Ikkinchi jahon urushi davri va 50-yillar o’zbek tanqidchiligi muammolari. Vulgar sotsiologizm Reja: 1. 40-50 yillar adabiy tanqidchilik taraqqiyoti jarayoniga umumiy nazar 2. Davr adabiy muhiti va adabiy tanqidchilik 3. “Konfliktsizlik nazariyasi” va uning oqibatlari 4. “Vulgar sotsiologizm” atrofidagi bahslar

Mavzuga oid qisqacha annotatsiya Ikkinchi jahon urushi davrida O’zbekistonda ilmiy, madaniy va adabiy hayot yana ham rivojlandi. Fanlar Akademiyasining tarix, jahon adabiyoti, sharqshunoslik institutlari va boshqa bir qator ilmiy-madaniy markazlarning evakuasiya qilinishi bu jonlanishga sabab bo’ldi. Evakuasiya etilgan rus olimlari bu yillarda respublikamizdagi fan rivojiga, ayniqsa, filologiya va sharqshunoslik fanlari rivojiga ma’lum darajada hissa qo’shdilar. O’rta Osiyo Davlat universitetining filologiya va sharq fakultetlari shu davrda ochildi . O’zbek tanqidchiligi urush yillarida o’zining hozirjavoblik va jangovarligi bilan ajralib turdi. Badiiy asarlar peshma-pesh, tezkorlik bilan tahlil etildi, tanqidchilikda publisistik ruh yetakchi bosqichga ko’tarildi. O’zbek tanqidchiligi ham davr va hayot sinovlaridan o’tib xalq hayoti ichiga yanada chuqur kirib bordi. Xalqimizning vatanparvarlik, qahramonlik tuyg’ularini toblashda adabiy tanqid o’zining munosib ulushini qo’shdi. Ikkinchi jahon urushi davrida O’zbekistonda ilmiy, madaniy va adabiy hayot yana ham rivojlandi. Fanlar Akademiyasining tarix, jahon adabiyoti, sharqshunoslik institutlari va boshqa bir qator ilmiy-madaniy markazlarning evakuasiya qilinishi bu jonlanishga sabab bo’ldi. Evakuasiya etilgan rus olimlari bu yillarda respublikamizdagi fan rivojiga, ayniqsa, filologiya va sharqshunoslik fanlari rivojiga ma’lum darajada hissa qo’shdilar. O’rta Osiyo Davlat universitetining filologiya va sharq fakultetlari shu davrda ochildi. S.Jo’ra, K.Imomov, P.Tursun, M.Boboyev, N.Safarov, Z.Fatxullin, I.Rahim, A.Rahmat, M.Muhamedov, M.Ismoiliy, Shuhrat, A.Udalov, V.Kostirya, I.Muslim, Nazarmat, Akbariy va boshqa o’nlab adiblar harakatdagi armiya safida bo’ldilar. Oybekning “Quyosh qoraymas” romanidan parchalar e’lon qilindi. G’.G’ulomning “Sen yetim emassan”, “Men yahudiy”, “Sog’inish”, H.Olimjonning “Rossiya”, “Qo’linga qurol ol”, “Roksananing ko’z yoshlari”, Abdulla Qahhorning “Xotinlar”, “Asror bobo”, Oybekning “Navoiy” asarlari, Yashinning “O’lim bosqinchilarga”, Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi”, H.Olimjonning “Muqanna”, Oybekning “Mahmud Tarobiy”, I.Sultonovning “Burgutning parvozi” singari dramalari bu

davrda sahnaga qo’yilib, faqat urush davri o’zbek adabiyoti emas, umuman, o’zbek adabiyoti tarixidan mustahkam o’rin egalladi. Oydinning “Qizlarjon”, “Shirin keldi” hikoyalari to’plami, Oybekning “Xalq-qahramon”, S.Ahmadning “Farhod tog’ining etaklarida”, Oydinning “Mening qahramonim”, P.Tursunning “Oq oltin” ocherklarida davrning konkret qahramonlari qiyofasi aks ettirildi. Urush davri taqozasi bilan matbuotda adabiy tanqid uchun avvalgidan ancha kam joy ajratilsa ham, bu kamchilik og’zaki muhokamalar va munozaralar bilan bir darajada to’ldirildi. Bu davrda professional tanqidchilar bilan bir qatorda adabiy tanqid bilan san’atkorlarning o’zlari ham shug’ullandilar. Uyg’un H.Olimjon ijodi haqida “Shodlik va baxt kuychisi” nomli maqola yozdi. O’zbek tanqidchiligi urush yillarida badiiy adabiyotda o’zining chuqur ifodasini topgan xalqlar do’stligi masalasiga alohida e’tibor bilan qaradi. 30-yillarda badiiy asarlar tahlil qilinar ekan, baxt tushunchasi Vatan farovonligi, ozod va baxtiyor mehnat talqin etilgan bo’lsa, urush davriga kelib bular yoniga Vatan ozodligi, fashizmni tor-mor qilish masalalari ham kelib qo’shildi. 1943 yilning dekabrida Moskvada o’zbek adabiyoti va san’ati kunlari bo’lib o’tdi. Dekada o’zbek tanqidchiligida ham munosib iz qoldirdi. H.Olimjon, Oybek, I.Sultonovlarning “O’zbek xalqining adabiyoti”, “O’zbek adabiyoti”, “Katta imtihon” singari maqolalarida bir tomondan, o’zbek adabiyotining 25 yil ichida bosib o’tgan yo’liga qisqacha yakun yasaldi, ikkinchi tomondan, o’zbek adabiyotining urush davridagi ahvoli tahlil qilib berildi. I.Sulton “Katta imtihon” maqolasida “...poeziyamiz bu davrda jiddiy yutuqlarga erishdi; o’z taraqqiyotida birdaniga bir necha pog’ona yuqori ko’tarildi” deb yozgan edi. (I.Sulton. Pyesalar, maqolalar. T., 1959. 168-bet). H.Olimjon “O’zbek xalqining adabiyoti” maqolasida shu adabiyotning asosiy xususiyatlaridan tashqari, uning avvalgi bosqichlardan farqlanib turuvchi o’ziga xos belgilarini ham ko’rsatib berdi. Bu davr o’zbek adabiyoti rivoji avvalgi bosqichdan farqli o’laroq “Epik qahramonlar obrazini yaratish”da namoyon bo’lmoqda, der ekan u “Burgutning parvozi”, “O’lim bosqinchilarga”, “Mahmud Torobiy”, “Jaloliddin”, “O’zbekiston qilichi” kabi asarlar asosida haqli xulosa chiqargan edi. Uyg’unning “Qilich va qalam bilan” nomli maqolasida urush davri tanqidchiligi uchun eng

xarakterli xususiyat - kuchli publisistik ruh ajralib turadi. M.Shayxzodaning “O’zbekiston qilichi” dramasi haqida” (Qizil O’zbekiston, 1942. 7 may) maqolasi “O’zbekiston qilichi” dramasiga yozilgan taqriz edi. N.Pogodin, S.Abdulla, Uyg’un, H.Olimjonning “O’zbekiston” qilichi” 1942 yilda e’lon qilindi. “O’zbekiston qilichi”da Yunus ota o’g’li Arslonga o’zi yasagan qilichini tutqazib jangga kuzatadi. Jangda qo’rqoqlik qilgan Toshmatni Arslon otishga buyuradi. Farzandi nobakorligidan aziyat chekkan Odil ota o’g’li o’rnini bosish uchun jangga otlanadi... Oybekning “Navoiy” romaniga tanqidchilik katta baho berdi. Ye.E.Bertels, M.Shayxzoda, I.Sultonlar 1945 yil fevralida O’zbekiston Yozuvchilar soyuzida muhokamada “Navoiy” romaniga munosabat bildirdilar. “Bu asar,-degan edi I.Sulton,-o’zbek xalqi tarixida o’lmaydigan roman bo’lishi bilan bir qatorda yirik siyosiy hujjat hamdir”. (“Qizil O’zbekiston” 1945. 11 fevral). M.Shayxzoda “Tirik Alisher” degan maqola yozgan edi. Hodi Zarifovning “O’zbek folklorida qahramonlik va vatanparvarlik” maqolasida folklor namunalarini chuqur tadqiqot etdi. Xulosa qilib aytganda o’zbek tanqidchiligi urush yillarida o’zining hozirjavoblik va jangovarligi bilan ajralib turdi. Badiiy asarlar peshma-pesh, tezkorlik bilan tahlil etildi, tanqidchilikda publisistik ruh yetakchi bosqichga ko’tarildi. O’zbek tanqidchiligi ham davr va hayot sinovlaridan o’tib xalq hayoti ichiga yanada chuqur kirib bordi. Xalqimizning vatanparvarlik, qahramonlik tuyg’ularini toblashda adabiy tanqid o’zining munosib ulushini qo’shdi. 50-yillar adabiy tanqidchiligida yozuvchilar e’tiborini zamonaviylik masalalariga jalb etuvchi jiddiy fikrlar ham aytila boshlandi. Masalan, 40-yillarning oxirida yozilgan (“Sh.Yu.”, 1946, 7-8) bir tanqidiy maqolada respublikamiz hayotining bunyodkor ko’rinishlari o’zining har taraflama chuqur va haqqoniy ifodasini topayotgani yo’q ekanligi ta’kidlandi “bizning qariyb hamma shoirlarimiz o’z she’rlarida O’zbekistonni jannatga, bog’i Eramga o’xshatadilar, O’zbekiston boy, farovon, obod, deb qayta-qayta takrorlanadi”. Holbuki, davrni, zamonni, haqiqiy O’zbekistonning qiyofasini, uning buyuk qurilishlaridagi kurashlarni tasvirlash kerak, bu birinchidan asarning g’oyaviyligi uchun kurash degan gap edi, bu

fikrlarda adabiyotimizda uch berib kelayotgan konfliktsizlikni tanqid qilish yotadi... 50-yillar o’zbek adabiy tanqidchiligi shoirlarimizni umumiylikdan qochishga da’vat etdi va asar g’oyasining aniq va konkretligi, obraz va xarakterlarning haqqoniyligi uchun kurashdi. 50-yillar o’zbek tanqidchiligining ilg’or vakillari ijodida yana bir muhim xususiyat ko’zga tashlandi. Endi badiiy tanqidchilarimiz badiiy asarning g’oyasi asar tuzilishidagi boshqa barcha komponentlar bilan aloqadorlikda o’rgana boshladi. Bu masalan, S.Azimovning H.Olimjon ijodiga bag’ishlangan turkum maqolalarida ko’rina boshladi. S.Azimovning “Sh.Yu.” jurnalining 1954 yil 9-sonida e’lon qilingan H.Olimjon haqidagi maqolasida bu ulkan shoir mahoratini, uning g’oyaviy-badiiy konsepsiyasini atroflicha yoritishda o’zbek adabiyotshunosligining jiddiy yutuqlaridan biri bo’ldi. Ayniqsa, Zaynab obrazining prototipli ekanligi, lekin bu obraz badiiy tip darajasiga ko’tarilganligi eskilik bilan yangilik o’rtasidagi kurash zo’r mahorat bilan qo’yilganligini ta’kidlagan edi. “Asarning g’oyaviy mazmuniga mos badiiy forma, asar qahramonlarining ruhiga mos badiiy vositalar topa olganligini tanqidchi yaxshi bayon etib beradi. 40-yillarning oxiri 50-yillar badiiy tanqidchiligi tarixida munaqqid Abdulla Olimjonning ijodi alohida ajralib turadi. Uning “Og’riq tishlar” va “Yangi yer” sahna asarlariga yozgan taqrizlari, R.Bobojonning “Qadrdon do’stlar” S.Zunnunovaning “Qizingiz yozdi”, Mirmuhsinning “Yashil qishloq”, Shukrulloning “Chollar”, O.Yoqubovning “Chin muhabbat” nomli asarlari va to’plamlariga bag’ishlangan maqolalari alohida ajralib turadi. 50-yillar adabiy tanqidchiligida muammoli xarakterdagi maqolalar yozish ham o’sha davr adabiy tanqidchiligining muhim o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Masalan, Abdulla Olimjon “Oybek romanlarida ijobiy qahramon obrazi» mavzuida muammoli maqola yozdi. A.Olimjonning mazkur maqolalarida partiyaning 1946-1948 yillarda e’lon qilingan adabiyotning g’oyaviyligini yanada yuqoriga ko’tarish tadbirlari o’z ifodasini topdi. 50-yillar boshlarida ayrim shoirlar ijodidagi ko’zga tashlanuvchi ma’yuslik motivlari ba’zan g’oyasizlik va tushkunlikda ayblandi. Bu kamchilik 50-yillarning o’rtalariga kelib bartaraf etildi. O’zbekiston Yozuvchilari III syezdi (1954) bo’lib o’tdi. Vera Inber Zulfiyaning