Ilmiy texnika inqilobi falsafasi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.544921875 KB

Ko'chirib olish

Ilmiy texnika inqilobi falsafasi
REJA:
1.Ilmiy inqilob tush u nchasi.
2.Ilmiy – fan paradigmasini ng almashinuvi sifatida.
3.Texnika va texnologiya, ularning taraqqiyot bosqichlari.
4.Texnologik inqilobning ijtimoiy oqibatlari.

Ilmiy inqilob tushunchasi . Fan taraqqiyoti rivojlanishining umumiy
qonuniyatlariga bo‘ysunadigan jarayon va sohadir. Rivojlanishning umumiy
qonuniyatlariga tadrijiy (evolyusion) va sakrashsimon (inqilobiy) o‘zgarish,
eski sifatdan yangi sifatga o‘tish kiradi. Bu ikki turdagi o‘tish fan taraqqiyoti
uchun ham xosdir.
Fan ijtimoiy institutdir. SHunday ekan fan o‘zini taraqqiyotini ichki
mexanizmlari va tashqi omillariga ega.
Fan taraqqiyoti ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotni bir tarkibiy qismidir.
Ilmiy tadqiqot sohasida ishlaydigan mutaxassislar fan taraqqiyoti
qonuniyatlarini bilishlari kerak. Bu mutaxassisni falsafiy tafakkur madaniyatiga
kiradi, o‘z sohasidagi faoliyatini qaytarilmas va davriy jarayonlarini bilish
imkoniyatini beradi.
Ilmiy yoki nazariy - falsafiy inqilob tushunchasini fanga birinchi bo‘lib I.Kant
kiritgan. Uning fikricha turli .davrlarda matematika, tabiyot va falsafada inqiloblar
yuz bergan. Birinchi ilmiy inqilob I.Kantni fikricha, qadimgi yunon
matematikasida sodir bo‘lgan. Bu inqilobni mazmuni shundan iboratki, Fales yoki
boshqa kishi geometriya masalalarini echish bilan qanoatlanmay, geometrik
figuradagi tomonlar va mikdorlar nisbatini mantiqiy isbotlash orqali asoslashga
o‘tgan.
Tabiatshunosliqda, Kantning fikricha ilmiy inqilobni F.Bekon amalga
oshirgan. Aslida F.Bekon uslubiy inqilobni amalga oshirgan.
Ilmiy inqilobni Kopernik, Galiley, Kepler, Nyuton amalga oshirdilar.
Inqilob tushunchasini o‘ziga kelganda I.Kantni fikricha fandagi inqilob -
bu «Baxtli fahm, o‘ydir», insonlarki taraqqiyotga olib k eladigan
nogahon yoritishdir.
Inqilob natijasida olim muammoni echishni yangi aprior shakllarini
topadi. I.Kant bergan yana bir tavsif bo‘yicha ilmiy inqilob biron - bir bilim

tarmog‘ini to‘satdan tug‘ilishidir, bunda fan birinchi marta o‘zini predmeti va
maqsadini anglaydi.
Inqilobni keyingi davrida fan faktlarni to‘ttlash va ularga tavsif berish orkali
tadrijiy taraqqiyot shaklida rivojlanadi. Ilmiy inqilobni intellektual mexanizmi
ijodiy fikrlovchi tafakkurdir.
Gegel Kantning qimmatli fikrini davom ettirmadi. Mutafakkir «Ilmiy -
tarakqiyot» tushunchasini ishlatish bilan chegaralanadi. Gegelni fikricha ilmiy
tarakqiyot nazariy tafakkurni qo‘yi bosqichidan yuqori bosqichiga ko‘tarilgan.
Marks falsafasi ilmiy revolyusiya u yoki bu unda chuqur o‘zgarishlar, bir
tushunchalar va tamoyillar tizimida obektni yana ham chuqur mohiyatini
ochib beradigan, boshqa tushunchalar tizimiga o‘tish deb tushuntirshadi.
G‘arb fani va falsafasida Kantdan keyin XX asrni o‘rtalarigacha ilmiy
tarakqiyotni tushuntirishda kumulyativistik yondashuv hukm surdi.
Bu yondashuvga ko‘ra ilmiy - taraqqiyot fakt va bilimlarni to‘xtovsiz
to‘planishidir, fakt va bilimlardan tashkil topgan irmoqlar qo‘shilishib fan
daryosini hosil qiladilar, har bir umumiy mayda haqiqatlarni majmuasidir.
Mazkur yondashuv fanda keskin sakrashlar, inqilobiy o‘zgarishlar bo‘lishini
inkor etadi.
Kumulyativizm yondashuvi fan tarakqiyotidagi tadrijiylikni, nazariy
vorisliklarni mutlaqlashtiradi. Kumulyativistlarni fikricha fandagi keskin
o‘zgarishlar, butunlay yangi tushuncha va tasavvurlarni kelib chiqishi ilmiy
inqilob emas, balki ijodiyot psixologiyasini predmeti bo‘lmish g‘ayrishuuriy
jarayondir.
SHu bois, mantiqiy pozitivizmda ilmiy inqilob tushunchasi umuman ishlab
chiqilmagan, tadqiqot predmetiga aylanmagan. Natijada fan taraqqiyotini
sinxroniyasiga e’tibor bergan neopozitivizm ilmiy bilishni tarixiy
dinamikasini, diaxronikasini e’tibordan chetda qoldirdi.
Bu narsa 60 - yillarda tanqidiy fikrlovchi faylasuflarga ayon bo‘ldi.

Antikumulyativizm yondashuvini ishlab chiqishda A.Koyre, E.Meyrson
xizmatlar qilishdi.
Asta - sekin G‘arb falsafasida postnozitivizm yo‘nalishi
shakllandi. K.Popper falsifitsionizm T.Kun esa fanning paradigmal
konsepsiyasini yaratdilar.
Ilmiy inqilob fan paradigmasini almashinuvi sifatida.
Fan taraqqiyotini zaminida har davrda bir butunjahon bilish hosilalari
mavjudligi g‘oyasi yotadi. Fanning borlig‘iii belgilab beradigan bir butun bilish
hosilasini T.Kun paradigma deb ifodaladi. U quyidagicha yozadi: «Paradigma
deb men ma’lum davrda ilmiy jamoatchilikka barchalar tomonidan tan olingan
muammolarni qo‘yish va ularni echish modelini beradigan ilmiy yutuqlarni
tushunaman» (Kun T. Struktura nauchnыx revolyusiy. M. 1975. ).
Faylasuflar T.Kuni kiritgan «Paradigma» tushunchasini noaniq deb
baholadilar.
SHundan keyin T.Kun «Paradigma» tushunchasini olimlarni ma’lum bilim
tarmog‘iga tegishli ekanliklarini, ularni ilmiy faoliyatlari ma’lum qoidalar
tizimiga bo‘ysunishni ifodalaydigan tarmoqlar matrisasi (dissiplinariya matritsa)
tushunchasi orqali ta’riflashga harakat qildi.
Paradigma tarkibiga nazariy umumlashmalar (qonunlar va tushunchalarni
ta’riflaydigan xulosalar), universum va uni ontologiyasini tavsiflash
imkoniyatini beradigan metafizik (ya’ni, umumnazariy, falsafiy) elementlar,
tadqiqot yo‘nalishini belgilaydigan qadriyatli ko‘rsatmalar va nihoyat ko‘pchilik
olimlar tomonidan qabul qilingan namunalar, konkret muammolarni hal
qiladigan echimlar kiradi.
Bu unsurlar «normal fanni» mavjudligini ta’minlaydilar.
Ko‘pchilik tan olgan paradigmani mavjud bo‘lishi fanni kamolotga,
taraqqiy etgan bosqichga erishgandan dalolat beradi.

Tomas Kun paradigmalarning tarixiy shakllariga Aristotel dinamikasi,
Ptolomey astronomiyasi, Nyutonni mexanikasini kiritgan.
K.Popperning fikricha ilmiy inqilobni xususiyati shuki, u ma’lum
muammoni hal etishga intilgan nazariyalardan birontasini oqilona tanlashni
bildiradi.
Ilmiy bilish jarayoni - bu ilmiy nazariyalarni to‘xtovsiz olg‘a surish va
falsifikatsiya qilishdir.
Fanda izlanishlar gipotezalarni ishlab chiqish jarayonlari to‘xtamaslik kerak,
hatto nazariya tajribada tasdiqlansa ham doimo yangidan yangi nazariyalarni
ishlab chiqish lozim.
Demak, ilmiy taraqqiyot evolyusiyasi ketma-ket sodir bo‘ladigan ilmiy
inqiloblardan tashkil topadi.
K.Popperning g‘oyasiga qaraganda T.Kunni nazariyasi ilmiy inqilob
jarayonini chuqurroq tushuntiradi. Uning fikricha ilmiy inqilob davriy vaqti-vaqti
bilan sodir bo‘ladigan chuqur o‘zgarish bo‘lib, u fanni yoki fan tarmog‘ining
predmetini, tadqiqot usulini, tushunchalar tizimish va falsafiy asoslarini
yangilashga olib keladi.
Inqilobiy o‘zgarishdan keyin fan taraqiyoti normal tadrijiy bosqichiga
kiradi. Tadqiqotchilar T.Kunni paradigmal konsepsiyasini ayrim kamchiliklariga
ham e’tibor berishdi.
Xususan T.Kun fanni normal, evolyusion taraqqiyoti bosqichini asta-sekin
rivojlanishi, muammolarni echish usuli algoritmlashgan faoliyat deb, fandagi
tanqidiy va ijodiy xislatni ko‘ra olmadi. Fanda inqilobga olib keladigan
o‘zgarishlar ilmiy bilishni tadrijiy taraqqiyot bosqichida sodir bo‘ladi.
Bundan tashqari fandagi tadrijiy va inqilobiy rivojlanish o‘rtasida
predmetli va konseptual vorislik bor. Ya’ni ikki davr bir-biriga nisbatan
butunlay mustaqil bo‘lmasdan, biri ikkinchisidan o‘sib chiqadi.
Ilmiy inqilob nimalarda namoyon bo‘ladi?

1. Ilmiy inqilob tadqiqotni yangi sohalari va predmetini
ochishda, shu bois yangi usullarini va ularga monand bo‘lgan nazariy
tushunchalarni ishlab chiqishda ko‘rinadi.
SHunday qilib, inqilob qatoriga matematikada noevklid geometriyasi
yoki differensial va integral hisoblash usullarini, klassik va noklassyk
mexanikani yaratilishini kiritsh mumkin.
2. Ilmiy inqilob tadqiqot obekti chuqur, fundamental, mavjud
tasavvurlarini o‘zgartirib yuboradigan xususiyatlarini, qonuniyatlarini ochish
va ularni talqin etishni bildirishi mumkin. Masalan, fizikada Bolsman
termodinamikasini yoki yorug‘likni kvant nazariyasiny (M.Plank) paydo-
bo‘lishi buni tasdiqlaydi.
3. Ilmiy inqilob ob’ekt haqidagi oldingi tasavvurlarni sifat jihatdan
o‘zgartirilishini bildirish mumkin. Ximiyada kislorodni kashf etilishi bois
yonishni flogistion nazariyasidan oksidlash nazariyasiga o‘tish shundan
dalolat beradi.
4. Ilmiy inqilobni juz’iy shaklini tadqiqot obektini tasvirlashda
ishlatiladigan tushunchalar modellar tizimini, in’ikos etish tilini ishlab
chiqish, mavjudlarini almashtirish tashkil qilishi mumkin.
Hozirgi paytda tadrijiy va inqilobity yangilanish fan-texnika
tarakqiyotini turli bosqichini emas, balki ham parallel sodir bo‘layotgan, ham
bir-biri bilan bog‘langan turli tomonni ifoda etadi.
Texnika va texnologiya, ularning taraqqiyot bosqichlari . "Texnika "
(yunoncha texne - san’at, mohirlik, o‘quvli) so‘zida faoliyat va qurol sifatida
ishlatish ma’nolarini farqlash lozim. Birinchi ma’nosi "texnika" faoliyatni
amalga oshirish malakasi va usulini anglatadi. O‘zining dastlabki ma’nosini bu
so‘z hozir ham saklagan (masalan, sportchining texnikasi).

Lekin, keyinchalik mehnat vositalarini, ayniqsa, mashinalarni paydo
bo‘lishi bilan "texnika" tushunchasini mazmuni o‘zgardi. Texnika nima?
Texnika - ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, mehnat predmetiga
ta’sir ko‘rsatish uchun yaratilgan inson faoliyati vositasidir.
Texnikada odamlarning maqsadi, bilimlari va tajribalari moddiylashtirilgan.
Maqsad texnikaga yuklatilgan vazifada, texnika bajaradigan funksiyalarda
namoyon bo‘ladi. texnikaning asosiy vazifasi inson mehnatini yangillashtirish,
samaradorligini oshirish, uning imkoniyatlrini kengaytirish, insonni sog‘ligi uchun
havfli bo‘lgan mehnat sharoitlaridan ozod qilishdir.
Har qanday narsaning mohiyati uning xususiyatida namoyon bo‘ladi.
Texnikaning xususiyati nimadan iborat? Texnika kishilarning shunday
predmetli faoliyatini natijasiki, qaysiki unda noorganik material (uning moddasi,
energiyasi, xossalari) ma’lum funksiyani bajarish uchun moslashtirilgan
sun’iy mexanizmga aylantirilgan.
Tabiiy materialni texnikaga aylantirishda ikki xildagi tabiiylik va sun’iylik
xislatlari namoyon bo‘ladi:
Tabiiylik: 1) noorganik (modda va energiya) material; 2) tabiiy material
xossalari va tabiiy muhit haqidagi obektiv bilim (Tabiatshunolsik).
Sun’iylik: 1) bo‘lajak mexanizmni modeli va loyihasida mujassamlangan
inson maqsadi; 2) insonning mexanizmni yaratishga qaratilgan maqsadga
muvofiq faoliyati.
Texnikada kishilarni bilimi va tajribasi moddiylashadi, mujassalashadi.
Texnikaning asosiy vazifasi inson mehnatini yangillashtirish, uning imkoniyati va
samaradorligini oshirish, kishilarni sog‘ligi uchun havfli bo‘lgan mehnat
sharoitlaridan ozod qilishdir.
Texnikadan foydalanish sohalari:
- moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratishda;
- tabiat, jamiyat va insonni tadqiq qilishda;

- energiyani olish, o‘zgartirish va uzatishda;
- ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishda;
- xossalari oldindan belgilangan ashyolar va buyumlarni ishlab
chiqarishda;
- siljim, ko‘chish va aloqa bog‘lashda;
- madaniy va moishiy xizmat ko‘rsatishda;
- mudofa qobiliyatini ta’minlashda.
Texnika ijtimoiy mohiyatga ega. Bu nimada ko‘rinadi?
Texnika ijtimoiy va individual faoliyat quroli, vositasi sifatida insonni
mehnat obekti bilan bog‘laydi, cheksiz ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan
tabiat va jamiyatni o‘zlashtirish, o‘zlashtirish imkoniyatini beradi.
Texnika va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir ko‘rsatish kuchlari va omillari
mavjuddir. Jamiyat tegishli ijtimoiy munosabat va sharoit yaratib texnikani
rivojlantiradi, texnika esa o‘sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish orqali
ijtmioiy tarakqiyotni jadallashtirish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. Bunda
texnikani rivojlantirish ehtiyojini hosil qiladigan ijtmioiy iqtisodiy
munosabatlar va sharoitlar texnika taraqqiyoti uchun etakchi omil
hisoblanadi.
Texnikaning ichki taraqqiyot mantig‘i mavjud bo‘lib, u texnikaga oid
tasavvurlar va modellar vorisligida, texnikaning turlari va avlodlari o‘rtasida
aloqadorlikda, bir texnika turidan ikkinchisiga izchil, zaruriy o‘tishda
namoyon bo‘ladi.
Texnikaning ma’lum tarakqiyot darajasida mehnat faoliyatini
murakkablishishi, texnik vositalarini tizimga solib ishlatish, texnik faoliyatini
davriy bosqichlarga bo‘linib ketishi jarayonida texnologiya vujudga keladi.
Texnologiyada mehnat ob’ekti, vositasi (texnika), usuli, faoliyat qoidalari va
talablari bir tizimga birlashadi.

YAna bir keng tarqalgan ma’noga ko‘ra texnologiya ishlab chiqarish
jarayonlarida amal qiladigan xossalar va qonuniyatlarni o‘rganadigan bilim
tarmog‘idir. Demak, texnologiya inson va uning faoliyati usullari, texnika
bilan ishlash qoidalari va operatsiyalarni bir butun tizimidir.
Jarayonni amalga oshirish operasiyasi texnologiyaning asosiy birligidir.
Texnologik operasiya (maqsadga yo‘naltirilgan mehnat, faoliyat, jarayon)
inson, texnika, texnika bilan ishlash usullari, mehnatini tashkil qilish kabi
unsurlarni birlashtiradi.
Texnologik operasiyalarni qat’iy izchilligi va ketma -ketligidan, ularning
barqarorligini ta’minlashdan texnologik intizom kelib chiqadi.
Texnologiya insonni ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan ashyolar,
buyumlar va boshqa xildagi qadriyatlarni, mahsulotlarni yakka - yakka ishlab
chiqarishdan uzluksizlik, konveyr usulida dunyod etishga o‘tishni bildiradi.
Texnika va texnologiya tarakqiyoti uzoq tarixga egadir. Ularning quyidagi
taraqqiyot bosqichlarini ko‘rsatish mumkin:
- ko‘l mehnati qurollari (asbob - askuna);
- mashinalar (soatsozlikdan tortib mexanizatsiyalashgan
korxonalargacha);
- avtomatlar, axborotli va kompyuterli texnika.
XX asrda ilmiy, texnik va texnologik inqiloblar qo‘shilib ketishadi. Bu
inqiloblar texnikaning funksiyalari, energiyaning manbai va xarakterini
tubdan o‘zgarishcha olib keldi.
Texnika va texnologiyaning hozirgi bosqichi uchun ularni
intellektuallashtirish, boshqarish jarayonlarini kompyuterlashtirish xosdir.
Ya’ni butun texnika va texnologiyani kompyuterlashtirish hodisasi sodir
bo‘lmokda, uning miqyosi va qo‘llash sohasi tobora kengayib bormokda.
Mazkur hodisa asosan rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda
sodir bo‘lmokda. Bu mamlakatlar o‘z vaqtida asosan mashina va konveyrli

korxonalardan iborat bo‘lgan industrial jamiyatga xos texnik tarakqiyot
bosqichini bosib o‘tganlar.
Shuni aytish joizki, qo‘l mehnati qurollari, texnik vosita sifatida, o‘z
ahamiyati va salohiyatini yo‘qotmagan. Kam rivojlangan mamlakatlar
iqtisodiyotida qo‘l mehnati qurollari keng tarqalgan texnika vositasi bo‘lib
qolmoqda.
Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarda qo‘l mehnati
qurollaridan iborat bo‘lgan texnika ma’naviy ishlab chiqarish va istemol
sohalarida, xususan, tarixiy, etnografik va mentalitetga oid madaniy
an’analarni saqlash maqsadida tatbiq qilinmoqda.
Texnologik inqilobning ijtimoiy oqibatlari . Texnikaning falsafiy
muammolari, inson va jamiyatning texnikaga bo‘lgan munosabatlari har
doim faylasuflarni qiziqtirib kelgan.
Xususan, texnika va texnik bilimlar mohiyatini tushuntirib berishga
qaratilgan peripatetik (Aristotel), YAngi davr, pozitivistik, marksistik,
antropologik, madaniy - tarixiy, ruskosmik (V.Solovev, N.Berdyaev),
texnologik determinizm, ontologik (M.Xaydegger) nazariy yo‘nalishlar va
ta’limotlarni ko‘rsatish mumkin.
Aristotelning fikricha texnika mehnat qurollarini yaratishga qaratilgan
ijodiy faollikni bir sohasi va natijasidir,
YAngi davr faylasuflari nazarida texnika odamlarning budnyod etish
qudratini yanada oshirish vositasi bo‘lib, bunday qarashda texnika inson
hayotida katta rol o‘ynay boshlashi, texnik yangilanishlarga bo‘lgan ijtimoiy
ehtiyojlarni ortishi aks etilgan.
Faylasuflardan O.Shpengler, K.Yaspers va M.Xaydeggerni asarlarida
texnikaga, uning jamiyat va inson hayotida tutgan o‘rni pessimistik baho
berilgan. Ular yaratgan ta’limotga ko‘ra, texnika insonni davlat mashinasiga

bo‘ysundirishga yordam bergan, texnik sivilizatsiyaning vayronagarchilikka
olib keladigan ta’siriga odamlar tomonidan qarishlik ko‘rsatish qobiliyatlarini
sindira oldigan bosh omildir.
Antropologik qarashlarga ko‘ra, texnika inson organlarini, uning fikrlash
qobiliyatini tabiiy davomchisidir. Bunda odamlarning tabiatni o‘zlashtirish
faoliyat nihoyatda samarali daraja va miqyosga erishadi.
Texnologik determinizm konsepsiyasiga ko‘rasional texnika yuqori
darajada rivojlanish dinamikasiga ega, unda ijtimoiy munosabatlar, hamda,
insonni o‘zini o‘zgartirish qobiliyati mavjuddir.
Hozirgi zamon texnika va texnologiya o‘ta marakkab, elementlari bir -
biri bilan bog‘langan tizimdan iboratdir. Bular kompyuter orqali
boshqariladigan ishlab chiqaruvchi mashinalar kompleksi, suv, gaz, neft va
elektr energiyasini uzatuvchi tizimlar, tarnsport, axborot, tibbiy, harbiy
texnologiyalardir.
Bunday texnologiyalarning bosh bo‘g‘ini ijod, ixtro qilish, tashkil qilish
va boshqarish faoliyatlarini amalga oshiradigan inson tashkil qiladi.
Texnologiya vaqtga bo‘ysunadi. U vujudga keladi, ma’lum vaqt
oralig‘ida belgilangan funksiyalarni bajaradi, mehnat va intellektual faoliyat
vositasi sifatida insonning jismoniy va aqliy faolligini davomchisi,
kuchaytirgichi bo‘lib qoladi.
Texnika va texnologiya qanchalik murakkablashib borsa, shunchalik
proporsional ravishda inson va mashina muloqoti paydo bo‘ladi,
loyihalashtiriladigan mexanizmlarda insoniy va xislatlar ko‘payib boraveradi.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI :
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent:
O‘zbekiston NMIU, 2017. – B. 74.

2. 2017 – 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi .2017. yil 7 fevral
(PF4947) .
3. To‘raev B.O. Tabiatshunoslik falsafasi.-T.:Tafakkur, 2010
4. T o‘ raev B.O. Abu Rayhon Beruniy. – T.: Tafakkur, 2010. – B. 96
5. To‘raev B.O. Ontologiya, gnoseologiya, logika va fan falsafasi
muammolari. Tanlangan asarlar: I jild. O‘zMK nashriyoti, 2015. –B. 376.
6. To‘raev B. Hozirgi zamon tabiatshunoslik konsepsiyasi. – T.:
Tafakkur. 2009. –B. 208
7. Turaev B.O. Sinergetika: mohiyati, qonuniyatlari va amaliyotda
namoyon bo‘lishi. Jamoaviy monografiya. – T.: Navro‘z, 2017. –B. 36 4 .
8. Qo‘shoqov Sh. Tabiatshunoslik falsafasi. S.:Samarqand; 2004.
9. Qo‘shoqov Sh.S. Tabiiy, texnik va ijtimoiy – gumanitar fanlarning
falsafiy muammolari.S.:SamDU, 2000.
10. Shermuxamedova N. Falsafa va fan metodologiyasi.-T.:
Universitet, 2005.
11. Shermuxamedova N. Falsafa va fan metodologiyasi – T.:
Axborot texnologiyalari, 2008.
12. Shermuxamedova N.A. Gnoseologiya – bilish falsafasi. -
T.:“Noshir”, 2011.

Ilmiy texnika inqilobi falsafasi REJA: 1.Ilmiy inqilob tush u nchasi. 2.Ilmiy – fan paradigmasini ng almashinuvi sifatida. 3.Texnika va texnologiya, ularning taraqqiyot bosqichlari. 4.Texnologik inqilobning ijtimoiy oqibatlari.

Ilmiy inqilob tushunchasi . Fan taraqqiyoti rivojlanishining umumiy qonuniyatlariga bo‘ysunadigan jarayon va sohadir. Rivojlanishning umumiy qonuniyatlariga tadrijiy (evolyusion) va sakrashsimon (inqilobiy) o‘zgarish, eski sifatdan yangi sifatga o‘tish kiradi. Bu ikki turdagi o‘tish fan taraqqiyoti uchun ham xosdir. Fan ijtimoiy institutdir. SHunday ekan fan o‘zini taraqqiyotini ichki mexanizmlari va tashqi omillariga ega. Fan taraqqiyoti ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotni bir tarkibiy qismidir. Ilmiy tadqiqot sohasida ishlaydigan mutaxassislar fan taraqqiyoti qonuniyatlarini bilishlari kerak. Bu mutaxassisni falsafiy tafakkur madaniyatiga kiradi, o‘z sohasidagi faoliyatini qaytarilmas va davriy jarayonlarini bilish imkoniyatini beradi. Ilmiy yoki nazariy - falsafiy inqilob tushunchasini fanga birinchi bo‘lib I.Kant kiritgan. Uning fikricha turli .davrlarda matematika, tabiyot va falsafada inqiloblar yuz bergan. Birinchi ilmiy inqilob I.Kantni fikricha, qadimgi yunon matematikasida sodir bo‘lgan. Bu inqilobni mazmuni shundan iboratki, Fales yoki boshqa kishi geometriya masalalarini echish bilan qanoatlanmay, geometrik figuradagi tomonlar va mikdorlar nisbatini mantiqiy isbotlash orqali asoslashga o‘tgan. Tabiatshunosliqda, Kantning fikricha ilmiy inqilobni F.Bekon amalga oshirgan. Aslida F.Bekon uslubiy inqilobni amalga oshirgan. Ilmiy inqilobni Kopernik, Galiley, Kepler, Nyuton amalga oshirdilar. Inqilob tushunchasini o‘ziga kelganda I.Kantni fikricha fandagi inqilob - bu «Baxtli fahm, o‘ydir», insonlarki taraqqiyotga olib k eladigan nogahon yoritishdir. Inqilob natijasida olim muammoni echishni yangi aprior shakllarini topadi. I.Kant bergan yana bir tavsif bo‘yicha ilmiy inqilob biron - bir bilim

tarmog‘ini to‘satdan tug‘ilishidir, bunda fan birinchi marta o‘zini predmeti va maqsadini anglaydi. Inqilobni keyingi davrida fan faktlarni to‘ttlash va ularga tavsif berish orkali tadrijiy taraqqiyot shaklida rivojlanadi. Ilmiy inqilobni intellektual mexanizmi ijodiy fikrlovchi tafakkurdir. Gegel Kantning qimmatli fikrini davom ettirmadi. Mutafakkir «Ilmiy - tarakqiyot» tushunchasini ishlatish bilan chegaralanadi. Gegelni fikricha ilmiy tarakqiyot nazariy tafakkurni qo‘yi bosqichidan yuqori bosqichiga ko‘tarilgan. Marks falsafasi ilmiy revolyusiya u yoki bu unda chuqur o‘zgarishlar, bir tushunchalar va tamoyillar tizimida obektni yana ham chuqur mohiyatini ochib beradigan, boshqa tushunchalar tizimiga o‘tish deb tushuntirshadi. G‘arb fani va falsafasida Kantdan keyin XX asrni o‘rtalarigacha ilmiy tarakqiyotni tushuntirishda kumulyativistik yondashuv hukm surdi. Bu yondashuvga ko‘ra ilmiy - taraqqiyot fakt va bilimlarni to‘xtovsiz to‘planishidir, fakt va bilimlardan tashkil topgan irmoqlar qo‘shilishib fan daryosini hosil qiladilar, har bir umumiy mayda haqiqatlarni majmuasidir. Mazkur yondashuv fanda keskin sakrashlar, inqilobiy o‘zgarishlar bo‘lishini inkor etadi. Kumulyativizm yondashuvi fan tarakqiyotidagi tadrijiylikni, nazariy vorisliklarni mutlaqlashtiradi. Kumulyativistlarni fikricha fandagi keskin o‘zgarishlar, butunlay yangi tushuncha va tasavvurlarni kelib chiqishi ilmiy inqilob emas, balki ijodiyot psixologiyasini predmeti bo‘lmish g‘ayrishuuriy jarayondir. SHu bois, mantiqiy pozitivizmda ilmiy inqilob tushunchasi umuman ishlab chiqilmagan, tadqiqot predmetiga aylanmagan. Natijada fan taraqqiyotini sinxroniyasiga e’tibor bergan neopozitivizm ilmiy bilishni tarixiy dinamikasini, diaxronikasini e’tibordan chetda qoldirdi. Bu narsa 60 - yillarda tanqidiy fikrlovchi faylasuflarga ayon bo‘ldi.

Antikumulyativizm yondashuvini ishlab chiqishda A.Koyre, E.Meyrson xizmatlar qilishdi. Asta - sekin G‘arb falsafasida postnozitivizm yo‘nalishi shakllandi. K.Popper falsifitsionizm T.Kun esa fanning paradigmal konsepsiyasini yaratdilar. Ilmiy inqilob fan paradigmasini almashinuvi sifatida. Fan taraqqiyotini zaminida har davrda bir butunjahon bilish hosilalari mavjudligi g‘oyasi yotadi. Fanning borlig‘iii belgilab beradigan bir butun bilish hosilasini T.Kun paradigma deb ifodaladi. U quyidagicha yozadi: «Paradigma deb men ma’lum davrda ilmiy jamoatchilikka barchalar tomonidan tan olingan muammolarni qo‘yish va ularni echish modelini beradigan ilmiy yutuqlarni tushunaman» (Kun T. Struktura nauchnыx revolyusiy. M. 1975. ). Faylasuflar T.Kuni kiritgan «Paradigma» tushunchasini noaniq deb baholadilar. SHundan keyin T.Kun «Paradigma» tushunchasini olimlarni ma’lum bilim tarmog‘iga tegishli ekanliklarini, ularni ilmiy faoliyatlari ma’lum qoidalar tizimiga bo‘ysunishni ifodalaydigan tarmoqlar matrisasi (dissiplinariya matritsa) tushunchasi orqali ta’riflashga harakat qildi. Paradigma tarkibiga nazariy umumlashmalar (qonunlar va tushunchalarni ta’riflaydigan xulosalar), universum va uni ontologiyasini tavsiflash imkoniyatini beradigan metafizik (ya’ni, umumnazariy, falsafiy) elementlar, tadqiqot yo‘nalishini belgilaydigan qadriyatli ko‘rsatmalar va nihoyat ko‘pchilik olimlar tomonidan qabul qilingan namunalar, konkret muammolarni hal qiladigan echimlar kiradi. Bu unsurlar «normal fanni» mavjudligini ta’minlaydilar. Ko‘pchilik tan olgan paradigmani mavjud bo‘lishi fanni kamolotga, taraqqiy etgan bosqichga erishgandan dalolat beradi.

Tomas Kun paradigmalarning tarixiy shakllariga Aristotel dinamikasi, Ptolomey astronomiyasi, Nyutonni mexanikasini kiritgan. K.Popperning fikricha ilmiy inqilobni xususiyati shuki, u ma’lum muammoni hal etishga intilgan nazariyalardan birontasini oqilona tanlashni bildiradi. Ilmiy bilish jarayoni - bu ilmiy nazariyalarni to‘xtovsiz olg‘a surish va falsifikatsiya qilishdir. Fanda izlanishlar gipotezalarni ishlab chiqish jarayonlari to‘xtamaslik kerak, hatto nazariya tajribada tasdiqlansa ham doimo yangidan yangi nazariyalarni ishlab chiqish lozim. Demak, ilmiy taraqqiyot evolyusiyasi ketma-ket sodir bo‘ladigan ilmiy inqiloblardan tashkil topadi. K.Popperning g‘oyasiga qaraganda T.Kunni nazariyasi ilmiy inqilob jarayonini chuqurroq tushuntiradi. Uning fikricha ilmiy inqilob davriy vaqti-vaqti bilan sodir bo‘ladigan chuqur o‘zgarish bo‘lib, u fanni yoki fan tarmog‘ining predmetini, tadqiqot usulini, tushunchalar tizimish va falsafiy asoslarini yangilashga olib keladi. Inqilobiy o‘zgarishdan keyin fan taraqiyoti normal tadrijiy bosqichiga kiradi. Tadqiqotchilar T.Kunni paradigmal konsepsiyasini ayrim kamchiliklariga ham e’tibor berishdi. Xususan T.Kun fanni normal, evolyusion taraqqiyoti bosqichini asta-sekin rivojlanishi, muammolarni echish usuli algoritmlashgan faoliyat deb, fandagi tanqidiy va ijodiy xislatni ko‘ra olmadi. Fanda inqilobga olib keladigan o‘zgarishlar ilmiy bilishni tadrijiy taraqqiyot bosqichida sodir bo‘ladi. Bundan tashqari fandagi tadrijiy va inqilobiy rivojlanish o‘rtasida predmetli va konseptual vorislik bor. Ya’ni ikki davr bir-biriga nisbatan butunlay mustaqil bo‘lmasdan, biri ikkinchisidan o‘sib chiqadi. Ilmiy inqilob nimalarda namoyon bo‘ladi?

O'xshashlar

Ilmiy-texnika taraqqiyotini prognozlash

Neolit inqilobi

Antik dunyoda fan va texnika. Qadimgi Yunonistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi

XX asr ilmiy texnika taraqqiyoti, O’zbekiston fani va uning rivoji

TEXNIKA ONTOLOGIYASI