logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. “Parazitlarning ichki organlarini adaptasiyalari”

“Parazitlarning ichki organlarini adaptasiyalari”

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.17578125 KB
Ko'chirib olish
“Parazitlarning ichki organlarini adaptasiyalari” REJA: 1. Parazitlarda ovqat hazm qilish sistemasining o’zgarishlari. 2. Nerv sistemasining o’zgarishlari. 3. Ajratish organlarining o’zgarishlari. 4. Nafas olish organlarining o’zgarishlari. 5. Harakatlanish organlarining o’zgarishlari. 6. Jinsiy sistemasining o’zgarishlari. 1. Ovqat hazm qilish sistemasi Parazitlarning tekinxo’rlik bilan oziqlanish jarayoniga odatlanishi ularning nafaqat tashqi morfologik tuzilishiga, balki ichki organ va sistemalarining moslanish belgilarining ham paydo bo’lishiga olib kelgan. Bunday o’zgarishlarni birinchi navbatda ovqat hazm qilish sistemasining tuzilishida ko’rish mumkin. Ushbu o’zgarishni parazit organizmning oziqlanishini erkin yashovchi organizmning oziqlanishidan keskin farq qilishida ko’rish mumkin. Bu esa o’z navbatida parazitning ovqat hazm qilish sistemasini ma’lum darajada u yoki bu tomonga qarab o’zgarishiga olib kelgan. Turli guruhlarga mansub bo’lgan parazitlarning ovqat hazm qilish sistemasining o’zgarishlari qo’yidagi yo’nalishlarda amalga oshgan: 1. Qon bilan oziqlanuvchi ko’pgina parazitlarda, ayniqsa ma’lum tanaffuslar bilan qon so’ruvchilarda ovqat hazm qilish sistemasining ayrim qismlarini haddan tashqari kattarishiga (gipertrofiya) olib keladi. Bunday vaqtda ba’zan ichak sistemasi kuchli morfologik o’zgarishlarga uchramasa ham, uning devori cho’ziluvchan xususiyatni hosil qilishi tufayli, qabul qilingan oziqa bosimi ta’sirida ichakning kengayib ketishi hamda parazit gavdasining shaklini o’zgarishiga (deformasiyaga) olib keladi. Ushbu hollarni biz qon so’ruvchi qandalalarda, chivinlar va sese pashshasida ko’rish mumkin. Masalan, qon so’rib tuygan sese pashshasining qorin bo’limini pastki (qorin) tomoni bo’rtib chiqadi, chunki aynan shu tomonning xitin qoplag’ichi ancha nozik bo’lsa, qorinning ust (orqa) tomon xitini nisbatan qalin bo’ladi. Ayrim hollarda qon so’ruvchi parazitlarda ichak yon tomonlarida maxsus kengayishlar hosil qiladi. Bunday kengayishlar ichak sig’imini ancha kengaytiradi. Masalan, ektoparazit zuluklarning o’rta ichagi ikki tomonlama yon cho’ntakchalar hosil qilgan bo’lsa, Aega (Isopoda) yuksak qisqichbaqalarida o’rta ichak ikkita yirik xaltacha hosil qiladi. Qon so’ruvchi kanalarning o’rta ichagi yon usiqlari bilan ta’minlangan bo’ladi. Shuni aytish lozimki, to’yib qon so’rgan kanalar och kanalarga nisbatan bir necha marta yiriklashib ketadi. Masalan, Ixodes ricinus kanasining och qolgan o’rg’ochisini o’lchami 0,4 sm uzunlikka teng bo’lsa, qon so’rgan urg’ochisining uzunligi 1 sm, och kananing og’irligi 2-3 mg kelsa, qon so’rganniki -250-400 mg ga teng bo’ladi. Parazitning o’rta ichagi hajmini kengayishi, uning siyrak lekin ko’p oziqa olishga moslashganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari ular uzoq vaqt ovqatlanmasdan ochlikka chidamli bo’ladi. Masalan, qon so’ruvchi qandala bir to’yib qon so’rgandan keyin, bir-necha yil oziqlanmaydi yoki ayrim iksod kanalari oziqasiz 2-3 yilgacha tirik qoladi. Qon so’ruvchi parazitlarning yana bir adaptiv belgisi shundan iboratki, ularda qonning ivishiga tusqinlik qiluvchi suyuqlik ajratuvchi bezlarning paydo bo’lishidir. Masalan, zuluklar tomog’ida shunday bezchalar hosil bo’lganki, ularning ajratgan sekreti (girudin yoki gemofilin) qonning ivishiga qarshi ta’sir qiladi. 2. Birqancha parazitlarda ovqat hazm qilish sistemasining reduksiyaga (qisqarib ketishga) uchraganligi hamda osmotik usulda oziqlanishga o’tganligini ko’rish mumkin. Bunday adaptiv o’zgarishlar ichak va bo’shliq parazitlari orasida uchraydi. Bir hujayrali hayvonlar orasida barcha gregarinalar osmotik usulda oziqlanishga moslashganligi tufayli, ularda na og’iz va na ovqat hazm qilish vakuoli shakllangan bo’ladi. Amfibiyalarning ichagida parazitlik qiluvchi Opalinina turkumining barcha turlarida ham, oziqlanish osmotik yo’l bilan amalga oshadi. Shunga binoan ushbu parazitlarda hazm vakuoli va og’iz bo’lmaydi. Infuzoriyalarning teng kipriklilar guruhida og’iz teshigining bo’lmasligi sababli Astomata nomini olgan. Ushbu guruhga Anoplophrya, Hoplitorhrya, Mesnilella kabi avlodlarga mansub bo’lib, ular asosan kam qilli halqalilar ( Oligochaeta ) da parazitlik qiladi. Birqator olimlarning (Miyashita va Raabe, 1933, Rossolimo, 1926) tekshirishlari tufayli og’izsiz (Astomata) infuzoriyalar terma avlodlar va turlardan iborat bo’lgan erkin yashovchi tengkiprikli infuzoriyalardan kelib chiqqanligi hamda ularda og’izning reduksiyaga uchrashi (yo’qolishi) parazitlik bilan hayot kechirish jarayoniga moslashaborish natijasida konvergent (o’xshash) belgi sifatida yuzaga kelganligi isbotlanadi. Ko’p hujayrali hayvonlar orasida ayrim guruh (Cestoda, Acanthcehala) larning barcha turlarida ichak sistemasining redukiyaga uchraganligini ko’rish mumkin. Digenetik so’rg’ichlilarning ko’pgina turlarida ichakning ikkala shoxlarini ham sezilarli darajada qisqarganligini ko’rish mumkin. Lekin jigar qurtida (Fasciola hepatica) ichakning ikkala shoxchalarining ham kuchli shoxlanganlik darajasiga e’tibor beradigan bo’lsak, ushbu holat trematodalar orasida juda kam o’chraydigan narsa deb qarash kerak. Trematodalardan karpsimon baliqlarning qonida parazitlik qiluvchi turida (Sanguinicola) o’rta ichak shoxchalari juda ham qisqarib, qizilungach oxirida ikkita kaltagina bo’rtiqchalar ko’rinishida saqlanib qolgan. Ushbu rudiment bo’rtiqchalarni hatto o’rta ichak gomologi deb hisoblash ham qiyin. O’rta ichakning qisqarib ketganligini digenetik so’rg’ichlilarning partenogenetik avlodlarida aniq ko’rish mumkin. Masalan, mirasidiydan keyin hosil bo’luvchi sporosistada ichak umuman bo’lmaydi, rediyada esa u kichkkina xaltacha ko’rinishida bo’ladi. Tasmasimon chuvalchanglar va tikanboshlilarda hayot siklining barcha bosqichlarida ham ichak yoki uning rudimenti umuman bo’lmaydi. Parazit nematodalarning ham ayrim turlarida ichak sistemasining qisqarib borish yoki umuman reduksiyalanib ketganligini ko’rish mumkin. Masalan, sichqonlarda parazitlik qiluvchi Mucpicea borelli mermitidasida, chuchuk suv mshankasining gavda bo’shlig’ida parazitlik qiluvchi Buddenbrockia nematodasida ichak sistemasi qisqarib ketgan. Ayrim parazit nematodalarda ( Trichinella ) ovqat hazm qilish kanalining sezilarli darajada qisqarganligini qayd qilish mumkin. Mermithidae oilasining ko’pgina turlarida o’rta ichak o’z bo’shlig’ini yo’qotgan va u faqat zahira oziqasini saqlovchi bo’ladi. Filariata turkumidagi nematodalarning ayrim turlarida orqa ichak qisqarib ketgan va o’rta ichak uchi esa ko’r holda to’gallanadi. Parazitlik bilan hayot kechiruvchi qorin oyoqli mollyuskalar (Gastropoda) da ovqat hazm qilish sistemasi qiziq o’zgarishlarga o’chragan. Birinchidan ularning ayrimlarini xartumchasi xo’jayin tanasiga birikib olish va suyuq oziqani so’rish vazifasini bajaradigan bo’ladi. Ushbu sinf mollyuskalaridan endoparazit turlarida esa ( Asterophilidae ) xartumcha umuman yo’qolib ketadi. Xuddi shuningdek ayrim turlarida ( Stilifer celebensis ) radula, jag’lar va so’lak bezlari, hatto tomoq ham qisqarib, yo’qolib ketgan bo’ladi. Ayrim parazit qisqichbaqasimonlarda ham ichakning qisqarib ketganligini ko’rish mumkin. Masalan Sacculina turkumiga kiruvchi Rhizocephala- ning lichinkalarida o’z funksiyasini bajaruvchi ichak mavjud bo’lsa ham, voyaga yetgan davrda ichak butunlay yo’qolib ketadi va uning oziqlanishi faqat osmotik usulda amalga oshadi. Umuman aksariyat endoparazitlarning ichak sistemasining reduksiyaga uchrashi, shu parazitlarning doimiy ravishda tayyor oziq maxsulotlari (suyuq oziqa moddasi, qon limfa) ichida yashashi va ular uchun kerak bo’lgan maxsulotlarni kerakli miqdorda olaolishi bilan izohlash mumkin. Bunday muhitda parazit tanasiga tayyor maxsulotlarning osmotik yo’l bilan kirishi tufayli ichak sistemasi parazit uchun ortiqcha bo’lib qoladi. Bunday organ o’z funksiyasini bajarmaydi va asta-sekin qisqarib ketadi. 2. Nerv sistemasi Parazitlik bilan hayot kechiruvchi organizmlarda nerv sistemasi va sezgi organlarining soddalashuv tomonga borishi shubhasizdir. Ushbu jarayon ayniqsa endoparazitlarda nerv sistemasini soddalashuvi sezilarli bo’ladi. Soddalashuv jarayoni birinchi navbatda ayrim sezgi organlarining yo’qolishida namoyon bo’ladi. Masalan, so’rg’ichlilarning erkin yashovchi mirasidiy lichinkasi oraliq xo’jayinini izlab topish uchun o’zining toq ko’zidan foydalanadi. Parazitlik bilan oraliq xo’jayin tanasida yashovchi sporosista va rediya lichinkalarida esa ushbu sezgi organi reduksiyalanib ketadi. Rediyalardan hosil bo’lgan serkariya lichinkalari esa tashqi muhitga chiqib, erkin so’zib, o’zining asosiy xo’jayinlarini axtaradi. Ushbu lichinkalar 2 ta yoki 3 ta ko’zga ega bo’ladi. Serkariyalar asosiy xo’jayin tanasiga tushgandan so’ng, voyaga yetish jarayonida o’z ko’zlarini ham yo’qota boradi. Monstrillidae qisqichbaqasimonlarining erkin yashovchi nauplius lichinkalari ko’z bilan ta’minlangan bo’ladi. Ular o’zining xo’jayini ( Polycirrus chuvalchangi) tanasiga kirib joylashib olgandan keyin, ko’zini yo’qotadi. Lekin voyaga yetgan ko’zsiz qisqichbaqa chuvalchang tanasidan suvga chiqqandan keyin yana toq ko’z hosil bo’ladi. Endoparazitlik bilan hayot kechirishga moslashagan ayrim guruhlarda (Cestoda, Acanthocephala, Sacculina) sezgi organlarining barcha turlari yo’qolib ketgan va faqatgina teridagi ayrim sezuvchi hujayralar yoki nerv uchlari saqlanib qolishi mumkin. Lekin baqaning siydik pufagida parazitlik qiluvchi monogenoid so’rg’ichli - Polystoma integerrimum da mavjud bo’lgan ikki juft pigmentsiz ko’zlar to’liq reduksiyaga uchramaydi. Ushbu qonuniyatning yana bir istisnosi sifatida, tuyoqli sut emizuvchilarning ichagida parazitlik qiluvchi teng kiprikli infuzoriyalarda tanasining oldingi uchiga yaqin joyda muvozanat saqlash vazifasini bajaruvchi organoid hosil bo’lishini aytib o’tish o’rinlidir. Parazitlik bilan hayot kechirish tarzi markaziy nerv sistemasining o’zgarishiga juda kam ta’sir etadi va uning keskin o’zgarishiga olib kelmaydi. Lekin ayrim hollarda markaziy nerv sistemasining ma’lum darajada soddalashuvi, nerv tugunlarining konsentrasiyasi va pereferik nerv sistemasining kuchsizlanishi ko’zatiladi. Masalan, polixetalarning qorin nerv zanjiriga nisbatan Muzostomida turlarida qorin nerv zanjirining qisqarishi hamda nerv gangliyalarining konsentrasiyasi amalga oshishini ko’rish mumkin. 3. Ajratish sistemasi Parazitlarning ajratish sistemasida ma’lum bir o’zgarishlarni paydo bo’lishini aniqlash ancha qiyin. Ayrim hollarda ushbu organlar qisman reduksiyaga uchrasa (Myzostomida), ba’zan metamer tuzilishdagi ajratish sistemasi (Polychaeta), bir juft mayda nefridiylar ko’rinishiga o’tadi. Nematodalarda ajratish organlari o’zgarishi aksincha bo’lishi mumkin. Erkin yashovchi nematodalardagi yon tomon ajratish kanalari va fagositar hujayralar parazit nematodalarda kuchli rivojlanib ketishi mumkin. Endoparazit bir hujayrali hayvonlarning xususiyatlaridan biri ularda qisqaruvchi vakuolning yo’qolib ketishidir. Bunday vakuol barcha sporalilarda, parazit amyobalar va xivchinlilarda ham bo’lmaydi. Ushbu vakuollarga ega bo’lgan parazit bir hujayralilarda ( Entodiniomorpha, Balantidium, Nyctotherus, Astomata ) esa uning qisqarishi juda sekinlashgan bo’ladi. Parazit bir hujayralilarda qisqaruvchi vakuolning yo’qolib borish jarayoni dengizda erkin yashovchi bir hujayralilarning qisqaruvchi vakuolasini yo’qolish sabablariga o’xshatish mumkin. Gap shundaki parazit bir hujayrali hayvon xuddi dengizdagi erkin yashovchi hayvon singari yuqori osmotik bosimga ega bo’lgan suyuqlik bilan o’rab olingan bo’ladi. Bunday tuzli eritmali muhitda qisqaruvchi vakuolning funksiyasiga ehtiyoj qolmasligi o’z-o’zidan ma’lum. 4. Nafas olish sistemasi Ektoparazitlarning nafas olishi erkin yashovchi organizmlarning nafas olish mexanizmi va qonuniyatlariga o’xshash bo’ladi. Xo’jayinining to’qima va gavda bo’shliqlarida parazitlarning nafas olishi esa shu organlarga olib kelingan O 2 hisobida amalga oshadi, chunki bu joylarga xo’jayinning qoni bilan yoki nafas olish organlari orqali havo olib kelinadi. Ichak parazitlari o’ziga xos nafas olish muhitida bo’ladi, ya’ni ular deyarli kislorodsiz sharoitda hayot kechirishadi. Shunga binoan uzoq vaqtgacha ichak parazitlari anaerob usulda moddalar almashinuvini amalga oshirish qobiliyatiga ega deb hisoblashgan. Ular uchun zarur bo’lgan energiya kislorodsiz sharoitda uglevod va yog’larning bijg’ishi oqibatida parchalanishidan hosil bo’ladi. Masalan, askarida tanasida hosil bo’luvchi energiya uning to’qimalarida to’plangan glikogenning kislorodsiz sharoitda parchalanib karbon kislotasi bilan valerian kislotasi ajraladi. Lekin ichak parazitlarida anaerob parchalanishdan tashqari, ayrim hollarda aerob jarayonlar yuzaga kelib, erkin O 2 hosil bo’lishi ham isbotlangan. Bunday aralash usulda amalga oshuvchi almashinuv anoksibioz deb ataladi. Anoksibiozda anaerob jarayonning aerobdan ustun bo’lish darajasi ajralib chiquvchi energiyaning miqdori va effektivligiga bog’liq bo’lishi mumkin. Masalan, odam askaridasida moddalar almashinuvi jarayonida uglevodlarning parchalanishi hisobidan 9% energiya ajralsa, yog’ kislotasi parchalanganda 2,2% va spirtli bijg’ishda 4% energiya ajraladi. Shunga binoan anoksibiont-parazitlar tanasida energiya manbai bo’luvchi glikogen deyarli har doim anchagina miqdorda zahira holida saqlanadi. Eksperimentlarda xo’jayin tanasidan ajratilgan va oziqa mahsulotlari bo’lmagan eritmalarda saqlanuvchi parazitlarda, tanasidagi glikogenning bir qismini sarf bo’lishi isbotlangan. Muhitning harorati qanchalik yuqori va parazitning harakati faol bo’lsa, tanadagi glikogen zahirasi shunchalik tez sarf bo’lishi aniqlangan. Anoksibiont-parazitlar to’qimalarida ma’lum miqdorda yog’ning to’planishi ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Ayrim ichki (bo’shliq) parazitlari atmosfera havosidan nafas olishga moslashgan bo’ladi. Masalan, yirik hayvonlarda (qoramollarda) parazitlik qiluvchi bo’kalarning lichinkalari hayvonlar yelkasidagi teri ostida yashab, terini teshib, atmosfera havosidan foydalanadi. Parazitlik bilan hayot kechiruvchi chivinlardan Crossocomia sericariae turi o’z tuxumlarini tut daraxtining barglariga qo’yadi. Ushbu tuxumlar barg bilan birga tut ipak qurtlari tomonidan istemol qilinganda, ichakda tuxumdan lichinkalar chiqib ichak devorini teshib, qorin nerv zanjiri tugunlarining, undan gavda bo’shlig’iga kelib, shunday urnashib oladiki, uning tanasini orqa qismidagi nafas olish teshigi xo’jayini (ipak qurti)-ning nafas teshiklari (stigmalar) dan biriga tegib turishi lozim bo’ladi. Shuni alohida qayd qilish lozimki, keyingi vaqtlarda (Lindrot, 1993) birqator endoparazit umurtqasiz hayvonlar (nematodalar, ayrim tuban qisqichbaqasimonlar, oshqozon bo’kalari va boshqalar) ning qoni yoki gavda bo’shlig’i suyuqligida (gemolimfa) gemoglobin xususiyatlariga yaqin turuvchi modda topilgan. Ushbu moddaga eritrokruorin degan nom berilib, u biroz qizg’ish, ba’zan qizil rangga ega bo’lganligi sababli,nafas olish jarayonini bajarishda ishtirok etsa kerak degan farazlar ham qilinadi. 5. Harakatlanish organlari Parazitlarda, ayniqsa endoparazitlarda, parazitizmga moslasha borish jarayonida harakatlanish organlari ma’lum darajada o’zgarishlarga duch keladi. Masalan, Myzostomida turkumidagi ko’p tuklilarning ignatanlilarda parazitlik qiluvchi turlari parapodiyalari boshqa polixetalarnikiga qaraganda ancha kichrayib soddalashgan bo’ladi. Ko’pgina parazit qisqichbaqasimonlarning oyoqlari ham kuchli reduksiyaga yoki butunlay yo’qolib ketish darajasiga keladi. Masalan, Copepoda turkumidagi qisqichbaqasimonlarni kopepodasimon stadiyasidagi erkin yashovchi lichinkasida, shuningdek Rhizocephala turkumi qisqichbaqasimonlarining erkin yashovchi kipriksimon lichinkalarida normal rivojlangan va o’z funksiyasini bajaruvchi oyoqlar bo’ladi. Lekin ushbu lichinkalarning parazitlikka o’tish jarayonida oyoqlar yo’qola boradi. Shuning bilan birga yuqorida tilga olingan turkumlarning ayrim parazit turlarida oyoqlar umuman yo’qolib ketgan. Pahtopoda turkumidagi ayrim turlarini endoparazit lichinkalari o’zlarining 2-nchi va 3-nchi juft oyoqlarini tashlaydi, lekin ular erkin hayot kechiruvchi voyaga yetgan bosqichga o’tish arafasida ushbu oyoqlar yana paydo bo’ladi. Pentastomida turkumidagi turlarning tanasini oldingi uchida xitinli ilgakchalarga ega bo’lgan ikki juft burtiqchalar ham oyoq rudimentlari deb qaraladi. Teri ostida parazitlik qiluvchi Sarcoptidae qo’tir kanalarining oyoqlari ham juda kuchli kaltalashgan bo’ladi. Parazitlik bilan hayot kechirish tarzi hasharotlarning oyoqlarini keskin o’zgarishlarga olib kelmasa ham aksariyat guruh va turlarida qanotlarning reduksiyalanishini ko’rish mumkin. Hatto patxo’rlar, bitlar, burgalar kabi turkumlarining barcha turlari o’z qanotlarini takroran yo’qotgan. Parazit hasharotlarning shunday guruhlari qatorini tuzib chiqish mumkinki, bu qator ularning qanotlarini reduksiya holati turli darajada bo’lishini ko’rsatadigan bo’lsin. Bundan tashqari shunday morfologik qatorini tuzish mumkinki, bu ularni parazit hasharotlarning qanotlarini turli darajadagi reduksiya holatida bo’lishini ko’rsatuvchi guruhlar qatori bo’lishi mumkin. Shunday qatorni qon so’ruvchi pashshalar bo’yicha tuzadigan bo’lsa, qator boshida normal qanotlarga ega bo’lgan parazit Ornithomyia tursa, keyin qanoti kam rivojlangan Stenopteryx va oxiri qanotlari to’la yo’qolib ketgan Melophagus bilan tugaydi. Qon so’ruvchi pashshalar yana shu bilan qiziqarliki, ular orasidagi ayrim turlar o’z xo’jayini bilan yaqinroq munosabat yuzaga kelishi jarayonida o’zining individual hayoti davomida qanotlarini yo’qota boradi. Masalan, Ascodipteron speiserianum pashshasining voyaga yetgan individlarida yaxshi rivojlangan oyoqlari va qanotlar hamda xartumchasi bo’ladi. Urug’langan o’rg’ochi pashsha o’z xo’jayinini qulog’ini orqa qismiga o’rnashib, asta-sekin uning terisi ostiga botib kira boshlaydi. Keyin qorinni oxrigi qismi burtiq sifatida tashqarida qolib ketadi. Pashshaning teri ostiga botib kirishi jarayonida uning qanotlari tushib ketadi, oyoqlarining sondan pastki qismlari ham o’zilib ketadi, bosh va ko’krak qismlari qorin ostiga kelib joylashadi. Harakatlanish organlarining reduksiyaga uchrashini parazit mollyuskalarda ham ko’rish mumkin. Masalan, Mucronalia molyuskasida oyog’i ancha qisqarib ketsa, Stilifer turida oyoq rudiment holiga keladi va nihoyat endoparazit mollyuskalardan Entocolax va Enteroxenos larda oyoq to’la yo’qolgan bo’ladi. 6. Jinsiy sistemasi Aksariyat parazitlarda ko’payish qobiliyati boshqa turdagi adaptiv xususiyatlarga nisbatan ancha ustun turadi. Shunga binoan parazitda ko’payishning yangi usullari va yo’llari shakllanishi mumkin. Parazitizm bilan kun kechirishi va ularning xo’jayin organizmiga bog’langanligi turli jinslarning o’zaro uchrashuvi qiyinlashadi. Bunday hayot kechirish tarzi ularni germafroditizm belgisiga o’tish moyilligini yuzaga keltiradi. Shuning uchun parazitlar orasida germafroditlar juda ko’p uchraydi. Lekin parazitlarda uchraydigan germofroditizm xususiyatining shakllanishi ikki yo’ldan borgan bo’lishi mumkin. Parazitlardagi germafroditizmning paydo bo’lishining birinchi yo’li tarixiy rivojlanish jarayonida erkin yashovchi germafrodit ajdodlardan deb qaraladi. Masalan, barcha trematodalar va sestodalarning ajdodlari erkin bo’lgan. Xuddi shuningdek ildizboshli (Rhizocephala) qisqichbaqasimonlar kenja turkumida mavjud bo’lgan germafroditizm ham erkin yashovchi ajdodlaridan, zuluklarning germafroditizmi erkin yashovchi oligoxetalardan o’tgan deb qarash mumkin. Lekin parazitlik bilan hayot kechiruvchi ayrim nematodalardagi germafroditizm boshqa yo’l bilan shakllangan bo’lishi mumkin. Masalan, Rhabdias bufonis nematodasining parazitlik bilan hayot kechiruvchi avlodi germafrodit bo’lsa, erkin yashovchi avlodi ayrim jinsli hisoblanadi. Myzostomida ko’p tuklilari ham germafrodit parazitlardir. Xuddi shuningdek teng oyoqli (Isopoda) qisqichbaqasimonlarning parazit turlarining germafrodit holatda bo’lishi, parazitlik hayot kechirish tarzi ushbu guruhlarning jinsiy sistemasiga ta’sir etib, germafroditlik belgisini yuzaga chiqishiga olib kelgan. Qorinoyoqli mollyuskalaring (Gastropoda) ayrim avlodlari orasida (Enteroxenos, Parenteroxenos) dengiz goloturiyalari (bodringlari) ning gavda bo’shlig’ida parazitlik qiluvchi turlarida germafroditlik xossalari aniq namoyon bo’lib turadi. Lekin ushbu parazit qorinoyoqlilarning ayrim turlarida juda kichik (pakana) erkak nidividlari ham mavjud bo’ladi. Ehtimol ushbu guruhdagi parazit mollyuskalarda, xuddi ayrim parazit qisqichbaqasimonlardagidek erkak individlarini sekin-asta kichrayib borib yo’qolishi tufayli urug’ochi individlarining qo’shimcha organ sifatida urug’donlarni hosil qilishi va germafrodit organizmga aylanishiga olib kelgan deb qarash mumkin. Ushbu tarzdagi o’zgarishlar parazitlarda juft-juft bo’lib yashash kabi holatlarga, bu esa o’z navbatida juft holda yashovchi germaroditlarning bir-biri bilan o’zaro urug’ suyuqligi almashinishi xususiyatini hosil bo’lishiga olib kelgan. Masalan, so’rg’ichlilar sinfi tarkibida juda qiziq xususiyatga ega bo’lgan Didymozoonidae oilasining turlari dengiz baliqlarining terisi ostida, jabralarida yoki og’iz bo’shlig’ida yashaydi. Ular ko’p hollarda juft-juft bo’lib teri ostida maxsus kapsulalar ichida yashaydi. Ushbu oilaning ayrim turlari ( Didymozoon scombri ), tipik germafroditlar bo’lib, o’zaro urug’ suyuqliklari bilan almashinadi. Lekin Sciaena balig’ining jabra bo’shlig’ida parazitlik qiluvchi turining bir kapsula ichida yashovchi ikkala individlar ham germafroditlar hisolanib, ular katta- kichikliligi va tuxumlar qo’yish qobiliyati bilan o’zaro farq qiladi, ya’ni individlarning birini qo’ygan tuxumlari kam, rangsiz tiniq va rivojlanish qobiliyatiga ega emas. Boshqa individi esa ko’p mikdorda tuxum qo’yadi hamda ularning rangi normal ko’rinishda bo’ladi. Oilaning uchinchi bir turi ( Wedlia bipartita ) borki, u tunes (Thynnus) balig’i paraziti hisoblanib, har xil jinslarga mansub bo’lgan bir juftlik individlari nafaqat katta-kichikliligi (4 va 9 mm), balki yana jinsiy sistemasining (apparatining) tuzilishi bilan ham farq qiladi. Ulchami kichik bo’lgan individda juda yaxshi rivojlangan erkaklik jinsiy organlari bo’lsa, unda funksional jihatdan rivojlanmagan, kichik ulchamdagi urug’ochilik jinsiy organlari ham bo’ladi. Aytilgan xususiyatldarga binoan ushbu individ erkak jins hisoblanadi. Ulchami yirikroq bo’lgan individ esa yaxshi rivojlangan o’rg’ochilik jinsiy organlarga ega bo’ladi. Ushbu individda erkaklik jinsiy organlardan faqat rudiment holda urug’ yo’li saqlanib qolgan. So’rg’ichlilar orasida ayrim jinsli turlardan qon so’rg’ichlilari (Schistosoma) ham doimo juft holda odam va sut emizuvchilarning qon tomirlarida parazitlik qiladi. Parazit organizmlarda parazitlik hayot kechirish tarzi germafroditizm xususiyatini shakllantirishdan tashqari yana jinsiy sistemasining moslashganlik belgilaridan yana biri serpushtlik xususiyatidir, ya’ni parazit tomonidan juda katta miqdorda tuxum qo’yish qobiliyatidir. Ushbu xususiyat, ko’p tuxum qo’yish qonuniyati deyilib, parazitning hayot sikli davomida duch keladigan turli-tuman noqulay omillarni yengish uchun moslashish belgisi hisoblanadi. Shuni aytish lozimki haddan tashqari ko’p tuxum qo’yish faqat parazitlar uchun xos xususiyat deb qarash noto’g’ri bo’ladi, balki erkin yashovchi hayvonlar bo’ladiki, ular ham serpushtligi bilan ajralib turadi. Masalan, turkiston termitining urg’ochisi “podshosi” ( Hodotermes turkestanicus ) bir kunda 10-15 ming dona tuxum qo’yadi. Seld balig’i bir yilda 30 ming, treska balig’i esa 9 mln gacha tuxum qo’yadi va hokazo. Parazitlarning serpushtlik xususiyatining shakllanishini ikkita asosiy sabablarini aytib o’tish o’rinlidir. Birinchidan, parazitning doimiy ravishda tayyor oziqa ichida bo’lishi, uning tanasiga uzluksiz bir me’yorda oziqa moddalarining kirib turishi o’z-o’zidan ma’lumki, jinsiy sistemasining bo’limlari (organlari)ni funksional faoliyatini oshiradi. Ushbu fikrni Aloionema appendiculatum nematodasi lichinkasini vaqtinchalik parazitizm bilan yashashi sababli, voyaga yetgandan keyin uning serpushtligi qariyib 10 marta oshishi misoli bilan tasdiqlash mumkin. Ikkinchidan, uzluksiz ravishda sodir bo’lib turuvchi tabiiy tanlanish ta’sirida nisbatan serpusht individlarning saqlanib qolish imkoniyatiga ega bo’lishi. Tanlanish jarayonida organizm shunday qiyinchiliklarga duch keladiki, ularning millionlab qo’ygan tuxumlaridan faqat ma’lum miqdordagi donalar rivojlanish imkoniyatiga ega bo’ladi. O’z-o’zidan ma’lumki kampusht organizm tomonidan qo’yilgan tuxumlar tabiiy tanlanishda yuzaga kelgan noqulay omillarni yengib o’tishda juda og’ir qiyinchiliklarga duch keladi. Bunday sharoitda kampusht tur o’zoq muddat davomida mavjud qiyinchaliklarga chidash beraolmay oxiri halok bo’ladi. Evolyusiya jarayonida kampusht individlar (turlar) chetga surilib, yo’qolib boraveradi, serpushtlik xususiyatiga ega bo’lganlari esa kengroq areallarga tarqalishi, ularning bo’lajak yosh avlodlarini yangidan-yangi xo’jayinlarga ega bo’lish imkoniyati paydo bo’ladi. Erkin yashovchi chuvalchanglar odatda kam tuxum qo’yadi. Ularning hayoti davomida qo’ygan tuxumlarining soni yuzlab yoki juda oshib ketsa, mingdan ortiq bo’lishi mumkin. Lekin parazit turlarda esa qo’yilgan tuxumlarning miqdori minglab, yuz minglab hatto millionlab raqamlar bilan hisoblanadi. Masalan, odamning ichagida parazitlik qiluvchi o’n ikki barmoqli ichak qiyshiq bosh nematodasi (Ancylostoma duodenale ankilostoma) bir kunda 12-15 mingtagacha tuxum qo’yadi. U odam ichagida 4-5 yil parazitlik qiladigan bo’lsa, shu davrda 1 ta urg’ochisining qo’ygan tuxumlari 28-35 mln donani tashkil etadi. Buning ustiga tashqi muxitdagi 3-nchi bosqichdagi invazion lichinkalarining o’zi aktiv ravishda odam terisini teshib, organizmga yuqishini e’tiborga oladigan bo’lsak, uning o’z turini saqlash uchun qanchalik katta imkoniyatlarga ega ekanligini ko’z oldimizga keltirish mumkin. Odam askaridasi ( Ascaris lumbricoides) ankilostoma singari katta imkoniyatlarga ega emas, lekin uning serpushtligi ancha yuqori hisoblanadi, ya’ni 1 ta urg’ochisi 1 sutkada 200- 250 mingtagacha tuxum qo’ysa, u o’zining odam ichagidagi 5-6 oylik jinsiy jihatdan voyaga yetgan umri davrida 55-60 mln dona tuxum qo’yadi. Qoramol (shuningdek, qo’y, echki, cho’chqa, ot, ba’zan odam va boshqalar) jigarida parazitlik qiluvchi fassiola (Fasciola hepatica) bir sutkada 130-150 mingtagacha tuxum qo’yadi. Shunga binoan u xo’jayin tanasida bir yildan 3-5 yilgacha, (ba’zan 10 yilgacha) yashasa uning qo’ygan tuxumlari soni 50 milliondan 200-250 mln donagacha bo’ladi. Sestodalarning ayrim turlari serpushtlik jihatdan rekord raqamlarga erishgan desak xato qilmaymiz. Masalan, odamning ingichka ichagida yashovchi qoramol solityori ( Taeniarhynchus saginatus ) bir yilda 600 mln gacha tuxum ajratadigan bo’lsa, o’zining 10-15 yillik parazitlik umri davomida 6-10 mlrd donagacha tuxum qo’yishi mumkin. Parazit bir xujayrali hayvonlar ham nasl qoldirish jihatdan chuvalchanglardan qolishmaydi. Masalan, ichburug’ amyobasi ( Entamoeba histolytica ) bilan zararlangan odam bir sutkada o’z najasi bilan 50 mln gacha uning sistalarini ajratishi mumkin. Parazit hayvonlarda serpushtlik xossasining shakllanishi munosabati bilan jinsiy sistemasining qism va organlari ham yiriklashib boradi. Ushbu yiriklashish ba’zan shunday darajada bo’lishi mumkinki, ushbu sistema parazit tanasini ko’p qismini egallab oladi. Bundan tashqari sestodalarda strobila bo’g’inlari (proglottidlari) jinsiy organlar yoki jinsiy mahsulotlar bilan to’lgan bo’ladi. Ayrim hollarda jinsiy organlari gipertrofiyasi shunday darajaga yetishi mumkinki, parazitning gavdasi uning jinsiy sistemasining bir kichikkina qismi sifatida bo’lib qoladi. Ushbu holni parazit nematodalardan, qovoq arilarning gavda bo’shlig’ida yashovchi Ephaerularia bombi turida ko’rish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001. 2. A buladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik d lya studentov VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990. 3 . Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya». M. KOLOS, 2000. 4. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo "Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya". M. 1998. 5. Burdelev T.E. i dr. Osnovo’ veterinarii. Uchebnik. M.,1978. 6. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M. 1991.

“Parazitlarning ichki organlarini adaptasiyalari” REJA: 1. Parazitlarda ovqat hazm qilish sistemasining o’zgarishlari. 2. Nerv sistemasining o’zgarishlari. 3. Ajratish organlarining o’zgarishlari. 4. Nafas olish organlarining o’zgarishlari. 5. Harakatlanish organlarining o’zgarishlari. 6. Jinsiy sistemasining o’zgarishlari.

1. Ovqat hazm qilish sistemasi Parazitlarning tekinxo’rlik bilan oziqlanish jarayoniga odatlanishi ularning nafaqat tashqi morfologik tuzilishiga, balki ichki organ va sistemalarining moslanish belgilarining ham paydo bo’lishiga olib kelgan. Bunday o’zgarishlarni birinchi navbatda ovqat hazm qilish sistemasining tuzilishida ko’rish mumkin. Ushbu o’zgarishni parazit organizmning oziqlanishini erkin yashovchi organizmning oziqlanishidan keskin farq qilishida ko’rish mumkin. Bu esa o’z navbatida parazitning ovqat hazm qilish sistemasini ma’lum darajada u yoki bu tomonga qarab o’zgarishiga olib kelgan. Turli guruhlarga mansub bo’lgan parazitlarning ovqat hazm qilish sistemasining o’zgarishlari qo’yidagi yo’nalishlarda amalga oshgan: 1. Qon bilan oziqlanuvchi ko’pgina parazitlarda, ayniqsa ma’lum tanaffuslar bilan qon so’ruvchilarda ovqat hazm qilish sistemasining ayrim qismlarini haddan tashqari kattarishiga (gipertrofiya) olib keladi. Bunday vaqtda ba’zan ichak sistemasi kuchli morfologik o’zgarishlarga uchramasa ham, uning devori cho’ziluvchan xususiyatni hosil qilishi tufayli, qabul qilingan oziqa bosimi ta’sirida ichakning kengayib ketishi hamda parazit gavdasining shaklini o’zgarishiga (deformasiyaga) olib keladi. Ushbu hollarni biz qon so’ruvchi qandalalarda, chivinlar va sese pashshasida ko’rish mumkin. Masalan, qon so’rib tuygan sese pashshasining qorin bo’limini pastki (qorin) tomoni bo’rtib chiqadi, chunki aynan shu tomonning xitin qoplag’ichi ancha nozik bo’lsa, qorinning ust (orqa) tomon xitini nisbatan qalin bo’ladi. Ayrim hollarda qon so’ruvchi parazitlarda ichak yon tomonlarida maxsus kengayishlar hosil qiladi. Bunday kengayishlar ichak sig’imini ancha kengaytiradi. Masalan, ektoparazit zuluklarning o’rta ichagi ikki tomonlama yon cho’ntakchalar hosil qilgan bo’lsa, Aega (Isopoda) yuksak qisqichbaqalarida o’rta ichak ikkita yirik xaltacha hosil qiladi. Qon so’ruvchi kanalarning o’rta ichagi yon usiqlari bilan ta’minlangan bo’ladi. Shuni aytish lozimki, to’yib qon so’rgan kanalar och kanalarga nisbatan bir necha marta yiriklashib ketadi. Masalan, Ixodes ricinus kanasining och qolgan

o’rg’ochisini o’lchami 0,4 sm uzunlikka teng bo’lsa, qon so’rgan urg’ochisining uzunligi 1 sm, och kananing og’irligi 2-3 mg kelsa, qon so’rganniki -250-400 mg ga teng bo’ladi. Parazitning o’rta ichagi hajmini kengayishi, uning siyrak lekin ko’p oziqa olishga moslashganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari ular uzoq vaqt ovqatlanmasdan ochlikka chidamli bo’ladi. Masalan, qon so’ruvchi qandala bir to’yib qon so’rgandan keyin, bir-necha yil oziqlanmaydi yoki ayrim iksod kanalari oziqasiz 2-3 yilgacha tirik qoladi. Qon so’ruvchi parazitlarning yana bir adaptiv belgisi shundan iboratki, ularda qonning ivishiga tusqinlik qiluvchi suyuqlik ajratuvchi bezlarning paydo bo’lishidir. Masalan, zuluklar tomog’ida shunday bezchalar hosil bo’lganki, ularning ajratgan sekreti (girudin yoki gemofilin) qonning ivishiga qarshi ta’sir qiladi. 2. Birqancha parazitlarda ovqat hazm qilish sistemasining reduksiyaga (qisqarib ketishga) uchraganligi hamda osmotik usulda oziqlanishga o’tganligini ko’rish mumkin. Bunday adaptiv o’zgarishlar ichak va bo’shliq parazitlari orasida uchraydi. Bir hujayrali hayvonlar orasida barcha gregarinalar osmotik usulda oziqlanishga moslashganligi tufayli, ularda na og’iz va na ovqat hazm qilish vakuoli shakllangan bo’ladi. Amfibiyalarning ichagida parazitlik qiluvchi Opalinina turkumining barcha turlarida ham, oziqlanish osmotik yo’l bilan amalga oshadi. Shunga binoan ushbu parazitlarda hazm vakuoli va og’iz bo’lmaydi. Infuzoriyalarning teng kipriklilar guruhida og’iz teshigining bo’lmasligi sababli Astomata nomini olgan. Ushbu guruhga Anoplophrya, Hoplitorhrya, Mesnilella kabi avlodlarga mansub bo’lib, ular asosan kam qilli halqalilar ( Oligochaeta ) da parazitlik qiladi. Birqator olimlarning (Miyashita va Raabe, 1933, Rossolimo, 1926) tekshirishlari tufayli og’izsiz (Astomata) infuzoriyalar terma avlodlar va turlardan iborat bo’lgan erkin yashovchi tengkiprikli infuzoriyalardan kelib chiqqanligi hamda ularda og’izning reduksiyaga uchrashi (yo’qolishi) parazitlik bilan hayot

kechirish jarayoniga moslashaborish natijasida konvergent (o’xshash) belgi sifatida yuzaga kelganligi isbotlanadi. Ko’p hujayrali hayvonlar orasida ayrim guruh (Cestoda, Acanthcehala) larning barcha turlarida ichak sistemasining redukiyaga uchraganligini ko’rish mumkin. Digenetik so’rg’ichlilarning ko’pgina turlarida ichakning ikkala shoxlarini ham sezilarli darajada qisqarganligini ko’rish mumkin. Lekin jigar qurtida (Fasciola hepatica) ichakning ikkala shoxchalarining ham kuchli shoxlanganlik darajasiga e’tibor beradigan bo’lsak, ushbu holat trematodalar orasida juda kam o’chraydigan narsa deb qarash kerak. Trematodalardan karpsimon baliqlarning qonida parazitlik qiluvchi turida (Sanguinicola) o’rta ichak shoxchalari juda ham qisqarib, qizilungach oxirida ikkita kaltagina bo’rtiqchalar ko’rinishida saqlanib qolgan. Ushbu rudiment bo’rtiqchalarni hatto o’rta ichak gomologi deb hisoblash ham qiyin. O’rta ichakning qisqarib ketganligini digenetik so’rg’ichlilarning partenogenetik avlodlarida aniq ko’rish mumkin. Masalan, mirasidiydan keyin hosil bo’luvchi sporosistada ichak umuman bo’lmaydi, rediyada esa u kichkkina xaltacha ko’rinishida bo’ladi. Tasmasimon chuvalchanglar va tikanboshlilarda hayot siklining barcha bosqichlarida ham ichak yoki uning rudimenti umuman bo’lmaydi. Parazit nematodalarning ham ayrim turlarida ichak sistemasining qisqarib borish yoki umuman reduksiyalanib ketganligini ko’rish mumkin. Masalan, sichqonlarda parazitlik qiluvchi Mucpicea borelli mermitidasida, chuchuk suv mshankasining gavda bo’shlig’ida parazitlik qiluvchi Buddenbrockia nematodasida ichak sistemasi qisqarib ketgan. Ayrim parazit nematodalarda ( Trichinella ) ovqat hazm qilish kanalining sezilarli darajada qisqarganligini qayd qilish mumkin. Mermithidae oilasining ko’pgina turlarida o’rta ichak o’z bo’shlig’ini yo’qotgan va u faqat zahira oziqasini saqlovchi bo’ladi. Filariata turkumidagi nematodalarning ayrim turlarida orqa ichak qisqarib ketgan va o’rta ichak uchi esa ko’r holda to’gallanadi.

Parazitlik bilan hayot kechiruvchi qorin oyoqli mollyuskalar (Gastropoda) da ovqat hazm qilish sistemasi qiziq o’zgarishlarga o’chragan. Birinchidan ularning ayrimlarini xartumchasi xo’jayin tanasiga birikib olish va suyuq oziqani so’rish vazifasini bajaradigan bo’ladi. Ushbu sinf mollyuskalaridan endoparazit turlarida esa ( Asterophilidae ) xartumcha umuman yo’qolib ketadi. Xuddi shuningdek ayrim turlarida ( Stilifer celebensis ) radula, jag’lar va so’lak bezlari, hatto tomoq ham qisqarib, yo’qolib ketgan bo’ladi. Ayrim parazit qisqichbaqasimonlarda ham ichakning qisqarib ketganligini ko’rish mumkin. Masalan Sacculina turkumiga kiruvchi Rhizocephala- ning lichinkalarida o’z funksiyasini bajaruvchi ichak mavjud bo’lsa ham, voyaga yetgan davrda ichak butunlay yo’qolib ketadi va uning oziqlanishi faqat osmotik usulda amalga oshadi. Umuman aksariyat endoparazitlarning ichak sistemasining reduksiyaga uchrashi, shu parazitlarning doimiy ravishda tayyor oziq maxsulotlari (suyuq oziqa moddasi, qon limfa) ichida yashashi va ular uchun kerak bo’lgan maxsulotlarni kerakli miqdorda olaolishi bilan izohlash mumkin. Bunday muhitda parazit tanasiga tayyor maxsulotlarning osmotik yo’l bilan kirishi tufayli ichak sistemasi parazit uchun ortiqcha bo’lib qoladi. Bunday organ o’z funksiyasini bajarmaydi va asta-sekin qisqarib ketadi. 2. Nerv sistemasi Parazitlik bilan hayot kechiruvchi organizmlarda nerv sistemasi va sezgi organlarining soddalashuv tomonga borishi shubhasizdir. Ushbu jarayon ayniqsa endoparazitlarda nerv sistemasini soddalashuvi sezilarli bo’ladi. Soddalashuv jarayoni birinchi navbatda ayrim sezgi organlarining yo’qolishida namoyon bo’ladi. Masalan, so’rg’ichlilarning erkin yashovchi mirasidiy lichinkasi oraliq xo’jayinini izlab topish uchun o’zining toq ko’zidan foydalanadi. Parazitlik bilan oraliq xo’jayin tanasida yashovchi sporosista va rediya lichinkalarida esa ushbu sezgi organi reduksiyalanib ketadi. Rediyalardan hosil bo’lgan serkariya lichinkalari esa tashqi muhitga chiqib, erkin so’zib, o’zining asosiy xo’jayinlarini axtaradi. Ushbu lichinkalar 2 ta yoki 3 ta ko’zga ega bo’ladi. Serkariyalar asosiy xo’jayin tanasiga tushgandan so’ng,

O'xshashlar

Parazitlarning xo’jayinlari. Giperparazitizm
YUKSAK O‘SIMLIKLARNING VEGETATIV ORGANLARINI RIVOJLANISHI
Matn va ichki bog‘lanishlar
Sinflardagi ichki malumotlar turlari.
Teng taqsimlangan ichki bosim