aviatsiya dvigatellarida eng katta bo’ladi. Bunga sabab shuki, ularda ish protsessi ortiqcha havo koeffitsiyenti minimal bo’lganda (α= 0 ,85 − 0 ,95 ) amalga oshiriladi. O’z-o’zidan alanga oladigan dvigatellar ishlashida havoning ortiqcha koeffitsiyenti anch, katta (α = 2,0 − 2,2 ) bo’ladi. Shuning uchun yonilg’i o’z-o’zidan alanga oladigan dvigatellarda silindrning ish hajmidan foydalanish darajasi karbyuratorli dvigatellardagiga qaraganda past bo’ladi. Dvigatellarning quvvati. Dvigatelning bir marta to’liq siklida silindr ichida gaz bajaradigan sekundiy ish indikatoriy quvvat N i deyiladi. Vali n ayl/minut tezlik bilan aylanadigan to’rt taktli dvigatel uchun bir minutdagi sikllar soni n/2 ga, ikki taktli dvigatel uchun esa n ga teng. Taktlar soni istalgancha bo’lgan dvigatel uchun bir minutdagi sikllar sonini 2n/τ bilan ifodalash mumkin, bunda τ —taktlar soni. U holda dvigatelning har qaysi silindrida hosil qilinadigan quvvatni ushbu formula bo’yicha hisoblab topish mumkin: N i st= piV h2n 6⋅10 4π (13.6) bu yerda piV h — dvigatelning indikatoriy ishi, j . Maxrajdagi 6⋅10 4 koeffitsiyent bir minutdagi aylanishlar sonini bir sekunddagi aylanishlar soniga (1 min = 60 sek ) hamda vattlarda ifodalangan quvvatni kilovattlarga (1 kvt = 1000 vt ) aylantirish uchundir. Qisqartirgandan keyin quyidagini olamiz: N i st= piV hn 3⋅10 4τ (13.7) Ko’p silindrli oddiy dvigatelning indikatoriy quvvati quyidagiga teng: N i st= piV hnz 3⋅10 4τ (13.8) bu yerda z - dvigatel silindrlarining soni. Indikatoriy quvvatning bir qismi porshen bilan silindr devorlari orasida, shatunlarning asos podshipniklarida taqsimlash mexanizmlarida, yonilg’i, moy, suv nasoslarida va boshqalarda vujudga keladigan ishqalanishlarni yengishga sarflanadi, Shu sababli dvigatel valida olingan, effaktiv quvvat deyiladigan foydali quvvat N e indikatoriy quvvatdan ishqalanishni yengishga sarflangan quvvat N ishq miqdori qadar kichik bo’ladi: N e= N i− nishq (13.9) Dvigatelning foydali ish koeffitsiyentlari. Shu vaqtga qadar ko’rib chiqilgan ish protsesslari ularning termik f. i. k. ηi ning kattaligi bilan baholanar edi. Lekin dvigatelga amalda baho berish uchun indikatoriy f. i. k. bilan effektiv f. i. k. ni bilish kerak. Indikatoriy f.i.k. ηi dvigatel silindrida yonilg’ining issiqligidan foydalanilish darajasini ko’rsatadi. U indi katoriy ishga aylantirilgan issiqlikning yonilg’ining sarf langan barcha issiqligiga nisbatidan iborat: ηi= N i BQ q i (13.10) bunda B — yonilg’ining o’rtacha sarfi, kg\sek ,yoki m 3 /sek. ηi qiymatining katta bo’lishi dvigatel silindridagi ish protsessining yuqori sifatli ekanligidan dalolat beradi. Effiktiv f.i.k. effektiv ishga aylantirilgan issiqlikning sarflangan barcha issiqlikka nisbatan foydalanilish darajasini ko’rsatadi: ηe= N e BQ q i (13.11) bu yerda N e -effektiv quvvat. Effektiv va indikatoriy f. i. k. o’zaro quyidagi nisbat orqali bog’langan: ηe= ηiηm bu yerda ηm - mexanikaviy isroflarni hisobga oluvchi mexanikaviy f.i.k., u effektiv quvvatning indikatoriy quvvatga nisbati bilan aniqlanadi: ηm= N e N i (13.12) FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. K.SH. Latipov «Gidravlika, gidromashinalar, gidroyuritmalar» // T. «O‘qituvchi» 1992. 2. A.Y u .Umarov «Gidravlika» // T. «O‘zbekiston» 2002. 3. Isyanov R.G., va boshqalar «Gidravlika va gidravlik mashinalar» // T. TDPU 2004. 4. K.SH. Latipov «Gidravlika va gidromashinalar» // T. : «O‘qituvchi» 19 86 . 5. J.Nurmatov. N.A.Halilov. O‘.Q.Tolipov. « Issiqlik texnikasi » // T. : «O‘qituvchi» 19 98 . 6. T.S.Xudoyberdiyev. « Issiqlik texnikasi asoslari » // T. : 2010 . 7. R.A.Zohidov. « Issiqlik texnikasi » // O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. 2010 . 8. R.V.Daminova, V.K.Muhamedsaidov. « Issiqlik texnikasi » fanidan didaktik materiallar // T. : TDPU. 2012 . 9. Б . Р . Андерс . «Контрольно-измерительные приборы» //М.: Высшая школа. 1998 .

ICHKI YONUV DVIGATELLARI. EFFEKLI VA INDIKATOR QUVVATLAR. Reja : 1. Ichki yonuv dvigatellari haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi. 2. Ichki yonuv dvigatelining termodinamikaviy sikllari. 3. Ichki yonuv dvigatellari ning indikator quvvati. 4. Ichki yonuv dvigatellar ning effektiv quvvati

Ichki yonuv dvigatellari haqida umumiy tushuncha va ularning tasnifi. Ish yoqilg’isi maxsus qurilma ichida yonadigan va yonish jarayonida ajralib chiqqan issiqlik miqdorining ma’lum qismini mexanik energiyaga aylantirib bera oladygan issiqlik; mashinasiga ichki yonuv dviga teli (IYED) deyiladi. Barcha termodinamik jarayonlar sikl davomida silindrning ish hajmida ketma-ket kechadigan porshenli; ish jismi havo kompressorida siqiladigan, maxsus yonish kamerasida yonadigan va yonish mahsuloti gaz turbinasida kengayadigan gaz turbinali va yonish mahsuloti soploda kengayishidan reaktiv kuch vujudga keladigan reaktiv dvigatellar mavjud va ular inson faoliyatining turli sohalarida keng qo’llaniladi. Ichki yonuv dvigatellari yoqilg’i turiga qarab, gaz yoqilg’isida (gaz dvigateli), suyuq yoqilgida (benzin, solyar moyi, kerosin, ligroin va h.k), binar (suyuq va gaz) yoqilg’ida ishlaydigan dvigatellarga bo’linadi. Ish sikliga qarab ikki va to’rt taktli; yoqilg’ining kameraga kiritilishiga qarab bosimli va bosimsiz; ish aralashmasining tayyorlanishiga ko’ra ish jismi tashqarida va ichkarida tayyorlanadigan dvigatellarga bo’linadi. Ish aralashmasini o’t oldirish usuliga qarab tashqi elektr manbaidan (elektr uchquni, o’t oldirish shari—kaloriza tor) va silindrda siqilgan havoning qizishi (dizel dvigateli) hisobiga o’t oldiriladigan dvigatellar mav jud. IYOD lari avtomobil, aviatsiya, gaz turbinali va reaktiv dvigatellarga bo’linadi. Avtomobil uchun IYOD larining yaratilishi o’tgan asrning 60-yillariga to’g’ri keladi. Bu davrda Lenuar (1860 y.) Fransiyada, N. Otto va E. Lengen (1867 y.) Germaniyada tadqiqotlar olib borgan. N. Ottoning to’rt taktli dvigateli (1867 y.) Bo-de-Rosha tomonidan (1862 y.) taklif etilgan sxema bo’yicha yasaldi. 19- asrda neftni qayta ishlashdan olingan benzin, kerosinlarni elektr uchquni yordamida yoqilishi IYOD larining keng tarqalishiga sabab bo’ldi. Rossiyada birinchi-marta benzinda ishlaydigan IYOD (Koyetovich dvigateli) 1889 yil yasalgan. Nemis muxandisi R. Dizel tomonidan ixtiro etilgan (1897 y.) siqilish hisobiga qizigan havoga purkalgan yokilg’ining yonishi

natijasida ishlaydigan IYOD ning takomillashgan konstruksiyasi 1899 y. Peterburgda yasaladi. Keyinchalik kompressorsiz dizel dvigatelini 1901 yilda G. V. Trinkler va 1910 yilda Ya. V. Mamin yaratadilar. Dizel dvigatellarining nazariyasi to’laroq o’rganilishi davrida, uning konstruksiyalari ham takomillashib bordi. IYOD ning prinsipial sxemasi 13.1-rasmda keltirilgan. Porshenli IYOD ning asosini silindr 4 va unga kiritilgan porshen 5 tashkil etadi. Porshen krivoship- shatunli mexanizm orqali tirsak valiga yonish mahsuli gazlari vujudga keltirgan bosim kuchini uzatadi. Silindrlar blokining ostki qismiga tirsak vali, ustki qismiga tirsak vali, ustki qismiga kiritish 2 va chiqarish 6 klapanlari joylashtirilgan si lindr kallagi o’rnatiladi. Silindrlar bloki kallagiga karbyuratorli dvigatellarda svecha 3, dizel dvigatellarida esa forsunkalar o’rnatiladi. Porshen silindrda ilgarilanma- qaytma harakat qiladi. 2. Ichki yonuv dvigatelining termodinamikaviy sikllari Ma’lumki, qaytar termodinamikaviy protsesslardan—ikkita izotermik va ikkita adiabatik protsesslardan tuzilgan Karno sikli kuch ustanovkasining ideal sikli hisoblanadi. Xozirgi paytda ichki yonuv dvigatellari uchun Karno siklidan farq qiladigan uchta sikl qo’llaniladi: issiqlik υ= const da beriladigan sikl; issiklik p= const da beriladigan sikl va issiqlik υ= const hamda p= const da berila digan sikl. Bu sikllarning termik F. I. K. Karno siklining F. I. K. dan kichik bo’ladi.

13.1 -rasm. Porshenli IYODning prinsipi al sxemasi: 1 — karter; 2 va b - kiritish va «chiqarish klapanlari; 3—o’t oldirish svechasi; 4-silindr; 5-porshen 7-shatun; 8 - krivoshin; 9 - kiritish trubasi . Ma’lumki, termodinamikaviy protsesslarni tekshirishda ular sodir bo’ladigan sharoit ideal (haqiqatda mavjud bo’lmaydigan) deb qabul qilinadi. Ichki yonuv dvigatelining ideal termodinamikaviy sikllarini ko’rib chiqamiz. Bunda: 1) siklda ish jismining miqdori va tarkibi o’zgarmaydi; 2) yoqilg’ining yonish va gazning chiqib ketish protsesslari issiqlik keltirilishi va issiqlik olib ketilishi bilan almashtirilgan; 3) porshen bilan silindr devorlari orasida ishqalanish kuch; 4) ish jismining siqilish va kengayish protsesslari adia batik ravishda (issiklik almashinuvsiz) sodir bo’ladi; 5) ish jismining issiqlik sig’imi temperaturaga bog’liq bo’lmagan o’zgarmas kattalik, deb qabul qilamiz. Issiqlik υ= const sharoitda beriladigan sikl. Gazning boshlang’ich holati nuqta 1 ga (13.2-rasm) mos keladi, deb faraz qilaylik. Gaz adiabata 1-2 bo’yicha siqilganda uning hajmi kichrayadi, bosim va temperaturasi esa ko’payadi.

13.2-rasm. Issiqk υ= const sharoitda keltiriladigan dvigatel ideal siklining diagrammasi 13.3— rasm. Issiqlik p= const bo’lgan sharoitda keltiriladigan dvigatel ideal siklining diagrammasi Nuqta 2 da gazga izoxora 2—3 bo’yicha q1 issiqlik beriladi, natijada o’zgarmas hajmda bosim va temperatura keskin ortib ketadi. So’ngra gaz adiabata 3-4 bo’yicha kengayib, ish bajaradi, izoxora 4-1 bo’yicha esa gazdan q2 issiqlik olib ketiladi. Gazning oxirgi parametrlari bo’yicha ko’rilgan, uning silindrdagi hajmi bilan absolyut bosimi orasidagi bog’liklikni ko’rsatuvchi diagramma porshenli dvigatelning ishini baholashga imkon beradi. Protsess 1—2—3—4—1 diagrammaning yopiq konturini hosil qiladi, uning yuzasi ideal dvigatelning bir ishlash siklida olingan foydali ishning kattaligini bildiradi. Bu siklning termik f. i. k. quyidagi formuladan aniqlanadi: ηt = 1− 1 εk−1 (13.1) bu yerda ε= υa υe - siqish darajasi; k - adiabata ko’rsatkichi;

O'xshashlar

Matn va ichki bog‘lanishlar
YOQILG’I. YOQILG’I YONISH JARAYONI, KARBYURATOR VA DIZEL DVIGATELLARI UCHUN YOQILG’ILAR.
Sinflardagi ichki malumotlar turlari.
“Parazitlarning ichki organlarini adaptasiyalari”
Teng taqsimlangan ichki bosim