Ijtimoiy nazorat jarayonini o‘rganishda tarixiy va sotsiologik yondashuv Reja 1. I jtimoiy nazorat jarayonini shakllantirish va rivojlantirish muammolarini o‘rganish da yangicha yondashuv. 2. M amlakatda mukammal nazorat jarayonini shakllantirish d a demokratlashtirish va liberallashtirish ning o‘rni. 3.Nazorat jarayonini samarali ishlashida siyosiy-huquqiy madaniyatning o‘rni.

1. I jtimoiy nazorat jarayonini shakllantirish va rivojlantirish muammolarini o‘rganish da yangicha yondashuv. Ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish jamiyat strukturasini tahlil qilishni taqozo etadi. Chunki ijtimoiy jarayonni tushunish uchun uning jamiyat strukturasida tutgan o‘rnini bilish kerak. Insoniyat jamiyati sotsiolog olimlar tomonidan ijtimoiy voqeliklarni ng majmui sifatida tushuniladi. Ijtimoiy voqelik – tabiatda, jamiyatda va insonning o‘zida ma’lum bir o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan individlarning o‘zaro bog‘liq harakatining ta’siri natijasidir. Ijtimoiy vokelik o‘zaro bog‘liq harakat va bu har a kat ta’siri natijasida kelib chiqadigan o‘zgarishdan iborat bo‘lganligi uchun uni ikkiga bo‘lish mumkin, ya’ni ijtimoiy voqelik ijtimoiy jarayon va ijtimoiy tuzulmadan iborat bo‘ladi deb aytish mumkin. Ijtimoiy jaryon tushunchasi ko‘pincha ijtimoiy munosabatlar tushunchasi bilan bir xil deb qabul qilinadi. Lekin ular mazmun va shakl singari farq qilishi lozim, ya’ni ijtimoiy jarayon mazmun bo‘lsa, ijtimoiy munosabat shakldir. Maslan, asosiy jarayon bo‘lgan ishlab chiqarish jarayoni mazmun bo‘lsa, u bir qancha shakllarda, ya’ni quldorchilik, feodal va kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari shaklida amalga oshirilishi mumkin. Ijtimoiy jarayonlarni o‘rganishda yangicha yondashuvda zamon talablaridan kelib chiqish lozim. Zamonamiz talabi kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tishdan iborat bo‘lganligi uchun asosiy e’tibor fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish masalalariga qaratilishi maqsadga muvofiqdir. Fuqarolik jamiyatining asosiy vazifasi ijtimoiy regulyator bo‘lgan huquq va axloq normalariga rioya etilishini nazorat qilishdan iborat bo‘lganligi uchun ijtimoiy nazorat jarayonini shakllantirish va rivojlantirish muammolarini o‘rganish bugungi kunning dolzarb mavzusi hisoblanadi. Sotsiologiya yaxlit jamiyat to‘g‘risidagi, eng avaalo, ijtimoiy tartib va ijtimoiy taraqqiyot to‘g‘risidagi fandir. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartib o‘rnatilishi uchun mamlakatda mukammal ijtimoiy nazorat mexanizmi shakllangan bo‘lishi lozim. B uning uchun ijtimoiy nazorat jarayonini shakllantirish va rivojlantirish masalalarini sotsiologik jihatdan tadqiq qilish kerak bo‘ladi . Ushbu maqsadga erishish jamiyatshunoslik

fanlari va eng avvalo tarix fani negizida shakllanadigan sotsiologik tafakkurni taqozo etadi. Jamiyat taraqqiyoti masalalarini o‘rganishda ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosiga alohida e’tibor qaratiladi, chunki, ijtimoiy tartib jamiyat taraqqiyotining muhim sharti hisoblanadi. Ijtimoiy tartib, shuning uchun jamiyat taraqqiyotinig muhim sharti hisoblanadiki, agar tartib bo‘lmasa, insoniyat jamiyatida tabiiy ravishda kelib chiqadigan ziddiyatlar keskinlashib ketadi va, oxir- oqibatda, jamiyat son-sanoqsiz urushlardan iborat bo‘lib, ertami-kechmi bunday jamiyat halokatga uchraydi. Demak, ijtimoiy tartib bo‘lmagan joyda, nafaqat taraqqiyot ta’minlanmaydi, balki jamiyatning tanazzulga yuz tutish ehtimoli kuchayadi. Ijtimoiy tartibni o‘rnatish muammosi barcha vaqtlarda donishmandlarni o‘ylantirib kelgan eng dolzarb va eng murakkab muammo bo‘lib qolmoqda. Shuning uchun olimu - ulamolar doimo qanday qilsak jamiyatda tartib bo‘ladi degan savolga javobqidirishgan. Bugungi kunda ham ushbu savolga javob topish o‘z dolzarbligini yo‘qotgan emas, chunki, ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan ko‘plab taklif va tafsiyalar ilmiy asosda ishlab chiqilgan bo‘lishiga qaramasdan, muammo haligacha o‘z ye chimini to‘la topa olgani yo‘q. Ushbu savolga turli davrlarda turlicha javob berilgan bo‘lsa ham, hali-hanuz ijtimoiy tartibning barqarorligini ta’minlashga to‘la erishilgani yo‘q. Buni bugungi kunda dunyoning turli burchaklarida ro‘y berib turgan tartibsizliklar va urushlardan yaqqol ko‘rsa bo‘ladi. Global miqyosdagi tartib sizlik har bir mamlakatdagi tartibsizlikdan tashkil topgani kabi global ijtimoiy tartib ham har bir mamlakatdagi tartibdan tashkil topadi. Bunday tartibni o‘rnatilishi huquq va axloq normalariga rioya qilishni ta’minlashga qodir bo‘lgan nazorat tizimiga bog‘liqdir. Nazorat tizimi ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lishi uchun nazorat borasida davlat va jamiyat o‘rtasida hamkorlik va sheriklik o‘rnatilishi lozim. Hozircha yuqoridan amalga oshiriladigan davlat nazorati kuchli, lekin quyidan amalga oshiriladigan jamiyat nazorati ancha kuchsiz. Demak ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lgan jamiyat nazoratiga bog‘liq bo‘lmoqda. Jamiyat nazoratini tashkil qilish

odamlardagi befarqlik kayfiyati jilovlanib huquq va axloq normalariga bo‘lgan daxldorlik hissini shakllanishiga bog‘liqdir. Shuning uchun, O‘zbekis t on Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ushbu xususda gapirib, jumladan, shunday degan edi: “Oilada, maktabda, mehnat jamoasida, mahallada olib borilayotgan axloqiy tarbiya, jamoatchilik fikrini kuchi, ommaviy axborot vositalari, ruhoniylarning obro‘-e’tibori - hamma-hammasi odamlarimizda qonun buzilishi bilan bog‘liq har qanday hatti-harakatlarga nisbatan barqaror qarshilikni shakllantirishga qaratilmog‘i lozim” . 1 Ijtimioy tartibni o‘rnatish to‘g‘risida G‘arb va Sharq olami donishmandlari ko‘plab ilmiy asarlar yaratgan bo‘lishlariga qaramasdan muammo murakkabligicha saqlanib qolmoqda. Ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan ko‘plab omillar shakllangan bo‘lishiga qaramasdan tartibsizlik ko‘payib bormoqda. Ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan bilim, ma’naviyatni yuksaltirishga va o‘rta sinfni kuchaytirishga qanchalik harakat qilinmasin dunyodagi tartibsizliklar kamaymayapdi. G‘arb mamlakatlarini olimlaridan farq qilib Sharq mamlakatlari donishmandlari ijtimoiy tartibni o‘rnatishda ma’naviyatni roliga ko‘proq e’tibor qaratishadi. Masalan, Konfutsiy ta’limotida ijtimoiy tartibni o‘rnatish ma’naviy yuksaklik bilan bog‘liqlikda ko‘rsatiladi. Sharq Arastusi deb nom olgan Abu Nasr Farobiyning ham asarlarida ijtimioy tartibni o‘rnatishda axloqiy tarbiya negizida shakllanadigan ma’naviyatga alohida e’tibor qaratiladi. G‘arb va Sharqda ijtimoiy tartibni o‘rnatish borasidagi farqni kelib chiqishini sababi G‘arbdagi individualizm va Sharqdagi jamoaviylik tuyg‘usi bilan bog‘liq. G‘arb va Sharqdagi bunday farqlarni kelib chiqishi tabiiy omillar bilan bog‘liq bo‘lib ular ijtimoiy hayotni barcha sohalarida o‘zini namoyon qiladi. Jumladan, jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishda ham ma’lum bir o‘ziga xosliklar kelib chiqgan. Bugungi kunda ijtimoiy tartibni o‘rnatish bilan bog‘liq bo‘lgan muammo ma’naviyat bilan bog‘liqdir. Chunki bilim va ma’naviyatni uyg‘unlikda rivojlanishini ta’minlab bo‘lmayapdi, nega deganda global miqyosda ma’naviyat 1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент, “Ўзбекистон”, 1997 йил, 94 бет

orqada qolmoqda. Nazorat tizimi ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lishi uchun bilim va ma’naviyat uyg‘unlikda rivojlangan bo‘lishi lozim. 2. M amlakatda mukammal nazorat jarayonini shakllantirish d a demokratlashtirish va liberallashtirish ning o‘rni. Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatish to‘g‘risida gapirganda, jamiyat taraqqiyotini belgilaydigan ko‘rsatkichlarni aniqlab olish va o‘sha ko‘rsatkichlardan kelib chiqib fikrlash lozim. Jamiyatshunoslik fanida jamiyat taraqqiyotining ko‘rsatkichlari sifatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi, odamlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining qondirilganlik darajasi va boshqa me’zonlar qabul qilingan. Albatta,bu ko‘rsatkichlar jamiyat taraqqiyotini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Lekin jamiyat taraqqiyoti oxir-oqibatda odamlar hayotini baxtli qilishga qaratilganligidan kelib chiqsak, taraqqiyotni ko‘rsatuvchi boshqa muhimroq mezon bo‘lishi mumkin. Buning uchun baxtli hayot nima ekanligidan kelib chiqish lozim, bizlar baxtli hayot deganda odamning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining to‘liq qondirilganlik holatini tushunishga odatlanganmiz. Lekin, insonning baxtliligini boshqa muhim sharti bor, bu unda qo‘rquvsiz erkin yashash hissining mavjudligidir. Demak, baxtli hayot deganda nafaqat moddiy va ma’naviy ehtiyojlarning to‘liq qondirilganlik holati, balkim qo‘rquvsiz erkin yashash hissining mavjudligini tushunish to‘g‘riroqdir. Inson qo‘rqmasdan erkin yashashi uchun esa, jamiyatda adolatli ijtimoiy tartib o‘rnatilgan bo‘lishi lozim va bunday tartib faqat mukammal nazorat tizimi orqaligina ta’minlanishi mumkin. Shuning uchun nazorat tizimini samarali qilishga qaratilgan chora-tadbirlar davlat va jamiyat tomonidan qullab-quvvatlanadigan eng ustuvor vazifa hisoblanadi . Insoniyat jamiyatida ijtimoiy tartibni o‘rnatish uchun ikkita ijtimoiy regulyator kashf etilgan bo‘lib, ulardan biri huquq, ikkinchisi esa axloqdir. Huquq va axloq o‘z o‘zidan tartibni ta’minlamaydi, ular jamiyatda tartib o‘rnatishi uchun ularga rioya qilish amalda ta’minlangan bo‘lishi lozim. Buning uchun esa huquq va