logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Matn va ichki bog‘lanishlar

Matn va ichki bog‘lanishlar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.1337890625 KB
Ko'chirib olish
Matn va ichki bog‘lanishlar Reja: Kirish. 1. М atn haqida olimlarning qarashlari. 2. Matnning tipologik tasnifi haqida. 3. Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Kirish “ M atnshunoslik” atamasi o‘zida ikki tushunchani ifoda e tadi. Shulardan biri m ua yyan matnning tanqidiy tekstlarini yaratish mazmunini ifodalasa, ikkinchisida matnga lingvistik tadqiqot ob y ekti sifatida qaralib, bir fikriy butunlikni ifoda etuvchi gaplar, sintaktik butunliklar yig‘indisini nazarda tutadi. “Matn” (tekst) atamasiga lug‘atlarda quyidagicha ta’rif berilgan: 1. “Yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi; tekst”. 2. “ T e kst ( l a t . t ex tus – to‘qim a, a l o q a so‘zid a n ) – t e kst . Qo‘l yozm a yoki nashr e tilg a n a s a rl a rd a gi a vt o rning a sl so‘zi ”. Ko‘rin a diki , bu ikki t a ’rifd a h a m “ m a tn ” ( t e kst ) ning a s o siy x ususiyatl a ri ochib b e rilm a g a n . M a tn nutqning yirik ko‘rinishi bo‘lib , v a zif a si jih a td a n tug a l nutqiy butunlik s a n a l a di . Matnning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, m ua yyan janr talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi 20-30 yildan buyon o‘zbek tilshunoslarining ham diqqat e ’tiborida bo‘lib kelmoqda. O‘z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o‘zi kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olg‘a surgan e di. Keyinchalik o‘zbek tili sintaksisiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda gapdan yirik birliklarni ifodalovchi “murakkab sintaktik butunlik”, “diskurs”, “mikromatn”, “makromatn” singari atamalar qo‘llaniladigan bo‘ldi. Butunittifoq turkiyshunoslar anjumanida (Toshkent, 1980) akad. G‘.Abdurahmonov “Matn nazariyasi” mavzusida ma’ruza qilgan e di. Ana s hu ma’ruzada ta`kidlashicha, ma’lum bir matn tushunishida faollashadigan sintaktik munosabatlar mazmuniy munosabatlar bilan uyg‘unlashib, o‘ziga xos sintaktik-semantik xususiyat kasb etadi. Ana s hu sababli matn mazmun va s hakl uyg‘unligiga ega bo‘lgan lisoniy qurilma bo‘lib, uning qismlari (komponentlari)ga ham ma’lum miqdorda sintaktik va mazmuniy jihatdan mustaqillik belgilari xarakterlidir 1 . Ma’lumki, matnni muayyan belgi-xususiyatlarga ega bo‘lgan statik (turg‘un) obyekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o‘rganishga aslo monelik qilmaydi. Matnning lisoniy tabiati, uning tushunilishi, asosiy kategoriyalari matn tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, matn generatsiyasi, matnning yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi.. Nutq genera t siyasi nuqtai nazaridan matn statik hodisa emas, balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo‘lyozma varianti ustida ishla s h yoki asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi (matn ijodkori) tomonidan butun matnga yoki uning muayyan qismlariga ma’lum o‘zgarishlar kiritiladi. Bunday o‘zgarishlar natijasida butun matnning yoki uning biror qismining o‘ziga xos qo‘ s him c ha nu s xalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo‘shim c ha nusxasi yoki varianti deyilganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea-hodisalarning boshqa voqea- hodisalar bilan alma s huvi emas, balki o‘ s ha voqea-hodisalarni tasvirlov c hi vositalarning boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko‘zda tutiladi. Masalaga ana s hu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo‘ c hqortoyev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy asarning tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot obyektlaridan biri” nomli ilmiy maqolasi o‘zbek matnshunosligida alohida o‘rin tutadi 2 . Keyin c halik R.Qo‘ c hqortoyeva, H.Nizomxonov, M.Aminova kabi olimlar Abdulla Qahhor, Oybek, Hamza kabi ijodkorlarning qo‘lyozma matnlar ustida ishlash mahoratini maxsus tadqiq etdilar 3 . Bunday muammo o‘z vaqtida A.Shomaqsudov (1971), Q.Samadov (1967, 1981), I.Qo‘chqortoyev (1976) kabi olimlarning ishlarida ham o‘rganilgan edi. Adabiyot s hunos olim S.Meliyev s he’riy matnlarda so‘zning badiiy 1 Бу ҳақда қаранг: Ш Всесоюзная тюркологическая конференция // Сов.тюркология. 1981. № 1. – С. 93; Р асулов И. Мураккаб синтактик бу тунлик // Ўзбек тили ва адабиёти. 1983. № 1. – Б. 22-26. 2 Қўчқoртoeв И.,НизoмxoнoвҲ. Бaдиий aсaрнинг тeкст уа л вaриaнтлaри – лингвoсти-листик тaдқиқoт oб ъ eктлaридaн бири//Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983 . № 6 . Б. 15-19 . 3 Бу ҳақда қаранг: Кучкартаева Р. Работа А.Каххара над языком своих произведений. АКД. – Ташкент, 1980. – 24 с.; Низамханов Х. Выбор слова как проблема литературно-стили стической обработки текста (на материале замен синонимических средств лексики в романе Айбека «Навои»). АКД. – Ташкент, 1986. – 21 с. funksiyasini maxsus tadqiq etdi. Jumladan, olim kontekstda so‘z dinamikasini ochib berish uchun s hoir Husniddin S h aripovning “Baliq falsafasi” nomli s he’rida “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” misrasining takrori yaxlit bir matnni, tugal s he’riy matnni vujudga keltirganini tadqiq etadi hamda s hunday xulosaga keladi: “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” zamirida achchiq zaxarxanda bor. U dumini likillatib umr kechiruv c hi kishilarning “olg‘a ketishiga” to‘sqinlik qilib, ularni hajv zarbi bilan yan c hib tashlaydi…Matnni o‘qir ekansiz, baliq inson tasavvuridan butunlay c hiqib ketmaydi. Zero, lagandardorning baliqqa o‘xshash tomonlari ham yo‘q emas. Baliqning suvda sollanib, silliq suzishi hayotning sermashaqqat yo‘llaridan ravon o‘tib ketishga ruju qo‘ygan laganbardor “falsafasi”ga mos keladi. Mutlaq bir xil ikki misra “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” ning takrorlanishi natijasida bu s he’r tugal badiiy asar (poetik matn) qiyofasiga kiradi. s o‘zlarning aytilish ohangida ham baliqning suzishi-yu itning dum likillatishini eslatadigan nimadir bor. Ana s hu o‘x s ha s hlik laganbardor kimsalarning yashash falsafasini nafrat va zaxarxanda o‘tiga duchor qiladi. Kontekst (matn)da so‘z dinamikasi keng tushuncha. U faqat muayyan kontekst doirasi bilan c heklanmay, so‘zning voqelik bilan “oldi-berdi”sini ham o‘zida qamrab oladi. Demak, so‘z dinamikasi turli kontekstda turlicha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Keltirilgan s he’r matnida baliqdan boshqa narsa yo‘q. Ammo dum likillatish birikmasining harakat doirasi s hunchalik kengki, u avval it, keyin laganbardor odam qiyofasini kitobxon zehnida jonlantiradi. Har ikki holda ham harakat c han dinamik so‘z va birikmalar yuksak badiiy kontekst (matn)ni vujudga keltiradi 4 . Keyin c halik S.Meliyev s he’riy kontekstda so‘zning badiiy funksiyasi tahliliga oid nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan edi 5 . 4 Мeлиeв С . Кoнтeкстдa сўз динaмикaси // Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983. № 4 . – Б. 54. 5 Мелиев С. Художественная функция слова в стихотворном контексте (на материале современной узбекской поэзии). АКД. – Ташкент, 1985. – 19 с. M.To‘xsanov “Mikromatn va o‘zbek badiiy nutqida uning kogerentligini ifodalovchi vositalar (so‘z almaShtirish va takror)” mavzuida nomzodlik ishini himoya qildi 6 . Olimning talqini bo`yicha, tilshunos olimlar tomonidan tekst (matn) termini tor va keng ma’noda ishlatiladi. Tor ma’noda tugal fikr anglatuv c hi bir (ba’zan) yoki bir necha gapdan iborat bo‘lgan jumla tushunilsa, keng ma’noda qissa, roman, gazeta, jurnal maqolasi, ilmiy monografiya, turli hujjat va hokazolar nazarda tutiladi. Bulardan birinchisi mikrotekst, ikkinchisi makrotekst deb ham ataladi. Mikrotekst grammatika, ya’ni sintaksisning o‘rganish obyekti sanaladi. Makrotekst esa sotsiolingvistika, funksional stilistika, pragmalingvistika, adabiyotshunoslik, poetika kabi bir qator filologik fanlarning obyekti deb qaraladi. Bundan ko‘rinadiki, tekst (matn) lingvistikasi ikki obyektli fan bo‘lib, uning predmeti mikrotekst ekanligiga asos bo‘luv c hi modellarni o‘rganish tashkil etadi 7 . Bu ish o‘zbek tilshunosligidagi mikromatn va uning kogeziyasini monografik yo‘nalishda o‘rganishga bag‘ishlangan dastlabki tadqiqotlardan biri ekanligi bilan e’tiborga molik. H.Usmonov esa o‘zbek badiiy matnlarida so‘zlashuv nutqi xususiyatlarini maxsus tadqiq etdi 8 . Prof. A. Mamajonov “Tekst lingvistikasi” nomli o‘quv qo‘llanmasini nashr ettirdi 9 . Bu ishda matn haqidagi ilmiy-nazariy qarashlar ma’lum darajada tahlil qilingan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va komponentlari, bu komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi va matn qismlarining bog‘lov c hi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik-stilistik figuralar masalalari ta’limiy nuqtai nazardan o‘rganilgan. Keyin c halik A.Mamajonov M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda “Matn sintaksisi” nomli o‘quv qo‘llanmasini ham nashr ettirdi. Ta’limiy xarakterga ega bo‘lgan bu qo‘llanmada matnning struktur-semantik va uslubiy jihatlari, matn 6 Тухсанов М. Микротекст и система средств выражения его когерентности в узбекской художественной речи (замена и повтор). АКД. – Ташкент, 1987. – 17 с. 7 Тўхсанов М. Микротекст ва унинг коммуникатив яхлитлиги ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. 1990. № 5. – Б. 66-67. 8 Усманов Х.К. Особенности разговорной речи в художественном тексте (на материале языка узбекских повестей 70-х годов), Автореф. дис…канд. филол. Наук .- Т .^ 1988. - 20 с. 9 Мамажонов А. Текст лингвистикаси. Ўқув қўлланмаси. - Тошкент: ТошДПИ, 1989. - 62 б. birliklaridagi tema-rematik munosabat masalalari tahlil qilingan hamda shu asosda o‘zbek tilidagi matnlarning sintaktik tabiati haqida tegishli umumiy xulosalar bayon qilingan 10 . O‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab o‘zbek olimlari matn tilshunosligining nazariy muammolari bilan s hug‘ullana boshladilar. Bu jihatdan B.O‘rinboyev, R.Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarning “Badiiy tekstning lingvistik tahlili” nomli o‘quv qo‘llanmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu asarning “Kirish” qismi “Tekst – lingvistik tahlil obyekti” deb nomlanadi. Bunda matn tiplari, ularning umumiy va o‘ziga xos belgilari, matnni lisoniy tahlil qilishining metodologik tamoyillari, matn yaratish myammolari, ifoda vositalarining tanlanishi va ularning matn tushunishidagi roli singari dolzarb masalalar o‘zbek tili faktlari misolida yoritilgan 11 . Shundan keyin asarda Y u suf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Hamza Hakimzoda Niyoziy, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy, Oybek, Abdulla Qahhor, Komil Y as hin kabi s hoir, yozuvchi va dramaturglarning s he’riy, nasriy va dramatik asarlaridan matnlar keltirilib, ularni lisoniy jihatdan tahlil qilishi namunalari berilgan. Bu asarda to‘g‘ri ta`kidlashicha, “umumiy tilshunoslikdagi nazariy fikrlar asosida tekst (matn)ning mohiyati, tushunishi, mazmuni, fikrni yuzaga c hiqarishdagi roli kabi qator muammolarni yoritish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir”. J.Lapasov “Badiiy matn va lisoniy tahlil” nomli qo‘llanmasida badiiy matnning lisoniy tahlili haqida umumiy ma’lumot beriladi, matn tushunishida ifoda-tasvir vositalarining ahamiyati, remarka va replika, leksik va uslubiy vositalar, stilistik figuralarning matnni s hakllantirishdagi o‘rni, matn tahlilida lug‘at ustida ishla s h usullari kabi masalalar o‘rganilgan hamda s he’riy, nasriy va dramatik matn tahliliga doir namunalar keltirilgan 12 . 10 Мамажонов А.,Абдупаттоев М. Матн синтаксиси. - Фарғона: ФарДУ нашри,2002. - Б 4-25. 11 Ўринбoeв Б., Қўнғурoв Р., Лaпaсoв Ж. Бaдиий тeкстнинг лингвистик тaҳлили, Тoшкeнт, Ўқитувчи, 1990. – Б. 6-40. 12 Лапасов Ж. Бадиий матн ва лисоний таҳлил. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 5-86. M.Hakimovning nomzodlik dissertatsiyasida ilmiy matn va uning birliklari orasidagi mazmuniy munosabatni ifodalovchi bog‘lov c hilar, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va vazifalariga aniqliklar kiritilgan, ilmiy matnda muallifning xususiy munosabati va uning turlari, o‘zbek c ha ilmiy matnlarning sintagmatik va pragmatik xususiyatlari keng tahlil qilingan. Bu ishda o‘zbek tilining ilmiy uslubi matn kategoriyasi aspektida o‘rganilgan, gumanitar fanlarga oid ilmiy matn namunalari bu ish uchun faktik material manbai bo‘lib xizmat qilgan 13 . “O‘zbek c ha diniy matnlar ekzotik leksikasi” mavzuidagi nomzodlik ishida tadqiqotchi N.Uluqov diniy matnlar tilshunoslikda o‘ziga xos alohida matn turi sifatida o‘rganilishi maqsadga muvofiq, degan fikrni ekzotik leksika materiallari misolida asoslashga intiladi 14 . 1997 yilda To s hkentda o‘tkazilgan “O‘zbek tili” anjumanining to‘rtin c hi yig‘ini bevosita “Ta’lim jarayonida matn ustida ishlashning asosiy omillari” mavzusiga bag‘ishlangan edi. Bu anjuman materiallari yirik to‘plam sifatida nashr etilgan. Bu esa mamlakatimizda matn tilshunosligi yutuqlarining ta’lim jarayoniga keng tatbiq etilishida muhim ahamiyat kasb etmoqda 15 . 1998 yilda SamDUda “Maxsus matnlarning lingvistik talqini (interpretasiyasi) va c het tillarida muloqot qilishini faollashtirish” mavzuidagi xalqaro ilmiy-nazariy anjuman o‘tkazildi. Bunda Abxay Morye (Hindiston), Su Fan Syu (Xitoy), D.Loxer (S h vesariya), V.Revitskiy (Belarus), J.A.Kareneyeva (Qozog‘iston) singari xorijlik olimlar hamda mamlakatimizning barcha oliy o‘quv yurtlaridan filolog mutaxassislar 13 Ҳaкимoв М.X. Ўзбeк илмий мaтнининг синтaгмaтик вa прaгмaтик xусусиятлaри, НДA, Тoшкeнт, 1993. – 26 б. 14 Улуқ o в Н . М . Ўзб e кч a диний м a тнл a р экз o тик л e ксик a си , НД A, Т o шк e нт , 1997. – 29 б . 15 Т a ълим ж a р a ёнид a м a тн устид a ишл a шнинг a с o сий o милл a ри (“ Ўзб e к тили ” д o имий a нжум a ни тўртинчи йиғинининг т e зисл a ри ). – Т o шк e нт , 1997. – 256 б . ishtirok etdilar hamda matn va uning lingvistik talqini bilan bog‘liq bir qancha dolzarb masalalar muhokama qilindi 16 . Prof. E.Qili c hevning “Matnning lingvistik tahlili” nomli o‘quv qo‘llanmasida matnning ko‘rinishlari va uni lisoniy tahlil qilishi namunalari berilgan. Eng muhimi, bu ishda poetik va nasriy matnlarni shahrlab o‘qish hamda tahlil qilishi, matnni “lingvistik mikroskop ostida” o‘rganish (fonetik, leksik, morfemik, morfologik, sintaktik tahlil usullari)ga oid mashq namunalari keltirilgan 17 . 2000 yilda Samarqandda “Matn va uning talqini” mavzuida xalqaro ilmiy- nazariy konferensiya o‘tkazildi. Bu anjumanda matnning informativligi, kogeziyasi, bo‘linuv c hanligi, retrospeksiyasi, ichki va tashqi derivasiyasi kabi dolzarb masalalar muhokama qilindi 18 . Ma’lumki, pragmatika tilshunoslik fanining yangi bir nazariy va amaliy tarmog‘i sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat ta’siri bilan namoyon qiluvchi nutq ishtirokchilariga xos kommunikativ niyat bilan aloqador masalalarni o‘rganadi.“Pragmatika tilshunoslik fanining yangi sohalari dan biri bo‘lib, uning nazariy manbai C h .Pirs, U.Djems, D.Dyun, C h .Morris kabi taniqli faylasuf olimlarning ilmiy-nazariy qarashilari bilan bog‘liq. Ularning tadqiqotlarida X1X asrning oxiri va XX asrning boshlarida belgilar sistemasi va lingvistik belgi funksionalligi xususidagi g‘oyalar o‘rtaga tashlanib, semiotika haqidagi asosiy tushunchalar aniqlanadi, sintaksis, semantika va pragmatika o‘rtasidagi o‘zaro farqlar ko‘rsatib beriladi” 19 . Lingvistik pragmatikaning o‘zbek 16 Лингвистическая интерпретация специального текста и активизация обучения иноязычному общению (материалы международной теоретической конференции). – Самарканд, 1998. – 254 с. ; Мaтн вa унинг лисoний тaҳлилигa oид тaдқиқoтлaр (xaлқaрo илмий aнжумaн мaтeриaллaри). – Сaмaрқaнд, СaмДУ нaшри, 1999. – 70 б. 17 Қиличeв Э. Мaтннинг лингвистик тaҳлили. – Буxoрo, БуxДУ нaшри, 2000. – 36 б. 18 Мaтн вa унинг тaлқини (xaлқaрo илмий-нaзaрий кoнфeрeнция мaтeриaллaри, Сaмaрқaнд, 16-18 нoябр 2000 йил). – Сaмaрқaнд, СaмДЧТИ нaшри, 2000. – 256 б. 19 Петров В.В. Философия, семантика, прагматика // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск ХУ1, М.: Прогресс, 1985. – С. 471. tilshunosligida shakllanishida M.Hakimovning tadqiqoti alohida ahamiyat kasb etadi. Negaki olim o‘zbek tilidagi matnning pragmatik talqiniga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasida matn lingvistik pragmatika, nutqiy akt nazariyasi tamoyillari asosida o‘rganilgan, matnda o c hiq va yashirin (eksplitsit va implitsit) shaklda ifodalanadigan mazmunlarning o‘ziga xos qonuniyatlari ko‘rsatib berilgan, ularning semantik, sintaktik, presuppozitsion va pragmatik xususiyatlariga doir qoidalarga aniqliklar kiritilgan. Bu ish o‘zbek tilidagi matn tilshunosligi muammolariga nazariy jihatdan tamoman yangi fikr-mulohazalar bayon etilgan 20 . M.Hakimova vaqt ma’noli birliklarning matnni shakllantirishdagi imkoniyatlarini tadqiq etib, nomzodlik ishini himoya qildi. Ishda ta`kidlashicha, vaqt ma’noli (temporal) leksemalar matnni nursimon va zanjirsimon usullarda bog‘lay oladi. Nursimon bog‘lanishda vaqt ma’noli leksema o‘zining vaqt mundarijasi asosida matn boshida yetak c hi so‘z bo‘lib turadi. Hamma voqea-hodisalar shu so‘z ifodalagan vaqt ko‘lamida yuz beradi. Zanjirsimon bog‘lanishda muayyan leksema ma’nosidagi butun yoki umumiy vaqt qism va xususiyliklar tarzida matn komponentlarini bog‘lashga xizmat qiladi (kun: ertalab, tush, kechqurun kabi). Bunda dastlabki bosh (butun, umumiy) temporal sememaning muayyan semalari keyingi jumlalarda sememalar maqomini kasb etadi. Shuningdek, vaqt ma’nosini denotatini voqelik sifatida tasdiqlash (atov gap), keyingi fikr yoki tavsifning temporal predmetini tema sifatida avval tasdiq yo‘li bilan berish kabi kommunikativ ehtiyojlar ham matn s hakllantiruv c hi omillardandir. Vaqt ma’noli so‘zlar matn s hakllantirish va uning yaxlitligini ta`minlashda temporal maydonning boshqa birliklari bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatadi. M.Yo‘ldo s hev badiiy matn lingvopoetikasi bilan jiddiy s hug‘ullanib, shu mavzuga doir bir qator monografiyalar yaratdi hamda doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi 21 . Xuddi s huningdek, S.Boymirzayeva badiiy matnda qo‘ s hma gap 20 Ҳaкимoв М.X. Ўзбeк тилидa мaтннинг прaгмaтик тaлқини, ДДA. – Тoшкeнт, 2001. - 50 б. 21 Юлдашев М.М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи. ДДА. – Тошкент, 2009. – 48 б. s hakllarining qo‘llanish xususiyatlari, matnning modalligi va unda temporallik mazmuni semantikasi tahliliga doir mazmundor monografiyalar nashr ettirdi hamda doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. S h .Turniyozovaning nomzodlik ishi esa matn s hakllanishining derivatsion xususiyatlari tahliliga bag‘ishlangan edi. Ishda haqqoniy ta`kidlashicha, “matn derivatsiyasi o‘ziga xoslikka ega bo‘lib, uning so‘z birikmasi, gap, murakkab sintaktik qurilma materialida s hakllanishi abzats va bob materialida voqelanishidan farq qiladi. So‘z birikmasi, gap va murakkab sintaktik qurilmalarning matn maqomida kelishida ularning sintaktik derivatsiyasi tamoyillari odatdagi operand, operator va derivat kabi sodda tushunchalarga asoslanadi. Abzats derivatsiyasida esa mazkur tushunchalar murakkab xarakter kasb etadi”. Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida matn muammosini u yoki bu jihatdan o‘rganishga aloqador bo‘lgan bir qator ilmiy maqolalar ham e’lon qilindi. Shunday qilib, o‘zbek tilshunosligida matn muammolarini tadqiq etishda salmoqli yutuqlarga erishildi. Endigi vazifa ana s hu yutuqlarni yanada mustahkamlash, matn tilshunosligi muammolariga doir monografik tadqiqotlar yaratish, matnning turlari, uning pragmatik imkoniyatlari kabi masalalarni keng miqyosda c huqurroq tadqiq etishdan iboratdir. Matn haqida umumiy tushuncha Matn va uning tabiatini o ‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar XX asr o‘rtalariga kelib paydo bo‘la boshladi. Matn tilshunosligi masalalari juda ko ‘ plab til s hunoslarning e ’ tiborini tortgan. Jumladan, V . Matezius , F.Danesh, V.Dressler , P.Hartman, I.Kovtunov a, I.Galperin, K.Gauzenblas, N.Pospelov, T . Silman, N.Shvedova, K. Solganik, L.Loseva, O.Moskal kaya , K.Abdullayev, N.Navro‘zova kabi xorijlik tilshunoslar matn kategoriyasi haqida muhim fikrlarni ilgari surishgan. Matnning nutq kategoriyasi ekanligi masalasi bevosita “nutqiy jarayonning o‘zi” va “nutqiy faoliyat natijasi” tushunchalari bilan uzviy bog'liqdir. C hex olimi K.Gauzenblas matnni ham nutqiy faoliyat sifatida, ham nutqiy faoliyat mahsuli sifatida og‘zaki nutqiy jarayon deb talqin qiladi. I.R. Galperinning fikricha, matn yozma nutq mahsulidir, og‘zaki nutq esa turli q aytariqlarni, uzun-yuluq gaplarni ham o‘z ichiga oladi va uni tekshiruv obyekti bo‘la oladigan matn deb e’tirof etish maqsadga muvofiq emas. O‘ tgan asrning 60-yillariga qadar gap sintaksisi lingvistik tahlilning eng yuqori pog‘onasi, deb hisoblanar, lingvistik tadqiqotlar gap tahlili bilan tugatilar edi. Bir necha gaplarning mazmuniy va stru ktur yaxlitligidan tashkil topgan matn esa ilmiy tahlilga tortilmas edi. Gap tilning eng yuqori pog‘onasini tashkil etuvchi bir1ik s a n aladi. Am m o gap nutqiy jarayonda eng kichik birliklar sirasi ga kiradi. Shuning uchun ham gapni matnning qurilish materiali tarzida talqin etish maqsadga rnuvofiq. Dunyo tilshunosligida matn va uning lingvistik tabiati haqida qator fikrlar o ‘rtaga tashlangan. Fransuz tilshunosi R.Bart: “Ichki bog‘lanishli bo‘lgan, muloqot maqsadida mazmunan o‘zaro birikkan gaplardan tashkil topgan n utqning har qanday parchasi matn deb ataladi” desa, polyak tilshunosi A.Bogauslavskiy matnni bir necha gapdan tashkil topgan nutqiy material tarzida izohlaydi. Bunda u asosiy e’tiborni muallif nima haqida gapirayotgani va uning mazmuniga emas, balki mazkur matn qanday komponentlardan tuzilayotganiga qaratadi. K.Kojevnikova tadqiqotlarida asosiy e’tibor matnning bo g‘lanishli nutq mahsuli ekanligiga qaratiladi v a uning mazmuniy jihatdan tugallangan bo‘lishi alohida uqtiriladi. Olimaning matn komponentlari o‘zaro ma’no jihatdan ham , grammatik jihatdan ham bog‘lanishli bo‘lishi haqidagi fikri e’tiborga molikdir, chunki ko‘pchilik tilshunoslar matn komponentlarini faqat mazmuniy bog‘lanishli bo‘lishini ta’kidlaydilar va ularning leksik-grammatik vositalar orqali bog‘lanishini nazardan chetda qoldiradilar. Chex tilshunosi K.Kojevnikova matnni mazmuniy jihatdan tugallangan eng yuqori ideal kommunika tiv bi rlik sifatida tushunadi. Shuning uchun matnning gap, murakkab sintaktik qurilma, a b zas, bob singari birliklar munosabatidan tashkil topgan n utq yoki til b irligi tarzida izohlanishi maqsadga nomuvofiqligini alohida ta ’ k i d l a ydi. Yana bir chex tilshunosi Yan Korjenskiy rnatn talqinini semantic va pragmatic component tushunchalari bilan bog‘lab olib boradi. Bunda u semantik komponent birinchi galda matn materialini uyushtiruvchi ma’no bazasida hamda uning voqelanishishini ta’minlovchi vositalardan iborat deb hisoblaydi. Olim semantik komponent jumlasiga so‘zlovchini, ya’ni inson omilini ham k iritadi. Pragmatik component deganda esa ma’no ifodasi sistemasida ahamiyat kasb etuvchi turli xil munosabatlarni tushunadi. Nemis tilshunosi K.Ye.Haydolf matnni kommunikativ jarayondagi gaplarning ma’lum xabar berish uch un o‘zaro bog‘lanishi tarzida talqin etadi va matn tarkibida gaplarnmg tartib bilan bog‘lanib kelishida quyidagilar e’tiborga olinishi kerakliginin ta’kidlaydi: a) fikr butunligi; b) leksik bu tu nlik; v) kommumkativ butunlik; g) zamon va nuqtai nazar butunliklar i. Rus olirni M.V.Lyapon matn tavsifi quyidagi to ‘ rt belgiga ko ‘ ra asoslanishi mumkinligini ko ' rsatadi: 1. Matn - bu jumlalarning o‘zaro munosabatidan kelib chiquvchi xabardir. Matn tadqiqotchi uchun til hodisalarini o‘rganishda birdan bir manbadir. 2. Matn bu so‘zlovchining nutqiy qo biliyatini ro‘yobga chiqaruvchi vositadir. Bu jarayonda matn tilning nutqda real qo‘llanilishini ta’minlovchi makon vazifasini ham bajaradi. 3. Matn bu so'zlovchining faol nutqiy faoliyati mahsulidir. 4. Matn bu til sistemasining kommunikativ jarayonda muhim funksiya bajaruvchi eng yuqori pog‘onasi d ir. M.V.Lyapon matn shakllanishida inson omilining e ng muhim omillaridan biri ekanligini, inson matn shakllanishi uchun jonli manba ekanligini ta’kidlaydi. O‘tgan asrning 90- yillaridan boshlab o‘zbek olimlari ham m atn tilshunosligining nazariy muammolari bilan shug‘ullana boshl adilar. Bu jihatdan B.O‘rinboyev R Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarning “Badiiy tekstning lingvistik tahlili" no m li o‘quv qo ‘llanmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Lingvistik pragmatikaning o ‘ zbek tilshunosligida shakllanishida M . Hakimovning tadqiqoti alohida ahamiyat kasb etadi. Uning “O‘zbek tilida matnning pragmatik talqini” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi o ‘ zbek filologiyasida matn tilshunosligi rivojiga qo‘shilgan munosib hissa bo'ldi. M.Yo‘ldoshevning bad iiy matn lingvopoetikasiga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyasida matn nazariyasiga oid muhim ma’lumotlar beriladi. U, shuningdek, ushbu tadqiqot bilan bog‘liq bir qancha o‘quv qo‘llanmalarni nashr qildirdi: “Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari”( T.2007), “Badiiy matn lingvopoetikasi” (T.: "Fan", 2008), “Badiiy matnning lisoniy tahlili” (T., Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010). M.Yo‘ldoshevning yuqoridagi asarlarida matnning nazariy masalalari, uning maqomi , birliklari, matn turlari, matn tarkibiy qismlari, matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar , badiiy matnni tahlil qilish tamoyillari (shakl va mazmun birligi tamoyili; makon va zamon birligi tamoyili; xususiylikdan umumiylikka o‘tish tamoyili), badiiy matnni tahlil qilish usullari (lisoniy tabdil usuli; matn variantlarini qiyoslash usuli; lug ‘atlarga asoslanish usuli; lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli), badiiy matnning lingvistik tahlili, badiiy matnda ko‘chimlar haqida ma’lumotlar mavjud. O‘zbek tilshunosligida matn muammolari tadqiqida yana bir salmoqli ish S.Boymirzayevaning “ O‘zbek tilida matnning kommunikativ-pragmatik mazmunini shakllantiruvchi k a tegoriyalar” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasidir. Mazkur doktorlik dessertatsiyasida matnning kategorial belgilari, matnning kognitiv diskursiv xususiyatlari , matnning pragmativ mazmu n i , matnni tushunish muammosi kabi qator masalalar kun ta rtibiga qo‘yilgan . 22 “Matn” so‘zini qo‘llayotgan tilshunoslarning qariyb barchasi ushbu tushunchaga u yoki bu talqind a ta'ri f berishga harakat qiladi. Matn - ko‘p jihatli, murakkab tuzilishga ega bo‘lgan qurilma, shuning uchun uni tavsiflashda unga xos bo‘lgan semiotik, kommunikativ, strukturaviy , pragmatik, kogniti v, nominativ xususiyatlarni e’tiborga olish tala b qilinadi. Amm o har bir tadqiqotchi, odatda, o‘ zini qiziqtirayotgan jihatlarga e’tibor qaratadi, natijada, berilayotgan ta’rif mukam mal , batafsil bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, hech qay si ta’rif matn kabi murakkab hodisani har tomonlama mukammal tavsiflay olmaydi. Shuning uchun bar bir tadqiqotchi yoki tadqiqotchilar guruhining matn hodisasiga nisbatan o‘ziga xos nuqtai nazari shakllanadi. Matn chegarasini belgilash masalasi un ing ta ’rifini berishda juda muhim talabdir. Matn chegarasini uning turlarini sanash vositasida ko‘rsatish mumkin (masalan, roman, risola, hik oya, maqola, xat, dialog va hokazo) , lekin har qanday cheg aralash amallarini bajarishda matndagi yaxlitlik uning tarkibidagi qismlarning o‘zaro bog‘liqligi semantik va strukturaviy jihatdan b ir xilda ta’minlanishini taqozo etadi. Demak, struktur-semantik bog‘liqlik matn chegarasini belgilovchi me’yor sifatida qabul qilinishi mumkin. S.l.Gindin tomonidan matnni aniqlash uchun uni qismlarga ajratish amalini qo‘llash lozimligi taklif qilingan edi. Uning f ikricha, “matnni o‘zaro struktur va semantik bog‘langan ketma-ket qismlarga ajratish imkoniga ega bo‘lmagandagina» uning yaxlitligi haqida gapirish mumkin. Ayti sh joizki, qismlar o‘rtasida ma ’noviy va strukturaviy bog‘liqlikni ta’minlovchi vositalar to‘plamini an iqlash matn sintaksisi 22 Kurbanova M., Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. –Toshkent, 2014, 6-bet. tadqiqining asosiy vazifalaridan biri sanaladi. Bu vositalar leksik , morfologik va sintaktik ko ‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Ma ’lumki , tadqiqotchilar oldiga qo‘yiladigan muhim talablardan biri har qanday lisoniy hodisa tav sifida shakl va m a’ no uyg ‘unl igiga, ularning munosabati asosida yuzaga keladigan mundarijaviy xususiyatlarga ahamiyat berishdir. Matn strukturasi tahlilida ham shunday metodologik talab asosida yondashish maqsadga muvofiq. Matn murakkab tuzilma bo‘lganligi uch un uning shakli ham lisoniy birliklarning aniq bir nutqiy tafakkur faoliyati sharoitida tartiblashuvi sifatida tasavvur qilinishi lozim. «Struktura» tu shunchasi falsafiy talqinda obyektnmg yaxlitligi va o‘zligini ta’minlovchi barqaror belgilari va munosabatlari ta’rifini oladigan bo ‘lsa 23 , unda matn strukturasini lisoniy shaklning kommunikativ mazmundagi aksi yoki voqelik parchasi bayonida qoldiriladigan «iz i», deb hi so blash mumkin. Matn o‘ziga xos ichki va tashqi strukturaga ega hodi sa. Uning ichki strukturasi ko'p tarkibli va ko ‘p bosqichli tuzilishga ega bo ‘lib, u fonetik, leksik , morfologik, sintaktik sathlarning o‘zaro munosabatlari asosida shakllanadi 24. Amm o mat n str ukturasida prosodik, emotsional-semantik qatlamlar ham mavjudki, ularni hech qanda y sathga joylashtirib bo‘lmaydi. Matn tiplari haqida Matnlar tipologoyasida axborotni uzatish kanali alohida o‘rin tutadi. Ana shunga ko‘ra matnlarning og‘zaki matn va yozma matn tiplarini farqlash mumkin. Kommunikatsiya jarayonida berilayotgan axborotning hajmi ham matnlar tipologiyasi uchun yan bir asos bo ‘ladi. 23 Философкий энциклопедический словар. 1983 24 Турниёзов Н., Йўлдошев М. Матн тилшунослиги.-Самарқанд, 2006 . Har qanday matnni unda ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko‘ra minimal matn va maksimal matn tiplariga ajratish mumkin. Badiiy uslubda yozilgan matnda minimal matn deb biror mavzuni yoritishga bag‘ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi bog‘lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi. Masalan: Тalantsiz yozuvchi tovuqqa o‘xshaydi. Yong‘oqdek tuxum tug‘adi-da, qaqog‘lab olamni buzadi!(O‘. Hoshimov). Yoki: Sevgi nima? Insoniyat paydo bo‘ptiki, shu savol ustida bosh qotiradi. Ammo javob topolmaydi. Agar inson sevgining barcha sir-asrorlarini bilganda edi, uning modeli- qolipini yaratgan bo‘lardi. Sevgi hech qanday qolipga sig‘magani uchun ham sirli va abadiydir. (O‘.Hoshimov) Minimal main deb atash mumkin bo'lgan ikkita parchani keltirdik. Tarkiblanish jihatidan birinchisi ikkita gapdan tuzilgan. Mazmunni birlashtirishga xizmat qiladigan sarlavha berilmagan . Bu vazifa tovuq va u bilan bog‘liq so‘zlarga yuklatilgan (tovuq-tuxum -qaqog ‘lamoq) . Iste’dodsiz yozuvchi birinchi gapda to vuqqa o‘xshatilmoqda. Ikkinchi gap esa bu o‘xshatishni to‘laroq izohlash yoki sababini ko ‘rsatish uchun keltirilgan . Ya ’ni iste’ dodsiz yozuvchi tovuqqa o‘xshatildi, ammo tovuqning qaysi sifat va xususiyatiga? Muallif munosabati ikkinchi gapda tugal ifodasini topgan . Matn butunligini ta’minlashda tovuq-tuxum-qaqog‘lamoq so‘zlari mazmuniy o ‘ q vazifasini bajarmoqda. Keying i kichik hajmli m atn ni oladigan bo ‘lsak, ushbu matnning ichki mazmuni savol shaklidagi sarlavha orqali o shkor qilingan. Matn 4 ta gapdan tashkil topgan. Butunlikni ta ’minlayotgan vositalar sirasiga izchil va tugal ohang, ammo bog‘lovchisi, agar bog‘lovchisi va matnning mazmuniy o‘qini tashkil qiluvchi sevgi so‘zi kiradi. Demak, masala savol shaklida qo ‘yilyapti va unga matn orqali javob berilyapti. Ya'ni, Sevgi nima? Sevgi - sirli va abadi y tushunch a.. Ayrim mutaxassislar bittagina gap ham minimal matn tu shunchasiga teng kelishi mumkin degan fikrni ilgari surishgan. Til shunos N.Turniyozov «matn bir so‘z bilan, bir necha so‘z bilan, bir necha gap bilan, bir necha abzas bilan va bir necha bob bilan ifodalanishi ham mumkin»ligini aytadi. Lekin olim shuni ham ta ’kidlaydiki, “matn lingvistikasi muammolarini bir so ‘zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o‘rganish maqsadga muvofiq emas. Chunki bunday matnlarga tayanib til sistemasi unsurlarining nutqqa ko ‘chirilishiga oid masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo‘lmaydi». Tilshunos M.Hakimov ham bitta gap mat n tushunchasig a ten g kelishi mumkinligin i ta’kidlaydi: ” masalan: Bahor . .. Bu jumlani kichik matn hisoblash mumkinmi? Bizningcha, to ‘ la ma ' noda kichik matn deb hi s oblash mumkin. Chunki tugal bir ohang bilan aytilgan Bahor jumlasida «tabiatning j o nlanishi », « hammayoqning k o ‘m-ko ‘ k tusga kirishi», « atrof - muhitning go ‘zal tusga burkanishi» kabi yashirin mazmun mavjuddir . S huning uchun kichik matnda bir tugal mazmuniy fikr o ‘ z ifodasini topadi. Lekin bu tipdagi ko ‘ rinishlarni tom ma’noda matn deb atash mumkin emas. Chunki matn struktural jihatdan gapdan yirik sintaktik butunlik. Demak, gaplardan tashkil topadi. Yashirin mazmun sifatida havola qilinayotgan ma’nolar s o‘zning ma’no strukturasi bilan bog‘liq. Mazkur gap o‘zidan keyin keladigan izohlovchi yoki kengaytiruvchi gaplar bilan bir butunlik bosil qilgandagina matn deyish to‘g‘ri bo‘ladi. Agar yashirin mazmunga qarab xulosa chiqaradigan bo ‘ lsak, istalgan so‘zni matn deyishimiz mumkin bo‘ladi. Masalan, ona degan so‘zni oladigan bo‘ lsak, bu so‘zning ham moddi ylashmagan yashirin ma ’ nolari mavjud va ular mazkur so‘zni talaffuz qilishimiz bilanoq, ko‘z oldimizda u yoki bu tarzda namoyon bo ' lad i. Maksimal matn deyilganda eng ko‘lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman, epopey a kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi. Bunday matn tarkibida epigraf, so‘zboshi (muqaddima), so‘ngso‘z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumki n. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilis hi ga oid ayrim masalalarga qo ‘ shimcha izoh , s harh bo ‘ lib keladi. Maksimal matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan bo‘ladi. Masalan , Pirimqu l Qodirovning «Humoyun va Akbar» tarixiy romanini ko‘ zdan kechiradigan bo ‘lsak, mazkur asar ikki mustaqil qismga ajratiladi. Har ikki qism alohida nomlanadi (Humoyun. Akbar). Qismlar 9-10 tadan bo‘limlarga bo‘linadi va har bir bo‘lim voqea bo‘lib o ‘tayotgan joy hamda ga p kim yoki nima haqi da ketayotganligiga qarab nomlab boriladi (Masalan: 1.Agra. Hamida bonu arosatda…2.Ganga. Ko‘rgilik. …) romanning umumiy hajmi 30 bosma taboq. Matn lingvistikasida oid ma’lum bir matn tarkibidagi murakkab sintaktik butunlikka nisbatan mikromatn, yaxlit matnga nisbatan makromatn atamasi qo‘llaniladi. Lekin mikromatn va makromatn tushunchalari matn tiplari bo‘la olmaydi. Chunki ular butun-bo‘lak munosabatini tashkil etadi. Masalan, A.Qahhorning “Bemor” hikoyasi butun holicha makromatn(garchi hajman kichik-minimal matn bo‘lsa ham), undagi murakkab sintaktik butunliklar mikromatnlardir. Matnlarni tiplashtirishda ularning lisoniy strukturasi ham nazarda tutiladi. Shunga ko‘ra tipologik jihatdan turg‘un strukturali matnlar (ma’lumotnoma, dalolatnoma, annotatsiya, patent kabilar) va erkin s trukturali matnlar (maqola, hik oya, s he ’ r , roman kabilar)ni farqla s h mumkin. Matnlar mazmuni va ifoda m aqsadiga ko ‘ ra ham farqli tiplarga birlashadi. Bunda berilmoqchi bo‘lgan axborotning xarakteri va uni if oda l ashdan ko ‘z lan gan maqsad asosiy o ‘ lchov vazifasini bajaradi. B u nuqtai nazardan matnlarni nutqiy muloqotning asosiy shakllariga uyg‘un ravishda hikoya , tasviriy, muhokama matnlarga ajratish til s hunoslikda an’anaga kirgan. Matn tiplarini belgilashda yana bir omi l - asos nutqning funksional uslublaridir. Matn funksional uslubiy mohiyatiga ko‘ra ilmiy matn (tezis , maqola , ma’ruza , taqrizlar), badiiy matn (nasriy va nazmiy asarlar) , rasmiy matn (ma ’lumotnoma, qaror, buyruq, tavsifnoma, tavsiyanomalar), ommabop matn (maqo la, s uhbat, tabrik va xitob nutqi matnlari) kabi tarmoqlarga bo‘linadi. . Matn maqsad-mohiyatida tilning ikki muhim vazifasidan qaysi birining - kommunikativ vazifaningmi yoki estetik vazifaningmi - yetakchilik qilishiga asoslangan holda matnlarnmg ikki oppozitiv tiplarin i farqlash zarur , ya’ni badii y matn va nob a dii y m atn . . A so siy maqsad-mohiyatida kommunikativ vazifa yetakchilik qilg an m atn nobadiiy matn deb , asos iy maqsad mohiyatida estetik vazifa yetakch ilik qilgan matnni esa badiiy matn deyish ma’qul. Muloqo t paytida, gapirayotganda yoki yozayotganda h ar d_oim ya ngid an matn yaratmaymiz. Ehtiyojimizga ko‘ra turli matn tiplaridan foydalanamiz. Ba ’ zan boshimizdan o ‘ tgan yoki o‘zimiz guvoh bo ‘ lgan voqealami ki m gadir ayti b beramiz. Tinglo v c higa notanish bo‘lgan biror kishi yoki joyni batafsil tasvirlab berishga harakat qilamiz. Ba'zan fikrimizni turli dalillar yordamida isbotlashga, izohlashga ehtiyoj sezamiz. Yoxud kimgadir pand-nasihat qilamiz. Uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishin i istaymiz . Muloqo t ma qsadimi z ba’zan qandaydir xabarni tinglovchiga yetkazis hga qaratilgan bo‘ladi. Ba’zan nimanidir so‘rashga ehtiyoj sezamiz . Shu bilan bir ga biror ishni qanday bajarish kerakligi haqida tav siyalar beramiz yoki biror ishni qilmaslik haqida buyruq beramiz . Maqsadimizga erishish uchun turli ko ‘ rsatma, taqiq va xitob jumlalaridan foy dalanamiz. lnsonlar o‘rtasidagi m uloqot maqsadi va mazmuni shular bilangina chegara lanib qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuyg ‘ ularini, hay a jon l ari ni ,_ azo b. va qayg‘ularini ifodalash , s hu orqali tinglovchi yoki kitobxonni ta’ sir lantirishni istaydi. Ana shunday hollarda ba’zan mubolag‘a , ba’zan o‘xshatish, qiyoslash kabi tasviriy vositalardan foydalanamiz. Shu asosda badiiy matn ifoda mazmuniga ko‘ra ham tiplarga ajratiladi: hikoya mazmunli matn, tasviriy matn, izoh mazmunli matn, dida k t i k matn, xabar-darak mazmunli matn, so ‘roq mamunli matn, buyruq-istak mazmunli matn, hissiy ifoda mazmunli matn. 25 Unutmaslik kerakki, biror bir badiiy matnda sanab o'tilgan matn tiplarining hammasi yoki ayrimlari ishtirok etgan bo‘lishi mumkin. Yoxud butun boshli asar yuqorida zikr etilgan matn tiplaridan faqatgina bittasi asosida shakllangan bo‘lishi ham mumkin. Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar Matn kamida ikkita gapdan tuzilgan murakkab sintaktik butunlik. Gapla r o‘zaro turl i bog‘lovchi vositalar yordamida birikadi. Ularga tarkoriy bo‘laklar, olmoshlar, xaizmatik konstruktsiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakllari, modal so‘zlar kabi leksik grammatik birliklar kiradi. Tilshunos olim A.Mamajonov matn komponentlari o‘rtasida mustahkam sintaktik aloqa mavjudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning o‘ziga xosligini “ Tekst lingvistikasi" deb nomlangan risolasida quyidagicha izohlaydi: "Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo‘shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o‘xshab ketadi , faqat murakkabroq ko‘rinishda yuzaga chiqadi". Ma’lumki, qo‘shma gap komponentlari orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash: sabab- natija, shart - payt , aniqlash, izohlash 25 Kurbanova M., Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. –Toshkent, 2014, 42-bet kabi mazmuniy munosabatlar ifodalangan. Bu munosabatlar qo‘shma gapning uch turi: bog‘lovchisiz, bog‘langan va ergash gapli qo ‘shma gaplarda intonatsiya, bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlar, gap bo‘laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so‘zlaming takrorlanishi, umu miy ikkinchi darajali bo ‘laklar, kesimlarning zamon munosabati kabilar orqali reallashadi. Ko‘rinadiki, qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida o‘rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, superfrazalar sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar, bo ‘limlar, boblar o‘rtasida yuzaga chiqib, uning mazmuniy va struktural jihatdan emas, balki mazmunan h am bir-birini taqozo qilishi kerak ekan. Matn butunligida mazmuniy yaqinlik qanchahk ahamiyatli bo‘lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim. Masalan: 1. Hovli yog' tushs a yalagudek top-toz a bo‘ldi. 2. Ahma d bugun ham darsga kelmadimi? 3. Har qanday chuqurlikdan ham yuksaklikka ko‘tarilish mumkin. 4. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarga orzu ulashishdir.. Yuqorida to‘rtta gap ketma-ket keltirildi. Lekin ularda mazm uni y yaqinlik yo‘q. Quyidagi gaplar yig ‘indisida esa mazmuniy yaqinlik ko‘zga tashlanadi, lekin izchillik yo'q. 1.Qalamkashning so‘zi bir yo‘la o‘n ming, yuz ming kitobxonga yetib boradi. 2. Demak, uning so‘z mas’uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa ortiqroqdir. 3. Maktab o ‘qituvchisining so ‘zi o‘ttiz bolaga yetib boradi. 4. Notiqning so‘zi ming tinglovchiga boradi. 5. Dorilfunun domlasining so ‘zi yuz talabaga yetib boradi. Yuqoridagi gaplardan matnning so ‘z haqida va uning mas ’uliyati haqida ekanligini payqash qiyin emas. Bu gaplar yig‘inida mazmun yaqinligi bor, lekin izchil emas. Gaplarning ketma-ketligi buzilganligi tufayli mazmun izchilligiga ham putur etgan. Endi mazkur gaplarni qayta terib chiqamiz: Maktab o‘qituvchisining So‘zi o‘ttiz bolaga etib boradi. Dorilfunun domlasining So‘zi yuz talabaga etib boradi. Notiqning So‘zi ming tinglovchiga yetib boradi. Qalamkashning So‘zi bir yo‘la o‘n ming, yuz ming kitobxonga yetib boradi. Demak, uning So‘z mas’uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa ortiqroqdir. (O‘. Hoshimov) Muallif aytmoqchi bo‘lgan fikr, aslida, oxirgi gapda keltirilgan. Agar yozuvchi faqatgina oxirgi gapni keltirib qo‘ya qolganida o‘sha fikrning ta’sirchanligi bo‘lmasligi mumkin edi. Adib maqsadini qiyoslash usulidan foydalanib to‘la va aniq yetkazishga erishgan: o‘qituvchi va bunga parallel ravishda o‘ttiz bola , domla - yuz talaba , notiq - ming tinglovchi , qalamkash - o‘n ming , yuz ming kitobxon . Bu matndagi qiyos pog‘onama-pog‘ona «kengayib boruvchi» leksik-semantik birliklar fonida yanada aniq ifodasini topgan: 1. Muassasalar: maktab → dorilfunun → ijtimoiy-ijodiy maktab, ya’ni hayot ; 2. Kasb egalari: o‘qituvchi →domla→notiq→qalamkash ; 3.Miqdor: o‘ttiz→yuz→ming→o‘n ming, yuz ming . Ohang ham shunga muvofiq ko‘tarilib boradi. Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Oradan uch-to ‘rt kun vaqt o‘tdi. Bolaga telefonimni bergan edim. Qo‘ng‘iroq qilmadi. Bir kuni yana uyushmaga kelsam, xuddi o‘sha kitob do‘koni oldida turibdi. Bu matnda birinchi va ikkinchi , ikkinchi va uchinchi, uchinchi va to ‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani "kontakt aloqa", birinchi va uchinchi, birinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani "distant aloqa" deymiz. K =( a +b)+ (b+c)+ (c +d) D= (a +c)+(a+d) Shunday aloqani yuzaga chiqaruvchi leksik-grammatik vositalardan biri takrorlardir. 1. Kesimilik shakllari yordamida birisining fe'l - kesimlarning bir xil zamonda shakllanganligi matn butunligini ta’minlaydigan vositalardan hisoblanadi. Olimlar hisoblab chiqishicha , A.C .Pushkin o'z asarida 21ming 197 ta betakror so‘z ishlatgan. Shekspir salkam 20 mingta, Servantes 18 mingga yaqin, Alisher Navoiy esa l million 378 ming 660 ta so‘z, shu jumladan, 26 mingta betakror so‘z ishlatgan. Boisi buyuk bobomiz faqat turkiy emas, forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va boshqa tillardagi so‘zlardan ham mahorat bilan foydalangan. 2. Olmoshlar yordamida birikish. Bunda matnning birinchi komponenti tarkibidagi ot, sifat, son turkumidagi so‘zning keyingi komponentlarida olmosh so‘zlar bilan almashtirilishi tushuniladi. Muhammad Rahimxonning Tozabog‘dagi sayrgoh bog‘i. Uning bir chekkasidan ikkinchi chekkasigacha aylanib chiqish amri mahol, kishi charchab qoladi. Katta hovlining orqasida qirg‘oqlariga marmar o‘rnatilgan xon hovuz. Undagi zog‘ora baliq, cho‘rtan baliq, laqqa baliqlar goh suv yuziga chiqib tashlangan nonlarni yer, goh biltanglab o‘ynab sho‘ng‘ib ketardi. Hovuzning to‘rt tomonida yo‘g‘on-yo‘g‘on qayrag‘ochlar, tanlari qulochga sig‘maydi. Xorazmda hovuz desa, darhol ko'z oldingga katta-katta gujumlar - qayrag ‘ochlar keladi. Bu daraxtlar go‘yo azamat dubni eslatadi. Hovuz labiga husn berib turganlar ham o‘shalar. Ularning kichkina-kichkina barglari orasidan quyosh nurlari mo‘ralaydi. Ammo ular quyosh haroratini o‘zida singdirib, pastga tanga-tangaday oq shu’lalarini tushiradi. Ular kishiga orom beradi (J.Sharipov). Ushbu matn tarkibidagi komponentlar zanjirli aloqa usulida munosabatga kirishgan. Dastlabki komponentda bog‘ va uning kimga tegishli ekanligi haqida axborot keltiriladi. Keyin o‘sha bog‘ning kattaligi va hovuz haqidagi informatsiya. Hovuz ichi va atrofi tasviri. Daraxtlar va ular bilan bog‘liq tafsilotlar. Mazkur tasvirdan butun bo ‘lak munosabati anglashiladi. Zanjirli aloqani quyidagi so‘z va shakllar ta’minlaydi: bog‘- uning, hovuz undagi, gujumlar - qayrag'ochlar-bu, o‘shalar, ularning, ular. Ko‘rinadiki, olmoshlar o‘zidan oldin kelgan gaplardagi ot turkumiga mansub so‘zlarning o‘rniga qo‘llangan va matn komponentlari o‘rtasidagi aloqadorlikni mustahkamlagan. Hamda ayni so ‘z takrori bilan yuzaga chiqadigan uslubiy g‘alizlik oldi olingan 3. Takrorlar aytilayotgan fikmi alohida ta’kidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi. Nutqning ta’sirchanligi yanada ortadi. Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yordamida hosil qilinadigan aloqa zanjirli aloqa, bir xii grammatik formalar bilan boshlanuvchi yoki tugallanuvchi komponentlar yig‘indisidan tashkil topadigan aloqa parallel aloqa deyiladi. Takrorlar yordamida birikish birinchi gapda qo‘llangan ayrim affikslar, so‘z, so‘z birikmasi yoki gaplaming keyingi komponentlari tarkibida takroran qo ‘llanilishi orqali matn shakllantirilishi murnkin. Turmush tashvishlari, Turmush tashvishlari, Biz sendan balandroq tura olsaydik, Biz sendan balandroq yura olsaydik, Balki ung‘ayadi dunyo ishlari, Turmush tashvishlari, Turmush tashvishlari (A.Oripov) . Takroming bir necha ko‘rinishlari bor, ular ham matn tashakkulida uslubiy vazifa bajaradi: alleteratsiya, assonans, anafora, epifora kabilar. Alleteratsiya deb undosh tovushlaming uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga aytiladi. Assonans esa unli tovushlami takrorlanishidir. Anafora deganda so‘z yoki so‘z birikmlarining she’riy misralar boshida takrorlanishi tushuniladi. Epiforada esa misralar oxiridagi so‘z yoki qo‘shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi. Bulaming bari matnning kompozitsion butunligi uchun xizmat qiladi. Takrorlar qo‘llanish o ‘rniga ko‘ra gorizontal va vertikal takrorlarga bo‘linadi. Bunday takrorlar, ayniqsa, she’riy matnlarda o‘ziga xos ohangdorlikni yuzaga keltiradi. Takrorlanuvchi birlikning qaysi turkumga mansubligiga ko‘ra ot takrori, sifat takrori, olmosh takrori , fe’l takrori kabilarga bo‘linadi. Sintaktik tabiatiga ko‘ra so‘z birikmasi takrori va jumla takrori ham farqlanadi. Mazkur birliklaming joylashish tartibiga ko‘ra ham tasnif qilish mumkin: simmetrik takror va asimmetrik takror. Shuningdek, o‘rtadagi masofaga ko‘ra guruhlashimiz mumkin bo‘ladi. Yaqin o‘rinli takror, uzoq o‘rinli takror. Badiiy asarlardama ’ lum bir fikrning turli shakllar takrorlanishiga qarab mazmuniy takror turini ham kuzatishim iz mumkin . Badiiy matn qismlarini takrorlar yordamida birikishini biz badiiy adabiyot namunalaridan ko‘plab uchratishimiz mumkin. Deyarli barcha shoir-u yozuvchilar asarlarida takrorlar salmoqli o‘rin egallaydi. Biz buni Tog ‘ ay Murod asarlari misolida ko ' rib chiqamiz. Polvonlar bosh bakavul oldida og‘izlarini suv bilan chayqadi. Qo‘llarini suvlab ho‘lladi. Polvonlar olishi bor –yo‘g‘i bir necha daqiqa davom etdi. Shugina vaqt g‘ar q terga botib qoldi. Bu yerda takror qo‘llanilgan polvonlar so ‘zi qaysi turkumga mansubligiga ko ‘ ra ot takror, joylashish o ‘rniga ko ‘ra simmetrik takror,joylashish o' rniga ko 'ra uzoq o‘rinli takrordir. Men sergak bo‘laman. Ohista-ohista qaddimni rostlayman . Qo ‘shiq tobora yaqin-yaqin keladi. Bora -bora qirni qo‘shiq oladi. Men ruboiy qo ‘shiq qo ‘yn ida qolaman! Ko ‘nglim qo ‘s hiqqa to ‘ladi limmo-lim. Yayrab ketaman! Olislarga termulaman-kulaman , olislarga termulaman-tag‘in kulamanl. Ko‘nglim tomchilashini qo ‘ ymaydi, men -kulishimni! Oshna, men o‘zimizning qo‘shiqni eshitaman, o‘z imizning! Momoqiz qo ‘ shiq aytadi, momoqiz! Nasim oshna, men ana shunda Momoqizni ko‘rarnan! "U o‘roq o‘rib-o ‘rib ... ro‘molining uchi ko ‘kragiga tushib-tushib ... uni tag ‘ in yelkasiga tashlab-tashlab ... menga qiyo boqib-boqib... Zulflarini toblab-toblab ... ham iboli, ham ginali kulib-kulib ... qo‘shiq aytadi! " Bo ‘ripolvon ko‘ngli to‘lib-to‘lib keldi. Ko ‘ ngli to‘rida nimalar o‘ksib-o‘ksib kelaberdi. Yonoqlarida marjon-marjon yoshlar oqdi 26 . Huyyo-Huyyo, Huyyong qani? Bovang bergan tuyang qani? Bovang bergan tuyang bo ‘ lsa, Boqib yurganlaring qani? Boqib yurgan tuyang bo ‘ lsa, Adir ham cho ‘ll aring qani ? 27 4. Xiazmatik konstruksiyalar yordamida birikish. Xiazm asosan, ikkita gapdan tashkil topgan matn ko‘rinishlarida uchraydi. Xiazm «X» harfi shaklida namoyon bo‘luvchi uslubiy vositadir. Ikkinchi gap birinchi gap komponentlarining teskari tarzda joylashuvidir. Bunda yozuvchining asosiy maqsadi ikkinchi gapda berilgan bo‘ladi. Birinchi gap ikkinchi gapdan anglashiladigan ma’noni bo‘rttirib ifodalashga xizmat qiladi. Masalan: Shijoatli bo‘l. Biroq andishasiz bo‘lma. Andishali bo‘l. Biroq shijoatsiz bo‘lma. (O‘. Hoshimov) . «Xiazm poetik nutqda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1.Uslubiy-semantik vazifa. Bunda ikki komponent mazmuni o‘zaro zidlik kasb etadi yoki aksincha, bir-birini mantiqan to‘ldiradi. 2.Ekspressiv vazifa. Bunda o‘quvchi yoki tinglovchiga zavq bag‘ishlash, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishiga xizmat qilishi nazarda tutiladi. 3.Evfonik vazifa. Xiazmni yuzaga keltirayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rin va vazifa jihatidan almashinganda ohang ham shunga mos ravishda almashinib boradi.» 28 5. Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida ham matnni shakllantirish va uning komponentlarini bog‘lash mumkin. Badiiy asardagi voqea- hodisalar muayyan vaqt asosida ro‘yobga chiqadi. Faqat badiiy asardagi vaqt 26 Tog'ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild ."Y ulduzla r mangu yonadi " 99 - bet) 27 Tog ' ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild. " Ot kishnagan oqshom", 205-bet 28 Мамазияев О.Х. Ўзбек поэтик нутқида хиазм ва градация. Филол.фан.номз...дис.автреф.-Фарғона, 2004. tushunchasi real hayotdagi vaqt muntazamligidan farq qiladi. «Vaqt ma’noli leksemalar matn qismlarini distant (masofasiz, bilvosita) va kontakt (masofali, bevosita) bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ayrim temporal so‘zlar leksik-grammatik bog‘lovchi vazifasini bajarib, matndagi xronologik ketma-ketlik, izchillikni aks ettirib turadi». Ertalab-chi, oyi, yomg‘ir yog‘di. Qattiq yomg‘ir yog‘di. Siz bahor yomg‘irini yaxshi ko‘rardingiz... Keyin oftob chiqib ketdi. Qarang, oftob charaqlab yotibdi… (O‘.Hoshimov). Ushbu matnning shakllanishida vaqt ma’noli birliklarning alohida xizmati bor. Birinchi gapda ertalab leksemasi yordamida sutkaning shu qismida sodir bo‘lgan tabiat hodisasi haqidagi informatsiya ifodalanyapti. Keyingi gaplarda ifodalangan hodisalar ham ayni vaqt birligida ketma-ketlikda ro‘yobga chiqqan. Ya’ni: ertalab → yomg‘ir yog‘di → qattiq yog‘di → oftob chiqdi → charaqlab ketdi. Makonni bildiradigan leksemalar ham matnni shakllantiruvchi vosita bo‘la oladi. Odatda yozuvchilar voqea sodir bo‘layotgan makonni batafsil tasvirlashga harakat qiladilar. Makon ma’noli leksema keltirildimi, albatta uning tavsifi ham beriladi. Shu tarzda matn yuzaga keladi. Gaplar o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Bog‘ juda orasta, yo‘laklarga oltinrang qumlar solingan, marmar ariqlardan tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari muattar hid taratib ochilib turibdi (P.Qodirov). 6. Parselyatli tuzilmalar yordamida birikish. Og‘zaki nutqda, matnda ba’zan muloqot talabiga ko‘ra yaxlit bir jumlada uzilish sodir bo‘ladi. So‘zlovchi tinglovchiga biror voqea-hodisa haqida xabar berayotganda mana shu xabar ichidagi eng muhim fikrni boshqalaridan ajratib, alohida ta’kidlab aytishga harakat qiladi. Ma’lumki, ta’kid og‘zaki nutqda ohang, pauza, mantiqiy urg‘u kabi vositalar yordamida amalga oshirilsa, matnda parsellyativ tuzilmalar - matn komponentlarini ekspressiv-stilistik maqsadga ko‘ra qayta tartiblash orqali namoyon bo‘ladi. Masalan: 1.Hurriyat va adolat uchun kurashish kerak . Yoki: 2. Kurashish kerak. Hurriyat uchun. Adolat uchun. Birinchi gap odatdagi tartibda tuzilgan sodda gap hisoblanadi. Ikkinchi gap esa parselyatli tuzilma hisoblanadi. Uch komponentli bu qurilmada birinchi qism - asos , qolganlari esa parselyat bo‘lak hisoblanadi. «Parselyatli tuzilmalardagi tartib mohiyat e’tibori bilan ta’sirchan so‘z tartibi bo‘lib, uslubiy jihatdan betaraf tuzilmali gap qismlarini kommunikativ maqsadga muvofiq tarzda guruhlash, sintaktik jihatdan qayta o‘rinlashtirish sifatida ro‘yobga chiqadi. Gap tuzilmasini bu xilda qayta qurish (uning qismlarini sintaktik jihatdan qayta tartiblash) ma’lum qismni mantiqiy jihatdan ajratishga asoslanadi va o‘ziga xos ekspressiv ifoda shakli hamda funksional - semantik munosabatlar tarkib topadi». 29 Jalil aka deraza tagida yotardi(1). To‘shakda (2). Bolishi baland (3). Unga suyanib‚ boshini ko‘tarsa‚ bog‘ni ko‘radi (4). O‘zi obod qilgan bog‘i (5). (Sh.Xolmirzayev). Bu matn parchasi beshta gapdan tashkil topgan. 1-gap asos, 2-gap parselyat. Asosdagi o‘rin holi konkretlashtirilmaganligi uchun parselyat bo‘lak sifatida ajratilgan. 3-parselyat gap ham asosdagi o‘rin holini ta’kidlashga xizmat qilgan. Shuningdek, 4-gap bilan 1-gap o‘rtasidagi aloqani zichlashtirgan. Ya’ni, qahramon deraza tagida yotibdi. To‘shakda yotibdi. Baland bolishli to‘shakda yotibdi. Unga suyansa o‘zi obod qilgan bog‘ni ko‘radi. 5-gap 4-gapning parselyati hisoblanadi. Ya’ni asos (4) dagi to‘ldiruvchi ( bog‘ )ni aniqlashga xizmat qilgan. 7. Nominativ (atov) va infinitiv gaplar ham matnni shakllantiruvchi sintaktik birliklar hisoblanadi. Atov gaplar bosh kelishikdagi ot orqali ifodalangan grammatik asos yordamida ifodalangan narsa-buyumning mavjudligini anglatadi. Atov gaplar matnda yolg‘iz qo‘llanmaydi, ulardan keyin atov gap mazmunini ochuvchi, 29 Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик қайта бўлиниш. Парцелляция. – Тошкент: Zar qalam , 2004, 88-б. tavsiflovchi boshqa gap yoki gaplar keltiriladi. Natijada matn hosil bo‘ladi. Masalan: Bugun bayram. Ko‘chalar gavjum. Sho‘x-sho‘x kuylar yangraydi. Guras-guras odamlar o‘tadi. O‘yin-kulgi, shodon shovqin bahor osmonini titratadi (O‘.Hoshimov). Infinitiv gaplar grammatik asosi harakat nomi bilan ifodalanadigan, yakka so‘z yoki so‘z birikmasidan iborat bo‘lgan gaplardir: Sevmoq! Bu toshga qarab ham gulni ko‘rmoqdir. Yoki, Kutish! Soniyalar daqiqalarga, daqiqalar soatlarga aylanadigan bekat. 8. Murojaat birliklari va ularning matnni shakllantirish imkoniyatlari. Murojaat birliklari kundalik hayotimizda, nutq faoliyatida – nutq jarayonida keng qo‘llaniladigan, o‘zaro aloqa aralashuvga faol xizmat qiladigan, so‘zlovchining tinglovchiga bo‘lgan munosabatini ifodalaydigan, o‘zida turli modal ma’nolarni tashiydigan o‘tkir, ta’sirchan vositadir. Murojaat birliklaridan nutqda tinglovchi e’tiborini tortish, xitob qilish, undash kabi maqsadlarda foydalaniladi. Bunday birliklarda so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi yaqinlik, hurmat, ishonch; masofa (subordinatsiya), hurmatsizlik, ishonchsizlik kabi kommunikativ munosabatlar ham ifodalangan bo‘ladi. «Shunga ko‘ra doimiylik belgisiga ega bo‘lgan murojaat birliklari nutqda appelyativ (xitob va murojaat orqali muloqotni boshlash), konnotativ (sub’ektiv munosabat – salbiy va ijobiy munosabatlarni ifodalash), emotiv (hissiy munosabat) funksiyalarni bajaradi.» 30 Misollar: - Malikam,- debdi jahl otiga minib. – Sizga ru x sat! Saltanat xazinasidan o‘zingiz uchun eng qimmatli narsani oling-da yurtingizga jo‘nang! (O‘.Hoshimov) Hoy, ovsar! Bosar-tusaringni bilmay qolding- ku! (S.Ahmad). Oyisha, Oyisha, Oyisha ona, Nechun ko‘zlaringdan oqar marjon yosh (A.Oripov). Keltirilgan birinchi misoldagi «malikam» murojaat birligi appelyativ- xitob, murojaat 30 Аҳмедова Н.Ш. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи. Филол.фан.номз...дис. -Тошкент, 2008. qilish orqali o‘zaro muloqotni boshlash vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gap tarkibidagi «ovsar» murojaat birligi kamsitish, haqorat kabi shaxsiy munosabatni ifodalash orqali konnotativ vazifani bajargan. Uchinchi gapda so‘zlovchining emotsional munosabati takror qo‘llanuvchi «Oyisha ona» murojaat birligi orqali yana-da aniq ifodalangan. Murojaat birliklarining badiiy matndagi qo‘llanilishini o‘rganishda kim, kimga, nimaga, qanday holatda, qanday nutqiy vaziyatda murojaat qilinayotganligiga e’tiborni qaratish kerak bo‘ladi. Murojaat qilinayotgan ba’zan narsa-buyum bo‘lishi ham mumkin. Masalan: Ayo, sarv! Yuksaklarga intilmoqni bizga ham o‘rgat! Ay, g‘uncha! O‘zlikni namoyon etmoqni o‘rgat! (J.Rumiy) Tahlilda buning sababi aniqlanishi talab qilinadi. Yozuvchi yoki shoirning murojaat qilishdan maqsadi va badiiy niyati nimadan iborat ekanligi, murojaatbirliklaridagi denotativ va konnotativ ma’nolar haqida mulohaza yuritiladi. Adabiyotshunoslikda mazkur usul ritorik murojaat atamasi ostida o‘rganiladi. Ritorik murojaatda ritorik so‘roqda bo‘lgani kabi javob talab qilinmaydi, balki, «ob’ektga e’tiborni kuchaytiradi va kitobxonda biror munosabatni uyg‘otadi». 31 Asosan, «shoirning poetik nutqda o‘zi xohlagan intonatsiyani – tantanavorlik, ko‘tarinkilik, g‘azabkorlik, kesatish kabilarni ifodalashda» 32 keng foydalaniladi. Ma’lumki, hozirgi tilshunoslikning asosiy muammolaridan biri til bilan nutqning o‘zaro munosabatini o‘rganishdan iboratdir. Mazkur muammo talqini barcha lingvistik nazariyalarga asos bo‘ladi. Bu holat sintaktik nazariyalarda yanada ochiqroq ko‘zga tashlanadi. Xulosa Shuni ham ta’kidlash lozimki, hozirgi paytgacha tilshunoslarning asosiy e’tibori til hodisalarini o‘rganishga qaratildi, nutq lingvisti-kasi, matn tarkibidagi 31 Бобоев Т., Бобоева З. Бадиий санъатлар. –Тошкент: ТДПУ, 2001, 92-б. 32 Зуннунов А., Ҳотамов Н. Адабиёт назариясидан қўлланма.-Тошкент: Ўқитувчи, 1978, 101-б. nutq birliklarining derivatsion imkoniyatlari esa olimlar e’tiboridan c hetda qolib keldi. Shu bois hozirgi paytda nutq lingvistikasi masalasiga jiddiy e’tibor berilmoqda. To‘g‘ri, o‘tgan asrning 50-yillarida mazkur masalaga bir guruh olimlarning e’tibori qaratilgan edi. Lekin jahon tilshunosligida ayrim chalkashliklar kelib c hiqqanligi sababli bu masala tilshunoslarning ilmiy ishlarida yetarli ahamiyat kasb eta olmadi. Masalan, V.Skalichka nutqni stilistik hodisa deb targ‘ib etgan bo‘lsa 28 , E.Koseriuning tadqiqotlarida esa nutq o‘ta keng hajmli hodisa sifatida izohlanadi va til uning ma’lum bir qismiga tenglashtiriladi 3 . Ko‘rinadiki, tilshunoslikda nutq derivatsiyasi, uning matni s hakllantirishdagi o‘rni kabi umumnazariy masalalarning qandaydir bir qirrasi yoritiladi, xolos. Shunga ko‘ra, bunday qarashilarda ayrim nuqsonlar ham ko‘zga tashlanadi. Bunday nuqsonlar sirasiga til sistemasining nutqda real qo‘llanilishi, til belgilarining matn tarkibidagi o‘zaro munosabati kabi masalalarning nazardan c hetda qolganligini kiritish mumkin. Shuni alohida eslatib o‘tish kerakki, bog‘lanishli nutq komponentlarining o‘zaro sintaktik munosabatlari sintagmatik qatorda voqelanadi, ya’ni matn tarkibida nutq parchalari bir-biri bilan ketma-ket bog‘lanadi. Bunda ularning semantik holati hamda sintaktik salmog‘i bir xil darajada bo‘lishi s hart emas. So‘zlashuv jarayonida so‘zlov c hining zimmasiga matn yoki nutqning to‘g‘ri va ravonligini ta’minlash vazifasi yuklatiladi. Aks holda tinglovchi uchun xabar mazmunida nuqsonlar ro‘y berishi mumkin. Shu bilan birga, so‘zlov c hi va tinglovchi n i ng muloqotida ularning ijtimoiy holatlari ham muhim mavqega ega bo‘ladi. Masalan, tilshunos bilan kosmonavtning yoki kimyogar bilan dengiz ishchisining nutqiy muloqotlarida nutq komponentlarini mukammal qo‘llaniladi deb bo‘lmaydi. Shuning uchun nutqning benuqson bo‘lishini faqat lokal bog‘liqlik hamda global holatda, ya’ni nutq parchalarining umumiy aloqasi bilangina izohlab 3 28 Турниёзoв Н.Қ. Ўзбeк тили дeривaциoн синтaксисигa кириш. – Сaмaрқaнд: СaмДУ нaшриёти, 1990; Зaлeвскaя A.A. Нeкoтoрыe прoблeмы тeoрии пoнимaния тeкстa // Вoпрoсы языкoзнaния 2002. № 3. bo‘lmaydi.Bunda so‘zlov c hi bilan tinglovchiining umumiy tayyorgarligi ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Tub struktura – bu eng kichik (minimal) semantik struktura bo‘lib, u har qanday xabar ifodasini beruvchi nutq birligining Shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bazal (bazaviy) strukturani taqozo etadi. Ana shu bazal struktura asosida nafaqat ma’lum bir gap, balki murakkab sintaktik qurilmalar, abzasdan tortib makromatnga c ha bo‘lgan nutq parchalari shakllanishi mumkin. Bularning barcha si sintaktik derivasiya nazariyasiga asoslanadi, zotan, har bir shakllanishning oxirgi natijasi derivatni (hosilani) taqozo etadi. So‘z birikmalari, shubhasiz,sintaktik derivasiya mahsuli hisoblanadi va bog‘lanishli nutqda, matnda ma’lum bir gap doirasida s hakllanadi. Bundan, albatta, mustaqil matn holida qo‘llanilgan so‘z birikmalari mustasno. Chunki ular gapdan tashqarida voqelanadi. So‘z birikmasining xomashyosi sifatida ikki (ba’zan bir necha) operand qatnashadi va ular deriva t sion munosabatga real operator, belgisiz operator yoki nol operator vositasida kirishadi: 1 . Simvol drujb ы . 2. Mustaqillik poydevori. 3. Do‘stlik tayanchi. Keltirilgan misollarning birinchi ham, ikkinchisi ham, uchinchisi ham ikki operandli bo‘lib, birinchisida real operator - ы , ikkinchisi va uchinchisida belgisiz qaratqich kelishigi hamda egalik qo‘shim c hasi ishtirok etmoqda. Derivasion jarayonda sintaktik strukturalarning shakllanishi uchun operator muhim mavqega egadir. U matnlarni shakllantirishda turli xil vositalar yordamida ifodalanadi. Masalan, predlog, teng va ergashuvchi bog‘lov c hilar, ko‘makchilar, kelishik affikslari ana shunday vositalardan hisoblanadi. Shunga alohida ahamiyat berish kerakki, matn tarkibida sintaktik strukturalarning kichigi nisbatan katta struktura sathida faollik oladi. Shu bois gap o‘zidan kichik birlik - so‘z birikmasining derivasion jihatdan faollik olishi uchun ham asosiy sintaktik maydon hisoblanadi. Gapning sintaktik shakllanishi esa matn tarkibida ro‘y beradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Yo‘ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. T., 2007 2. Yo‘ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi. T.: “Fan”, 2008. 3. Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. T., Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. 4. Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.-T.:1989. 5. Shomaqsudov A., Rasulov I. va boshqalar. O ‘zbek tili stilistikasi.-T.: “O‘qituvchi”, 1983. 6. Kurbanova M., Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. –Toshkent, 2014 . 7. Tog‘ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild ."Y ulduzlar mangu yonadi ". T.,2010. 8. Tog ‘ ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild. " Ot kishnagan oqshom". T.,2010. 9. Rasulov I.Murakkab sintaktik butunlik. O‘zbek tili va adabiyoti. 1983. 10.Boymirzayeva S.Matn mazmunida temperollik semantikasi. Toshkent, “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2009. 11. Xayrullayev X. Matn tilshunosligi (ma’ruzalar matni). Samarqand -2020. 12. Yo ‘ldoshev M., Muhamedova S.,Saparniyozova M. Matn lingvistikasi (o‘quv qo‘llanma) Toshkent, 2020.

Matn va ichki bog‘lanishlar Reja: Kirish. 1. М atn haqida olimlarning qarashlari. 2. Matnning tipologik tasnifi haqida. 3. Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Kirish “ M atnshunoslik” atamasi o‘zida ikki tushunchani ifoda e tadi. Shulardan biri m ua yyan matnning tanqidiy tekstlarini yaratish mazmunini ifodalasa, ikkinchisida matnga lingvistik tadqiqot ob y ekti sifatida qaralib, bir fikriy butunlikni ifoda etuvchi gaplar, sintaktik butunliklar yig‘indisini nazarda tutadi. “Matn” (tekst) atamasiga lug‘atlarda quyidagicha ta’rif berilgan: 1. “Yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi; tekst”. 2. “ T e kst ( l a t . t ex tus – to‘qim a, a l o q a so‘zid a n ) – t e kst . Qo‘l yozm a yoki nashr e tilg a n a s a rl a rd a gi a vt o rning a sl so‘zi ”. Ko‘rin a diki , bu ikki t a ’rifd a h a m “ m a tn ” ( t e kst ) ning a s o siy x ususiyatl a ri ochib b e rilm a g a n . M a tn nutqning yirik ko‘rinishi bo‘lib , v a zif a si jih a td a n tug a l nutqiy butunlik s a n a l a di . Matnning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, m ua yyan janr talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi 20-30 yildan buyon o‘zbek tilshunoslarining ham diqqat e ’tiborida bo‘lib kelmoqda. O‘z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o‘zi kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olg‘a surgan e di. Keyinchalik o‘zbek tili sintaksisiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda gapdan yirik birliklarni ifodalovchi “murakkab sintaktik butunlik”, “diskurs”, “mikromatn”, “makromatn” singari atamalar qo‘llaniladigan bo‘ldi. Butunittifoq turkiyshunoslar anjumanida (Toshkent, 1980) akad. G‘.Abdurahmonov “Matn nazariyasi” mavzusida ma’ruza qilgan e di. Ana s hu ma’ruzada ta`kidlashicha, ma’lum bir matn tushunishida faollashadigan sintaktik munosabatlar mazmuniy munosabatlar bilan uyg‘unlashib, o‘ziga xos sintaktik-semantik xususiyat kasb etadi. Ana s hu sababli matn mazmun va s hakl uyg‘unligiga ega bo‘lgan lisoniy qurilma bo‘lib, uning qismlari

(komponentlari)ga ham ma’lum miqdorda sintaktik va mazmuniy jihatdan mustaqillik belgilari xarakterlidir 1 . Ma’lumki, matnni muayyan belgi-xususiyatlarga ega bo‘lgan statik (turg‘un) obyekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o‘rganishga aslo monelik qilmaydi. Matnning lisoniy tabiati, uning tushunilishi, asosiy kategoriyalari matn tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, matn generatsiyasi, matnning yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi.. Nutq genera t siyasi nuqtai nazaridan matn statik hodisa emas, balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo‘lyozma varianti ustida ishla s h yoki asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi (matn ijodkori) tomonidan butun matnga yoki uning muayyan qismlariga ma’lum o‘zgarishlar kiritiladi. Bunday o‘zgarishlar natijasida butun matnning yoki uning biror qismining o‘ziga xos qo‘ s him c ha nu s xalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo‘shim c ha nusxasi yoki varianti deyilganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea-hodisalarning boshqa voqea- hodisalar bilan alma s huvi emas, balki o‘ s ha voqea-hodisalarni tasvirlov c hi vositalarning boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko‘zda tutiladi. Masalaga ana s hu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo‘ c hqortoyev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy asarning tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot obyektlaridan biri” nomli ilmiy maqolasi o‘zbek matnshunosligida alohida o‘rin tutadi 2 . Keyin c halik R.Qo‘ c hqortoyeva, H.Nizomxonov, M.Aminova kabi olimlar Abdulla Qahhor, Oybek, Hamza kabi ijodkorlarning qo‘lyozma matnlar ustida ishlash mahoratini maxsus tadqiq etdilar 3 . Bunday muammo o‘z vaqtida A.Shomaqsudov (1971), Q.Samadov (1967, 1981), I.Qo‘chqortoyev (1976) kabi olimlarning ishlarida ham o‘rganilgan edi. Adabiyot s hunos olim S.Meliyev s he’riy matnlarda so‘zning badiiy 1 Бу ҳақда қаранг: Ш Всесоюзная тюркологическая конференция // Сов.тюркология. 1981. № 1. – С. 93; Р асулов И. Мураккаб синтактик бу тунлик // Ўзбек тили ва адабиёти. 1983. № 1. – Б. 22-26. 2 Қўчқoртoeв И.,НизoмxoнoвҲ. Бaдиий aсaрнинг тeкст уа л вaриaнтлaри – лингвoсти-листик тaдқиқoт oб ъ eктлaридaн бири//Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983 . № 6 . Б. 15-19 . 3 Бу ҳақда қаранг: Кучкартаева Р. Работа А.Каххара над языком своих произведений. АКД. – Ташкент, 1980. – 24 с.; Низамханов Х. Выбор слова как проблема литературно-стили стической обработки текста (на материале замен синонимических средств лексики в романе Айбека «Навои»). АКД. – Ташкент, 1986. – 21 с.

funksiyasini maxsus tadqiq etdi. Jumladan, olim kontekstda so‘z dinamikasini ochib berish uchun s hoir Husniddin S h aripovning “Baliq falsafasi” nomli s he’rida “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” misrasining takrori yaxlit bir matnni, tugal s he’riy matnni vujudga keltirganini tadqiq etadi hamda s hunday xulosaga keladi: “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” zamirida achchiq zaxarxanda bor. U dumini likillatib umr kechiruv c hi kishilarning “olg‘a ketishiga” to‘sqinlik qilib, ularni hajv zarbi bilan yan c hib tashlaydi…Matnni o‘qir ekansiz, baliq inson tasavvuridan butunlay c hiqib ketmaydi. Zero, lagandardorning baliqqa o‘xshash tomonlari ham yo‘q emas. Baliqning suvda sollanib, silliq suzishi hayotning sermashaqqat yo‘llaridan ravon o‘tib ketishga ruju qo‘ygan laganbardor “falsafasi”ga mos keladi. Mutlaq bir xil ikki misra “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” ning takrorlanishi natijasida bu s he’r tugal badiiy asar (poetik matn) qiyofasiga kiradi. s o‘zlarning aytilish ohangida ham baliqning suzishi-yu itning dum likillatishini eslatadigan nimadir bor. Ana s hu o‘x s ha s hlik laganbardor kimsalarning yashash falsafasini nafrat va zaxarxanda o‘tiga duchor qiladi. Kontekst (matn)da so‘z dinamikasi keng tushuncha. U faqat muayyan kontekst doirasi bilan c heklanmay, so‘zning voqelik bilan “oldi-berdi”sini ham o‘zida qamrab oladi. Demak, so‘z dinamikasi turli kontekstda turlicha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Keltirilgan s he’r matnida baliqdan boshqa narsa yo‘q. Ammo dum likillatish birikmasining harakat doirasi s hunchalik kengki, u avval it, keyin laganbardor odam qiyofasini kitobxon zehnida jonlantiradi. Har ikki holda ham harakat c han dinamik so‘z va birikmalar yuksak badiiy kontekst (matn)ni vujudga keltiradi 4 . Keyin c halik S.Meliyev s he’riy kontekstda so‘zning badiiy funksiyasi tahliliga oid nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan edi 5 . 4 Мeлиeв С . Кoнтeкстдa сўз динaмикaси // Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983. № 4 . – Б. 54. 5 Мелиев С. Художественная функция слова в стихотворном контексте (на материале современной узбекской поэзии). АКД. – Ташкент, 1985. – 19 с.

M.To‘xsanov “Mikromatn va o‘zbek badiiy nutqida uning kogerentligini ifodalovchi vositalar (so‘z almaShtirish va takror)” mavzuida nomzodlik ishini himoya qildi 6 . Olimning talqini bo`yicha, tilshunos olimlar tomonidan tekst (matn) termini tor va keng ma’noda ishlatiladi. Tor ma’noda tugal fikr anglatuv c hi bir (ba’zan) yoki bir necha gapdan iborat bo‘lgan jumla tushunilsa, keng ma’noda qissa, roman, gazeta, jurnal maqolasi, ilmiy monografiya, turli hujjat va hokazolar nazarda tutiladi. Bulardan birinchisi mikrotekst, ikkinchisi makrotekst deb ham ataladi. Mikrotekst grammatika, ya’ni sintaksisning o‘rganish obyekti sanaladi. Makrotekst esa sotsiolingvistika, funksional stilistika, pragmalingvistika, adabiyotshunoslik, poetika kabi bir qator filologik fanlarning obyekti deb qaraladi. Bundan ko‘rinadiki, tekst (matn) lingvistikasi ikki obyektli fan bo‘lib, uning predmeti mikrotekst ekanligiga asos bo‘luv c hi modellarni o‘rganish tashkil etadi 7 . Bu ish o‘zbek tilshunosligidagi mikromatn va uning kogeziyasini monografik yo‘nalishda o‘rganishga bag‘ishlangan dastlabki tadqiqotlardan biri ekanligi bilan e’tiborga molik. H.Usmonov esa o‘zbek badiiy matnlarida so‘zlashuv nutqi xususiyatlarini maxsus tadqiq etdi 8 . Prof. A. Mamajonov “Tekst lingvistikasi” nomli o‘quv qo‘llanmasini nashr ettirdi 9 . Bu ishda matn haqidagi ilmiy-nazariy qarashlar ma’lum darajada tahlil qilingan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va komponentlari, bu komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi va matn qismlarining bog‘lov c hi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik-stilistik figuralar masalalari ta’limiy nuqtai nazardan o‘rganilgan. Keyin c halik A.Mamajonov M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda “Matn sintaksisi” nomli o‘quv qo‘llanmasini ham nashr ettirdi. Ta’limiy xarakterga ega bo‘lgan bu qo‘llanmada matnning struktur-semantik va uslubiy jihatlari, matn 6 Тухсанов М. Микротекст и система средств выражения его когерентности в узбекской художественной речи (замена и повтор). АКД. – Ташкент, 1987. – 17 с. 7 Тўхсанов М. Микротекст ва унинг коммуникатив яхлитлиги ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. 1990. № 5. – Б. 66-67. 8 Усманов Х.К. Особенности разговорной речи в художественном тексте (на материале языка узбекских повестей 70-х годов), Автореф. дис…канд. филол. Наук .- Т .^ 1988. - 20 с. 9 Мамажонов А. Текст лингвистикаси. Ўқув қўлланмаси. - Тошкент: ТошДПИ, 1989. - 62 б.

O'xshashlar

MATN VA BINAR FAYLLAR
MATN VA BINAR FAYLLAR 9v
Matn birliklari va ularning xususiyatlari
MATN KOMPONENTLARINING SEMANTIK VA PRAGMATIK MUNOSABATLARI
PYTHONDA MATN VA SATRLAR BILAN ISHLASH