logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Ilmiy-texnika taraqqiyotini prognozlash

Ilmiy-texnika taraqqiyotini prognozlash

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.75 KB
Ko'chirib olish
“Ilmiy-texnika taraqqiyotini prognozlash”   Kirish 1-bob. Ilmiy-texnika taraqqiyotining iqtisodiy samaradorligi. 1.1.Ilmiy-texnika  taraqqiyoti   ishlab   chiqarishni   rivojlantirish   va intensivlashtirishning  asosidir. 1.2.Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  asosiy  yo'nalishlari. 1.3. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  samaradorligi. 2-bob.Agrosanoat kompleksini ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va ilmiy-axborot ta'minoti   2.1.   Texnik  va  ilmiy-texnik  inqilob:  ularning  munosabatlari  va  rivojlanishi. 2.2.   Qishloq  xo'jaligida  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotning  asosiy  yo'nalishlari. 2.3.   Davlat  innovatsion  siyosati. 2.4.   Xususiyatlari  Qishloq  xo'jaligidagi  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot. 2.5.   Rossiyaning  agrosanoat  kompleksi:  holati  va  rivojlanish  yo'nalishi. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish. Ilmiy-texnika taraqqiyoti  fan  va  texnikaning  o ʻ zaro  bog ʻ liq  bo ʻ lgan progressiv  rivojlanishi  bo ʻ lib,  u  ilmiy  kashfiyotlar  va  ixtirolarning texnologiya  va  texnologiya  darajasidagi  doimiy  ta ʼ sirida,  shuningdek,  yangi asbob  va  jihozlardan  foydalanishda  namoyon  bo ʻ ladi.   U  mehnat vositalarining  o'zgarishi  va  rivojlanishiga  va  ishlab  chiqarish  jarayonida odamlarning  munosabatlariga  ta'sir  qiladi. Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  iqtisodiyotni  jadal  o‘stirish  va  ko‘plab  ijtimoiy muammolarni  hal  etishning  kuchli  vositasidir.   Uning  yutuqlarini  hayotga tatbiq  etish  sur'ati  va  ishlab  chiqarish  samaradorligi  ko'p  jihatdan  ushbu faoliyat  sohasida  ilmiy  asoslangan  umumdavlat  siyosatini  ishlab  chiqish  va izchil  amalga  oshirishga  bog'liq. Tabiat  resurslaridan  foydalanishda,  jamiyat  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarini rivojlantirish  va  shakllantirishda  ilmiy  kashfiyotlarni  qo'llash  haqiqatda cheksizdir.   Muayyan  sharoitlarda  ilm-fan  yordamida  tabiatning  ulkan kuchlari  ishlab  chiqarish  xizmatiga  qo'yilishi  va  ishlab  chiqarish jarayonining  o'zi  fanning  texnologik  qo'llanilishi  sifatida  namoyon  bo'lishi mumkin. Mashina,  asboblar  va  boshqa  ishlab  chiqarish  vositalarini  doimiy  ravishda takomillashtirish,  shuningdek,  progressiv  texnologiyani  joriy  etish  va  ishlab chiqarishni   tashkil   etish   ilmiy-texnikaviy   taraqqiyotning   aniq ifodasidir.   Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  rivojlanishida  mexanik  mehnat vositalariga   alohida   ahamiyat   beriladi.   Ikkinchisi   jamiyat   ishlab chiqaruvchi  kuchlarining  asosiy  elementlaridan  biri  bo'lib,  ko'proq darajada  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  va  ishlab  chiqarishning  o'sishiga  yordam beradi.   Ular  ijtimoiy  mehnat  xarajatlarini  tejash,  mehnat  resurslaridan oqilona  va  samarali  foydalanishga  hissa  qo'shmoqda. 2 Ilmiy-texnika taraqqiyoti  sharoitida  qishloq  xo'jaligi  xodimlarining  texnik jihozlanishining  oshishi  tirik  va  o'tmishdagi  mehnat  o'rtasidagi  nisbatning o'zgarishiga  olib  keladi  va  mehnat  unumdorligini  oshirishga  yordam beradi.   Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  mashinalar  sonini  ko‘paytirish  va  ulardan samarali  foydalanish,  fan  va  texnikaning  boshqa  ishlab  chiqarish  omillariga ta’siri  orqali  mehnat  unumdorligiga  ta’sir  ko‘rsatadi,  bu  esa  ish  vaqti birligiga  to‘g‘ri  keladigan  mahsulot  hajmining  o‘sishiga  yordam  beradi.   Bu omillar  orasida  mehnat  mazmuni  va  sharoitlari,  uni  tashkil  etish,  mehnat resurslarining  rivojlanish  darajasi  va  undan  foydalanish  xarakteridagi o'zgarishlar  va  boshqalar  muhim  o'rin  tutadi. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  mohiyati  moddiylashtirilgan  (o'tmishdagi)  va tirik  mehnat  o'rtasidagi  nisbatning  o'zgarishida,  o'tmishdagi  mehnatning nisbiy  o'sishida  va  umumiy  mehnat  xarajatlarining  mutlaq  qisqarishi  bilan tirik  mehnatning  mutlaq  yoki  nisbiy  kamayishidadir.   Binobarin,  mahsulot ishlab  chiqarishga  sarflangan  jami  mehnat  sarfining  qisqarishiga  yangi yuqori  unumli  texnologiyadan  foydalanish  asosida  jonli  mehnatni  izchil tejash  natijasida  erishiladi.   Pirovardida,  mehnatni  tejash  va  mehnatni bo'shatish  ilmiy-texnika  taraqqiyotining  mohiyatini  ochib  beruvchi  muhim xususiyatdir. Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  butun  texnik  asosni,  ishlab  chiqarishning  butun texnologiyasini  qayta  qurish,  xalq  xo'jaligining  turli  tarmoqlarida  tobora keng  tarqalayotgan  mashinalar  tizimining  rivojlanishi  bilan  birga  keladi.   Bu aqliy  va  jismoniy  mehnat  o'rtasidagi  mavjud  farqlarni  bartaraf  etish  uchun keng  shart-sharoitlar  va  moddiy-texnikaviy  sharoitlar  yaratadi,  ishlab chiqarish  jarayonida  insonning  o'rni  va  rolini  o'zgartirishga  yordam  beradi. Zamonaviy  sharoitda  fan-texnika  taraqqiyoti  ta'sirida  yangi  moddiy  va  pul resurslari  jalb  qilinadigan  ekstensiv  ishlab  chiqarish  o'sishidan  mehnat unumdorligini  oshirish,  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  va  tashkil  etishni 3 takomillashtirish, mahsulot  sifatini  yaxshilash  hisobiga  intensiv  o'sishga o'tish  sodir  bo'lmoqda.  , va  xarajatlarni  yanada  kamaytirish. 1-bob. Ilmiy-texnika taraqqiyotining iqtisodiy samaradorligi. 1.1. Ilmiy-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni rivojlantirish va intensivlashtirishning asosidir   . Ilmiy-texnika taraqqiyoti   fan,  texnika,  texnikaning  uzluksiz rivojlanishi,  mehnatni  takomillashtirish,  ishlab  chiqarish  va  mehnatni tashkil   etish   shakllari   va   usullarini   takomillashtirish jarayonidir.   Shuningdek,  u  mehnat  sharoitlarini  yaxshilash,  uning mazmunini  oshirish,  atrof-muhitni  muhofaza  qilish,  pirovardida,  xalq farovonligini  oshirish  kabi  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolarni  hal  etishning eng  muhim  vositasi  bo‘lib  xizmat  qiladi.   Mamlakat  mudofaa  qobiliyatini mustahkamlashda  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot  ham  katta  ahamiyatga  ega. Ilmiy-texnika   taraqqiyoti   o ʻ z   taraqqiyotida   o ʻ zini   bir-biriga bog ʻ langan  va  o ʻ zaro  bog ʻ liq  bo ʻ lgan  ikki  shaklda  - evolyutsion  va  inqilobiy shaklda  namoyon  qiladi. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  evolyutsion   shakli  an'anaviy  texnik vositalar   va   texnologiyalarni   bosqichma-bosqich,   uzluksiz takomillashtirish,   bu   yaxshilanishlarning   to'planishi   bilan tavsiflanadi.   Bunday  jarayon  ancha  uzoq  davom  etishi  va  ayniqsa  dastlabki bosqichlarda  sezilarli  iqtisodiy  natijalar  berishi  mumkin. Muayyan   bosqichda   texnik   yaxshilanishlarning   to'planishi mavjud.   Bir  tomondan,  ular  endi  yetarlicha  samarali  emas,  ikkinchi tomondan,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarni  tubdan,  tubdan  o'zgartirish  uchun zarur  asos  yaratadi,  bu  esa  sifat  jihatidan  yangi  ijtimoiy  mehnatga,  yuqori mahsuldorlikka   erishishni   ta'minlaydi.   Inqilobiy   vaziyat   yuzaga keladi.   Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  bu  shakli   inqilob   deb  ataladi  .   Ilmiy- 4 texnika inqilobi  ta'sirida  ishlab  chiqarishning  moddiy-texnik  bazasida  sifat o'zgarishlari  sodir  bo'lmoqda. Zamonaviy   ilmiy-texnikaviy  inqilob   fan  va  texnika  yutuqlariga asoslanadi.   Bu  yangi  energiya  manbalaridan  foydalanish,  elektronikani keng  qo'llash,  printsipial  jihatdan  yangi  texnologik  jarayonlarni,  oldindan belgilangan  xususiyatlarga  ega  progressiv  materiallarni  ishlab  chiqish  va qo'llash  bilan  tavsiflanadi.   Bularning  barchasi,  o‘z  navbatida,  xalq xo‘jaligini  texnik  jihatdan  qayta  jihozlashni  belgilovchi  tarmoqlarning  jadal rivojlanishiga   xizmat   qilmoqda.   Shunday   qilib,   ilmiy-texnika taraqqiyotining  teskari  ta'siri  namoyon  bo'ladi.   Bu  ilmiy-texnika  taraqqiyoti va  ilmiy-texnikaviy  inqilobning  o'zaro  bog'liqligi  va  o'zaro  bog'liqligidir. Sanoat  ishlab  chiqarishini  rivojlantirish  va  intensivlashtirishda  ilmiy- texnikaviy  taraqqiyot  (har  qanday  shaklda)  hal  qiluvchi  rol  o'ynaydi.   Bu jarayonning  barcha  bosqichlarini,  jumladan,  fundamental,  nazariy tadqiqotlar,  amaliy  tadqiqotlar,  konstruktorlik  va  texnologik  ishlanmalar, yangi  texnologiya  namunalarini  yaratish,  uni  ishlab  chiqish  va  sanoat  ishlab chiqarishi,  shuningdek,  yangi  texnikani  xalq  xo‘jaligiga  joriy  etishni  qamrab oladi.   Sanoatning  moddiy-texnik  bazasi  yangilanib,  mehnat  unumdorligi oshib,  ishlab  chiqarish  samaradorligi  oshmoqda.   Tadqiqotlar  shuni ko'rsatadiki,  bir  necha  yillar  davomida  sanoat  mahsuloti  tannarxini o'rtacha  2/3  ga  kamaytirish  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot  chora-tadbirlari bilan  ta'minlangan. Mamlakat  iqtisodiyotining  bozor  munosabatlariga  o‘tishi  sharoitida vaziyat  biroz  o‘zgardi.   Biroq,  bu  holat  vaqtinchalik.   Mamlakatimiz tsivilizatsiyalashgan  bozor  sari  borayotgan  bir  paytda  bozor  iqtisodiyotiga ega  G‘arb  mamlakatlarida  mavjud  bo‘lgan  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotning ishlab  chiqarish  tannarxlari  darajasiga  ta’sir  qilish  tendentsiyasi  bizning mamlakatimizda  ham  amalga  oshiriladi. 5 1.2. Ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yo'nalishlari. Bular  ishlab   chiqarishni   kompleks   mexanizatsiyalash   va avtomatlashtirish,  kimyolashtirish,  elektrlashtirishdir. Hozirgi  bosqichda  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotning  eng  muhim yo'nalishlaridan   biri   ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishdir   .   Bu   ishlab chiqarishning  barcha  sohalarida,  operatsiyalarda  va  ish  turlarida mashinalar,  apparatlar,  asboblar,  uskunalarning  o'zaro  bog'langan  va  bir- birini  to'ldiruvchi  tizimlarini  keng  joriy  etishdir.   Bu  ishlab  chiqarishni intensivlashtirishga,  mehnat  unumdorligini  oshirishga,  ishlab  chiqarishda qo'l   mehnati   salmog'ini   kamaytirishga,   mehnat   sharoitlarini engillashtirishga  va  yaxshilashga,  mahsulotlarning  mehnat  zichligini kamaytirishga  yordam  beradi. Mexanizatsiya   atamasi   asosan  qo'l  mehnatini  almashtirish  va  u hali ham  saqlanib  qolgan  bo'g'inlarda  (asosiy  texnologik  operatsiyalarda  ham, yordamchi,  yordamchi,  transport,  ko'chirish  va  boshqa  mehnat operatsiyalarida)   mashina   mehnati   bilan   almashtirilishini anglatadi.   Mexanizatsiyalash  uchun  zarur  shart-sharoitlar  manufakturalar davrida  yaratilgan,  ammo  uning  boshlanishi  sanoat  inqilobi  bilan  bog'liq bo'lib,  u  mashina  texnologiyasiga  asoslangan  kapitalistik  ishlab chiqarishning  zavod  tizimiga  o'tishni  anglatadi. Mexanizatsiyani  rivojlantirish  jarayonida  bir  necha  bosqichlar  mavjud edi:  eng  katta  mehnat  zichligi  bilan  ajralib  turadigan  asosiy  texnologik jarayonlarni  mexanizatsiyalashdan  tortib,  deyarli  barcha  asosiy  texnologik jarayonlarni  va  qisman  yordamchi  ishlarni  mexanizatsiyalashgacha.   Shu bilan  birga,  ma'lum  bir  nomutanosiblik  yuzaga  keldi,  bu  faqat mashinasozlik  va  metallga  ishlov  berishda  ishchilarning  yarmidan  ko'pi hozirgi  vaqtda  yordamchi  va  yordamchi  ishlarda  band  bo'lishiga  olib  keldi. 6 Rivojlanishning keyingi  bosqichi  kompleks  mexanizatsiyalash  bo'lib, unda  texnologik  jarayonning  barcha  operatsiyalarida  nafaqat  asosiy,  balki yordamchi  ham  qo'l  mehnati  murakkab  tarzda  mashina  mehnati  bilan almashtiriladi.   Murakkablikning   joriy   etilishi   mexanizatsiyalash samaradorligini   keskin   oshiradi,   chunki   ko'pgina   operatsiyalarni mexanizatsiyalashning  yuqori  darajasi  bilan  ham,  ularning  yuqori mahsuldorligi  korxonada  bir  nechta  mexanizatsiyalanmagan  yordamchi operatsiyalar  mavjudligini  deyarli  zararsizlantirishi  mumkin.   Demak, kompleks  mexanizatsiyalash  kompleks  bo'lmagan  mexanizatsiyadan  ko'ra ko'proq  texnologik  jarayonlarni  intensivlashtirish  va  ishlab  chiqarishni takomillashtirishga  yordam  beradi.   Ammo  kompleks  mexanizatsiyalashda ham  qo'l  mehnati  saqlanib  qoladi. Ishlab  chiqarishni  mexanizatsiyalash  darajasi  turli  ko'rsatkichlar bilan  baholanadi. Ishlab   chiqarishni   mexanizatsiyalash   koeffitsienti   mashinalar tomonidan  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  hajmining  umumiy  ishlab  chiqarish hajmiga  nisbati  bilan  o'lchanadigan  qiymatdir. Ishlarni  mexanizatsiyalash  koeffitsienti  - mexanizatsiyalashgan usulda  bajarilgan   mehnat  miqdorining  (odam  yoki  me'yor-soatda)  ma'lum hajmdagi   mahsulot   ishlab   chiqarish   uchun   sarflangan   mehnat xarajatlarining  umumiy  miqdoriga  nisbati  bilan  o'lchanadigan  qiymat. Mehnatni   mexanizatsiyalash   koeffitsienti   mexanizatsiyalashgan ishlarda  band  bo'lgan  ishchilar  sonining  ma'lum  bir  hududdagi, korxonadagi  ishchilarning  umumiy  soniga  nisbati  bilan  o'lchanadigan qiymatdir. 7 Chuqurroq tahlil  o'tkazishda  butun  korxona  uchun  ham,  alohida tarkibiy  bo'linma  uchun  ham  alohida  joylarni  va  har  xil  turdagi  ishlarni mexanizatsiyalash  darajasini  aniqlash  mumkin. Zamonaviy  sharoitda  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish sohalarining   barcha   tarmoqlarida   kompleks   mexanizatsiyalashni yakunlash,   avtomatlashtirilgan   ustaxonalar   va   korxonalar, avtomatlashtirilgan  boshqaruv  va  loyihalash  tizimlariga  o‘tish  bilan  ishlab chiqarishni  avtomatlashtirishda  katta  qadam  tashlash  vazifasi  qo‘yildi. Ishlab  chiqarishni  avtomatlashtirish  -   energiya,  materiallar  yoki ma'lumotlarni  olish,  aylantirish,  uzatish  va  ulardan  foydalanish jarayonlarida  inson  ishtirokini  to'liq  yoki  qisman  almashtirish  maqsadida texnik  vositalardan  foydalanish.   Ayrim  operatsiyalar  va  jarayonlarni qamrab  oluvchi  qisman  va  butun  ish  siklini  avtomatlashtiradigan murakkablar  mavjud.   Agar  avtomatlashtirilgan  jarayon  shaxsning  bevosita ishtirokisiz  amalga  oshirilgan  bo'lsa,  ular  ushbu  jarayonni  to'liq avtomatlashtirish  haqida  gapirishadi. Tarixan  sanoat  ishlab  chiqarishini  avtomatlashtirish  ikki  asosiy yo‘nalishda  rivojlangan. Birinchisi  50-yillarda  paydo  bo'lgan  va  avtomatik  mashinalar  va ishlov  berish  uchun  avtomatik  liniyalarning  paydo  bo'lishi  bilan  bog'liq bo'lib,  individual  bir  hil  operatsiyalarni  bajarish  yoki  bir  xil mahsulotlarning   katta   partiyalarini   ishlab   chiqarish avtomatlashtirilgan.   Ishlab  chiqilgan  bunday  uskunaning  bir  qismi  sifatida u  bir  xil  turdagi  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishga  o'tish  uchun  cheklangan qobiliyatga  ega  bo'ldi. Ikkinchi   yo'nalish   (60-yillarning   boshidan)   kimyo   sanoati, metallurgiya,  ya'ni  sanoat  kabi  tarmoqlarni  qamrab  oldi.   uzluksiz  mexanik 8 bo'lmagan texnologiya  amalga  oshiriladiganlar.   Bu  erda  texnologik jarayonlarni  boshqarishning  avtomatlashtirilgan  tizimlari  (APCS)  yaratila boshlandi,  ular  dastlab  faqat  ma'lumotlarni  qayta  ishlash  funktsiyalarini bajaradilar,  ammo  ular  rivojlanishi  bilan  ularda  boshqaruv  funktsiyalari amalga  oshirila  boshlandi. Avtomatlashtirishning  zamonaviy  elektr  hisoblash  texnologiyasi asosiga  o'tkazilishi  ikkala  yo'nalishning  funktsional  yaqinlashuviga  yordam berdi.   Mashinasozlik  ko'plab  qismlarni  qayta  ishlashga  qodir  bo'lgan raqamli  boshqaruv  (CNC)  bilan  dastgohlar  va  avtomatik  liniyalarni o'zlashtira  boshladi,  keyin  sanoat  robotlari  va  jarayonni  boshqarish tizimlari  tomonidan  boshqariladigan  moslashuvchan  ishlab  chiqarish tizimlari  paydo  bo'ldi. Ishlab  chiqarishni  avtomatlashtirish  uchun  tashkiliy-texnik  shartlar quyidagilardir:  ishlab  chiqarish  va  uni  tashkil  etishni  takomillashtirish  zarurati, diskretdan  uzluksiz  texnologiyaga  o‘tish  zarurati;  xodimning  tabiati  va  mehnat  sharoitlarini  yaxshilash  zarurati;  texnologik  tizimlarning  paydo  bo'lishi,  ularni  avtomatlashtirish vositalaridan   foydalanmasdan   boshqarish   ularda   amalga oshirilayotgan   jarayonlarning   yuqori   tezligi   yoki   ularning murakkabligi  tufayli  mumkin  emas;  avtomatlashtirishni  fan-texnika  taraqqiyotining  boshqa  sohalari  bilan birlashtirish  zarurati;  murakkab  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  faqat  avtomatlashtirish vositalarini  joriy  etish  bilan  optimallashtirish. 9 Avtomatlashtirish   darajasi mexanizatsiyalash  darajasi  bilan  bir  xil ko'rsatkichlar  bilan  tavsiflanadi:  ishlab  chiqarishni  avtomatlashtirish koeffitsienti,   ishlarni   avtomatlashtirish   koeffitsienti   va   mehnatni avtomatlashtirish  koeffitsienti.   Ularning  hisob-kitobi  shunga  o'xshash, ammo  avtomatlashtirilgan  ish  tomonidan  amalga  oshiriladi. Ishlab  chiqarishni  kompleks  avtomatlashtirish   barcha  asosiy  va yordamchi   operatsiyalarni   avtomatlashtirishni   o'z   ichiga oladi.   Mashinasozlikda   stanoklarning   murakkab   avtomatlashtirilgan uchastkalarini   yaratish   va   ularni   EHM   yordamida   boshqarish stanokchilarning  mehnat  unumdorligini  13  baravar  oshiradi,  stanoklar sonini  esa  yetti  marta  qisqartiradi. Integratsiyalashgan  avtomatlashtirish  sohalari  qatoriga  aylanma  va aylanma  konveyer  liniyalarini,  ommaviy  ishlab  chiqarish  uchun  avtomatik liniyalarni  joriy  etish  va  avtomatlashtirilgan  korxonalarni  yaratish  kiradi. Ko'p  mahsulotli  kompleks-avtomatlashtirilgan  ishlab  chiqarish sharoitida  katta  hajmdagi  ishlar  amalga  oshiriladi,  buning  uchun  ilmiy tadqiqotlarning  avtomatlashtirilgan  tizimi  (ASNI),  loyihalash  va  texnologik ishlarni  kompyuterda  loyihalash  tizimlari  (SAPR)  kabi  tizimlar  amalga oshiriladi.  asosiy  ishlab  chiqarish  bilan  funksional  bog‘langan. Ishlab  chiqarishni  avtomatlashtirish  samaradorligini  oshirish quyidagilarni  o'z  ichiga  oladi:  muayyan  ob'ektni  avtomatlashtirish  imkoniyatlarini  texnik  va iqtisodiy  tahlil  qilish  usullarini  takomillashtirish,  eng  samarali  loyiha va  aniq  avtomatlashtirish  vositalarini  oqilona  tanlash;  avtomatlashtirish  vositalaridan  jadal  foydalanish  uchun  shart- sharoitlar   yaratish,   ularga   texnik   xizmat   ko'rsatishni takomillashtirish; 10  ishlab chiqarishni  avtomatlashtirish  uchun  foydalaniladigan  ishlab chiqarilayotgan   asbob-uskunalarning,   ayniqsa,   kompyuter texnikasining  texnik-iqtisodiy  xususiyatlarini  takomillashtirish. Kompyuter   texnologiyalari   nafaqat   ishlab   chiqarishni avtomatlashtirish,  balki  uning  turli  sohalarida  ham  tobora  ko'proq foydalanilmoqda.   Hisoblash  va  mikroelektronika  texnologiyasining  turli ishlab  chiqarish  tizimlari  faoliyatiga  bunday  jalb  etilishi   ishlab chiqarishni kompyuterlashtirish   deb  ataladi  . Kompyuterlashtirish  ishlab  chiqarishni  texnik  jihatdan  qayta jihozlashning   asosi,   uning   samaradorligini   oshirishning   zarur shartidir.   Kompyuterlar   va   mikroprotsessorlar   negizida   texnologik komplekslar,  mashina  va  uskunalar,  o‘lchash,  tartibga  solish  va  axborot tizimlari  yaratilmoqda,  loyihalash  ishlari  va  ilmiy  tadqiqotlar  olib borilmoqda,  axborot  xizmatlari,  kadrlar  tayyorlash  va  boshqa  ko‘plab  ishlar amalga  oshirilmoqda.  ijtimoiy  va  individual  mehnat  unumdorligini oshirish,  shaxsning  har  tomonlama  va  barkamol  rivojlanishi  uchun  sharoit yaratish. Murakkab  milliy  xo'jalik  mexanizmining  normal  rivojlanishi  va faoliyat  ko'rsatishi  uchun  uning  bo'g'inlari  o'rtasida  doimiy  axborot almashinuvi,   boshqaruvning   turli   darajalarida   katta   hajmdagi ma'lumotlarni  o'z  vaqtida  qayta  ishlash  zarur,  bu  ham  kompyutersiz mumkin  emas.   Shuning  uchun  iqtisodiyotning  rivojlanishi  ko'p  jihatdan kompyuterlashtirish  darajasiga  bog'liq. O'zlarining  rivojlanish  jarayonida  kompyuterlar  faqat  mashina  tilida aloqa  qilish  mumkin  bo'lgan  vakuumli  naychali  katta  hajmli  mashinalardan zamonaviy  kompyuterlarga  o'tdi. 11 Kompyuterlarning rivojlanishi  ikki  asosiy  yo‘nalishda  amalga oshiriladi:  sekundiga  o‘nlab  va  yuzlab  million  amallarni  bajaradigan  kuchli ko‘p  protsessorli  hisoblash  tizimlarini  yaratish  va  mikroprotsessorlar asosida  arzon  ixcham  mikrokompyuterlarni  yaratish.   Ikkinchi  yo‘nalish doirasida  turli  soha  mutaxassislarining  intellektual  mehnat  unumdorligini sezilarli  darajada  oshiradigan  kuchli  universal  vositaga  aylangan  shaxsiy kompyuterlar  ishlab  chiqarish  rivojlanmoqda.   Shaxsiy  kompyuterlar individual  foydalanuvchi  bilan  interaktiv  rejimda  ishlashi  bilan  ajralib turadi;   kichik   o'lcham   va   ishlashning   avtonomligi;   mikroprotsessor texnologiyasiga  asoslangan  apparat;   universallik,  apparat  va  dasturiy ta'minot  yordamida  bir  foydalanuvchi  tomonidan  hal  qilinadigan  keng ko'lamli  vazifalarga  yo'naltirishni  ta'minlaydi. Shuni   ham   ta'kidlash   kerakki,   ishlab   chiqarishni kompyuterlashtirishning  muhim  elementi  mikroprotsessorlarning  o'zini keng  qo'llash,  ularning  har  biri  bir  yoki  bir  nechta  maxsus  vazifalarni bajarishga  qaratilgan.   Bunday  mikroprotsessorlarning  sanoat  uskunalari tugunlariga  integratsiyalashuvi  vazifalarni  minimal  xarajatlar  va  optimal tarzda  hal  qilish  imkonini  beradi.   Axborot  yig'ish,  ma'lumotlarni  ro'yxatga olish  yoki  mahalliy  nazorat  qilish  uchun  mikroprotsessor  texnologiyasidan foydalanish  sanoat  uskunalarining  funksionalligini  sezilarli  darajada kengaytiradi. Kompyuterlashtirishning  rivojlanishi  yangi  kompyuter  texnikasini ishlab  chiqish  va  yaratishni  taqozo  etadi.   Ularning  xarakterli  xususiyatlari quyidagilardan  iborat:  juda  katta  integral  mikrosxemalar  ustida  elementar bazaning  shakllanishi;   soniyada  10  milliard  operatsiyani  bajarishni ta'minlash;   kiruvchi  ma'lumotlarni  qayta  ishlashda  kompyuterlarning imkoniyatlarini  sezilarli  darajada  kengaytiradigan  sun'iy  intellektning mavjudligi;   nutq  va  grafik  ma'lumotlar  almashinuvi  orqali  inson  va kompyuter  o'rtasida  tabiiy  tilda  muloqot  qilish  imkoniyati. 12 Kelajakda kompyuterlashtirishni  rivojlantirish  -   axborot  resurslariga kirishni  osonlashtiradigan   milliy  va  xalqaro  aloqa  va  hisoblash tarmoqlarini  , ma'lumotlar  bazalarini,  kosmik  aloqalar  uchun  yangi avlod  sun'iy  yo'ldosh  tizimlarini  yaratish.   Internet  yaxshi  misoldir. Ishlab chiqarishni   kimyolashtirish   ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning  yana  bir  muhim  yo‘nalishi  bo‘lib,  u  ishlab  chiqarishni intensivlashtirish,  yangi  turdagi  mahsulotlar  olish  va  takomillashtirish maqsadida  kimyoviy  texnologiyalar,  xom  ashyo,  materiallar,  mahsulotlarni joriy  etish  natijasida  ishlab  chiqarishni  takomillashtirishni  nazarda  tutadi. ularning  sifati,  mehnat  samaradorligi  va  mazmunini  oshirish,  uning sharoitlarini  engillashtirish. Ishlab   chiqarishni   kimyolashtirishni   rivojlantirishning   asosiy yo‘nalishlari  qatorida  yangi  konstruksiyaviy  va  elektr  izolyatsion materiallarni  joriy  etish,  sintetik  smolalar  va  plastmassalar  iste’molini kengaytirish,  ilg‘or  kimyoviy  va  texnologik  jarayonlarni  joriy  etish,  ishlab chiqarishni  kengaytirish  kabilarni  alohida  qayd  etish  mumkin.  maxsus xususiyatlarga  ega  bo'lgan  turli  xil  kimyoviy  materiallarni  ishlab  chiqarish va  keng  qo'llash  (laklar,  korroziya  inhibitörleri,  sanoat  materiallarining xususiyatlarini  o'zgartirish  va  texnologik  jarayonlarni  yaxshilash  uchun kimyoviy  qo'shimchalar).   Ushbu  yo'nalishlarning  har  biri  o'z-o'zidan samarali,  ammo  ularning  kompleks  amalga  oshirilishi  eng  katta  samarani beradi. Ishlab   chiqarishni   kimyolashtirish   ijtimoiy   ishlab   chiqarish samaradorligini  oshirishning  ichki  zaxiralarini  aniqlash  uchun  katta imkoniyatlar  yaratadi.   Xomashyodan  to ʻ liqroq  va  har  tomonlama foydalanish,  shuningdek,  ko ʻ plab  turdagi  xom  ashyo,  materiallar, yoqilg ʻ ilarni  sun ʼ iy  ravishda  ishlab  chiqarish  natijasida  xalq  xo ʻ jaligining xom  ashyo  bazasi  sezilarli  darajada  kengayib  bormoqda.  iqtisodiyotdagi 13 rolini oshirish  va  ishlab  chiqarish  samaradorligini  sezilarli  darajada oshirishni  ta'minlaydi. Masalan,  1 tonna  plastmassa  o'rtacha  5-6  tonna  qora  va  rangli  metallar, 2-2,5  tonna  alyuminiy  va  kauchuk  - 1 tonnadan  12  tonnagacha  tabiiy  tola o'rnini  bosadi.   Mashinasozlik  va  asbobsozlikda  1 tonna  plastmassa  va sintetik  qatronlardan  foydalanish  ishlab  chiqarish  tannarxini  1,3-1,8 million  rublga  kamaytirish  imkonini  beradi.   va  1,1  - 1,7  ming  kishi-soat mehnat  sarfini  tejaydi. Ishlab   chiqarishni   kimyolashtirishning   eng   muhim   afzalligi texnologik  jarayonlarni  sezilarli  darajada  tezlashtirish  va  intensivlashtirish, uzluksiz,  garchi  texnologik  jarayonni  amalga  oshirish  imkoniyatidir,  bu  o'z- o'zidan   ishlab   chiqarishni   kompleks   mexanizatsiyalash   va avtomatlashtirishning  muhim  sharti  bo'lib,  natijada  samaradorlikni oshiradi.   Kimyoviy-texnologik  jarayonlar  amaliyotga  tobora  ko'proq  tatbiq etilmoqda.   Ular  orasida  elektrokimyoviy  va  termokimyoviy  jarayonlar, himoya  va  dekorativ  qoplamalarni  qo'llash,  materiallarni  kimyoviy  quritish va   yuvish   va   boshqalar.   Kimyoviylashtirish   an'anaviy   texnologik jarayonlarda  ham  amalga  oshiriladi.   Masalan,  po'latni  qotish  paytida sovutish  muhitiga  polimerlarni  (poliakrilamidning  suvli  eritmasi)  kiritish qismlarning  korroziyasining  deyarli  to'liq  yo'qligini  ta'minlashga  imkon beradi. Kimyolashtirish  darajasining  ko'rsatkichlari   quyidagilardir:  ushbu turdagi  mahsulotni  ishlab  chiqarish  texnologiyasida  kimyoviy  usullarning nisbati;   ishlab  chiqarilgan  tayyor  mahsulotlarning  umumiy  tannarxidagi iste'mol  qilinadigan  polimer  materiallar  ulushi  va  boshqalar. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  eng  muhim  yo'nalishi,  boshqa  barcha sohalar  uchun  asos   elektrlashtirishdir   .   Sanoatni  elektrlashtirish  - bu texnologik  jarayonlarga  ishlab  chiqarish  quvvat  apparati  uchun  energiya 14 manbai, ishlab  chiqarish  jarayonini  nazorat  qilish  va  nazorat  qilish vositalari  sifatida  elektr  energiyasini  keng  joriy  etish  jarayonidir. Ishlab  chiqarishni  elektrlashtirish  asosida  ishlab  chiqarishni kompleks  mexanizatsiyalash  va  avtomatlashtirish  amalga  oshirilmoqda, progressiv  texnologiya  joriy  etilmoqda.   Elektrlashtirish  sanoatda  qo'l mehnatini  mashina  mehnati  bilan  almashtirishni  ta'minlaydi  va  elektr energiyasining   mehnat   ob'ektlariga   ta'sirini   kengaytiradi.   Ayniqsa, texnologik   jarayonlarda,   ishlab   chiqarishni   avtomatlashtirish   va boshqarishning   texnik   vositalarida,   muhandislik   hisob-kitoblarida, axborotni  qayta  ishlashda,  hisoblash  va  hisoblash  ishlarida  va  hokazolarda elektr  energiyasidan  foydalanish  samaradorligi  yuqori. Metall  va  boshqa  materiallarni  qayta  ishlashning  an'anaviy  mexanik usullariga  nisbatan  bir  qator  muhim  afzalliklar  elektr  va  elektrokimyoviy usullarga  ega.   Ular  murakkab  geometrik  shakllardagi,  o'lchamlari  aniq, tegishli  sirt  pürüzlülüğü  parametrlariga  ega  va  yig'ish  joylarida  qotib  qolgan mahsulotlarni  olish  imkonini  beradi.   Texnologik  jarayonlarda  lazer texnologiyasidan  foydalanish  samaralidir.   Lazerlar  materiallarni  kesish  va payvandlash,  burg'ulash  teshiklari  va  issiqlik  bilan  ishlov  berish  uchun keng  qo'llaniladi.   Lazer  bilan  ishlov  berish  nafaqat  sanoatda,  balki iqtisodiyotning  ko'plab  boshqa  tarmoqlarida  ham  qo'llaniladi. Sanoatda  elektrlashtirish  darajasining  ko'rsatkichlari  quyidagilardir:  iste'mol  qilinadigan  elektr  energiyasi  miqdorining  yiliga  iste'mol qilinadigan  umumiy  energiyaga  nisbati  sifatida  belgilanadigan  ishlab chiqarishni  elektrlashtirish  koeffitsienti;  texnologik  jarayonlarda  iste'mol  qilinadigan  elektr  energiyasining umumiy  iste'mol  qilingan  elektr  energiyasining  ulushi;  mehnatning  elektr  quvvati  - barcha  o'rnatilgan  elektr  motorlar quvvatining  ishchilar  soniga  nisbati  (uni  iste'mol  qilingan  elektr 15 energiyasining ishchilar  tomonidan  haqiqatda  ishlagan  vaqtiga nisbati  sifatida  aniqlash  mumkin). Sanoatda  elektrlashtirishning  asosi  elektroenergetika  sanoatini yanada  rivojlantirish,  elektr  energiyasining  yangi  manbalarini  izlashdir. Elektr  energiyasi  ishlab  chiqarish  bo'yicha  Rossiya  Federatsiyasi Evropada  birinchi  va  dunyoda  ikkinchi  o'rinda  turadi.   Elektr  energiyasi ishlab  chiqarish  hajmi  biroz  pasayganiga  qaramay,  1998  yilda  827,2 mlrd.kVt/soat  ishlab  chiqarildi.   Elektr  energiyasining  asosiy  ishlab chiqarilishi   issiqlik   elektr   stansiyalarida,   keyin   esa gidroelektrostansiyalarda  amalga  oshiriladi.   Atom  elektr  stansiyalarida elektr  energiyasi  ishlab  chiqarish  solishtirma  og ʻ irligi  bo ʻ yicha  atigi  12,8% ni  tashkil  etadi  (1998).   Hozirgi  vaqtda  atom  elektr  stansiyalarida  elektr energiyasi  ishlab  chiqarish  sur'ati  pasaygan.   Buning  asosiy  sabablari sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda  elektr  energiyasiga  bo'lgan  talabning o'sishining  pasayishi,  qazib  olinadigan  yoqilg'i  narxining  sezilarli  darajada pasayishi,  yanada  samarali  va  ekologik  jihatdan  maqbul  qazilma  yoqilg'i tizimlarining  yaratilishi  va  nihoyat,  ayniqsa  Chernobil  AESidagi avariyalardir.  o'simlik, Shu  bilan  birga,  mutaxassislarning  prognozlariga  ko'ra,  yaqin  20  yilda energetika  sohasini  yanada  rivojlantirish  bilan  bog'liq  muammolar  (qazib olinadigan  yoqilg'i  energiya  manbalari  hisobiga)  ham  ekologiya,  ham iqtisodiy  ko'rsatkichlar  bo'yicha  keskin  yomonlashadi.   Organik  yoqilg'i narxining  yanada  sezilarli  darajada  oshishi  kutilmoqda,  chunki  uning nisbatan  oson  foydalanish  mumkin  bo'lgan  zahiralari  asosan  tugaydi.   Shu bois,  mamlakat  atom  energetikasi  majmuasini  yanada  rivojlantirishning asosiy  yo‘nalishi  sifatida  2030-yilga  kelib  atom  energiyasi  manbalari  orqali elektr  energiyasi  ishlab  chiqarish  ulushini  butun  respublika  bo‘yicha  30 16 foizgacha, uning  Yevropa  qismida  esa  40-50  foizgacha  oshirish  mumkin. xizmat  qilish. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  asosiy  yo‘nalishlarini  ajratib  ko‘rsatish  bilan bir  qatorda,  ustuvor  yo‘nalishlar  bo‘yicha  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot yo‘nalishlarini  guruhlash  ham  qabul  qilindi. Ilmiy-texnik  taraqqiyotning   ustuvor  yo'nalishlari  quyidagilardir:  xalq  xo'jaligini  elektronlashtirish  - ishlab  chiqarish  va  jamiyat hayotining   barcha   sohalarini   yuqori   samarali   kompyuter texnologiyalari  bilan  ta'minlash  (har  ikkala  ommaviy  - shaxsiy kompyuterlar  va  sun'iy  intellekt  tamoyillaridan  foydalangan  holda soniyasiga   10   milliarddan   ortiq   operatsiya   tezligiga   ega superkompyuterlar),  sun'iy  yo'ldosh  aloqa  tizimlarining  yangi  avlodi va  boshqalar  .d.;  uni  elektronlashtirish  asosida  xalq  xo‘jaligining  barcha  tarmoqlarini kompleks  avtomatlashtirish  -  moslashuvchan  ishlab  chiqarish tizimlarini  (CNC  dastgohi  yoki  protsessor  deb  ataladigan  markaz, kompyuter,  mikroprotsessor  sxemalari,  robotlashtirilgan  tizimlar  va tubdan  yangi  texnologiyadan  iborat)  joriy  etish;   aylanma  konveyer liniyalari,  kompyuter  yordamida  loyihalash  tizimlari,  sanoat robotlari,  yuklash  va  tushirish  operatsiyalarini  avtomatlashtirish uskunalari;  nafaqat  tez  neytronli  reaktorlarga  ega  yangi  atom  elektr  stansiyalarini qurishga,  balki  ko‘p  maqsadli  yuqori  haroratli  atom  elektr stansiyalarini  qurishga  yo‘naltirilgan  atom  energetikasini  jadal rivojlantirish;  sifat  jihatidan  yangi  samarali  xususiyatlarga  ega  (korroziyaga  va radiatsiyaga  chidamlilik,  issiqlikka  chidamlilik,  aşınma  qarshilik,  o'ta 17 o'tkazuvchanlik va  boshqalar)  yangi  materiallarni  yaratish  va  joriy etish;  printsipial  jihatdan  yangi  texnologiyalar  - membrana,  lazer  (o'lchovli va  issiqlik  bilan  ishlov  berish  uchun;  payvandlash,  kesish  va  kesish uchun),  plazma,  vakuum,  detonatsiya  va  boshqalarni  o'zlashtirish;  oziq-ovqat  va  xomashyo  resurslarini  tubdan  oshirishga  yo‘l ochadigan,   chiqindisiz   texnologik   jarayonlarni   yaratishga ko‘maklashuvchi  biotexnologiyaning  rivojlanishini  jadallashtirish. Bu  sohalar  orasidagi  tafovut  nisbiydir,  chunki  ularning  barchasi  yuqori darajada  o‘zaro  almashinish  va  tasodifiylikka  ega:  bir  sohadagi  jarayon boshqa  sohalarda  erishilgan  yutuqlar  bilan  tavsiflanadi. Demak,  ishlab  chiqarish  va  boshqaruvni  avtomatlashtirishning zamonaviy  darajasini  avtomatlashtirilgan  boshqaruv  tizimlarining  asosiy qismi  bo‘lgan  axborot  va  hisoblash  qurilmalarisiz  tasavvur  qilib bo‘lmaydi;   yangi  materiallarni  yaratish,  ularni  ishlab  chiqarish  va  qayta ishlash  uchun  printsipial  jihatdan  yangi  texnologiyalardan  foydalanmasdan mumkin  emas;   O'z  navbatida,  yangi  texnologiyaning  yuqori  sifatini ta'minlaydigan  shartlardan  biri  bu  maxsus  xususiyatlarga  ega  bo'lgan  yangi materiallardan   foydalanishdir.   Kompyuter   texnologiyalari,   yangi materiallar  va  biotexnologiyalarning  ta'siri  nafaqat  sanoatning  alohida tarmoqlarida,  balki  butun  xalq  xo'jaligida  seziladi. 1.3. Ilmiy-texnika taraqqiyotining samaradorligi. Ilmiy  -texnika  taraqqiyotining   samaradorligi   deganda  ta'sir  va  uni  keltirib chiqargan  xarajatlar  nisbati  tushuniladi.   Samaradorlik  - bu  birlikning ulushi  yoki  foizda  o'lchanadigan  va  xarajatlarning  samaradorligini tavsiflovchi  nisbiy  qiymat.   Samaradorlik  mezoni  - bu  ma'lum  bir  narxda samarani  maksimal  darajada  oshirish  yoki  (ko'pincha)  berilgan  samaraga erishish  uchun  xarajatlarni  minimallashtirish. 18 Ilmiy-texnika taraqqiyotining   samarasi  - bu  samaradorlik  nazariyasida  sof mahsulotning  fizik  hajmi  (xalq  xo'jaligi  miqyosida,  qiymati  bo'yicha  milliy ishlab  chiqarishga  to'g'ri  keladi)  bilan  belgilanadigan  ilmiy-texnikaviy faoliyat  natijasidir.  daromad).   Tarmoqlar  va  korxonalar  darajasida  yoki  sof ishlab  chiqarish  samara  sifatida  qabul  qilinadi  (bu  ko'rsatkich  boshqaruv amaliyotida  tobora  keng  tarqalgan),  yoki  sof  ishlab  chiqarishning  bir  qismi -  foyda.   Tabiiyki,  samara  ham  tirik  mehnat,  aylanma  mablag'lar tannarxining  kamayishi  bo'lib,  sof  mahsulotning  (jamg'arma,  milliy daromad,  foyda)  o'sishiga  olib  keladi. So'nggi  paytlarda  iqtisodiy  zararning  kamayishi,  masalan,  atrof-muhitning ifloslanishi,  agar  u  milliy  daromadning  o'sishiga  olib  keladigan  bo'lsa, ta'sirning  o'ziga  xos  elementi  sifatida  qaralmoqda. Ishlab  chiqarishning  jismoniy  hajmining  o'sishini  ta'sir  deb  hisoblash mumkin  emas,  chunki  bu  o'sish  milliy  daromadning  o'sishiga  olib kelmasligi  mumkin. Fan   -texnika  taraqqiyoti   qiymati  deganda  samaraga  erishish  uchun sarflangan  resurslar  (yoki  alohida  turdagi  resurslar)  tushuniladi.   Milliy iqtisodiyot  miqyosida  xarajatlar  kapital  qo'yilmalar,  aylanma  mablag'lar  va tirik  mehnat  (ish  haqi)  yig'indisidir.   Sanoat,  birlashma,  korxona  uchun xarajatlar  asosiy  tannarx  yoki  ishlab  chiqarish  fondlari  shaklida  namoyon bo'ladi. Baholash  darajasiga,  ta'sir  hajmiga  va  hisobga  olingan  xarajatlarga, shuningdek  baholash  maqsadiga  qarab,  samaradorlikning  bir  necha  turlari ajratiladi. Milliy  iqtisodiy   ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot  samaradorligi  xalq  xo‘jaligi miqyosidagi  ta’sirning  xarajatlarga  nisbatini  tavsiflaydi  va  uning  faoliyatini tavsiflash   uchun   qabul   qilingan   ko‘rsatkichlar   bo‘yicha 19 o‘lchanadi.   Samaradorlikning ushbu  turi  uning  iqtisodiy  chegaralaridagi ma'lum  bir  hajmning  emas,  balki  ma'lum  bir  ob'ekt  ta'sir  qiladigan  butun milliy  iqtisodiy  tizimning  samaradorligini  belgilaydi:  ta'sir  barcha tarmoqlarda  milliy  daromadning  (yoki  uning  foydasining  bir  qismining) o'sishini  aks  ettiradi.  va  baholanayotgan  ob'ekt  bilan  bog'liq  bo'lgan tarmoqlar  va  xarajatlar  - baholanayotgan  ob'ektning  ishlashi  uchun  zarur bo'lgan  resurslarning  to'liq  miqdori  (boshqa  tarmoqlar  va  tarmoqlarning inson  mehnati  va  moddiy  xarajatlari).   Chunki  milliy  iqtisodiy  samara  va xarajatlar  sof  ishlab  chiqarishning  o'sishini  va  resurslarni  ko'p  hisobga olmasdan  va  birlashtirmasdan  iste'mol  qilishni  aks  ettirishi  kerak  (bu muqarrar,  masalan, Fan-texnika  taraqqiyotining  o'zini-   o'zi  ta'minlovchi  samaradorligi tarmoq,  birlashma,  korxona  miqyosidagi  xarajatlar  samaradorligini tavsiflaydi  va  xalq  xo'jaligi  tizimining  ushbu  bo'g'inlari  faoliyatini  baholash uchun  qabul  qilingan  ko'rsatkichlar  asosida  hisoblanadi;   ta'sir  deganda foyda  yoki  sof  ishlab  chiqarish  tushuniladi  va  xarajatlar  ostida  - ishlab chiqarish  aktivlari  yoki  tannarxi  tushuniladi.   O'z-o'zini  ta'minlaydigan samaradorlikning  eng  keng  tarqalgan  ko'rsatkichi   ishlab  chiqarish rentabelligidir   . Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  to'liq   samaradorligi  (iqtisodiy  va  o'zini-o'zi ta'minlash)  iqtisodiy  va  ijtimoiy  faoliyatning  to'liq  samarasini,  masalan, milliy  daromad  yoki  foydaning  umumiy  miqdorini  ushbu  ta'sirni  keltirib chiqargan  barcha  xarajatlarga  nisbatini  aks  ettiradi.  o'tmishda  va  hisob- kitob  davrida). Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  ortib  borayotgan   samaradorligi  hisob-kitob davridagi  ta'sirning  oshishi  va  uni  keltirib  chiqargan  xarajatlarning o'sishiga  nisbati  bilan  tavsiflanadi. 20 Ilmiy-texnika  taraqqiyotining   qiyosiy   samaradorligi   qo'shimcha samaradorlikning  alohida  holati  bo'lib,  unda  samara  va  xarajatlarni hisoblash  uchun  asos  o'tmishdagi  ko'rsatkichlar  emas,  balki  taqqoslangan variantlardan  biri  hisoblanadi.   Bu  erda  ta'sir  ko'pincha  bir  variantni boshqasiga  nisbatan  (yoki  oddiygina  tannarxdagi  farq)  amalga  oshirishda xarajatlarni  kamaytirish  natijasida  foydaning  o'sishi  va  xarajat  eng  yaxshi variantda  xarajatlarni  kamaytirishni  ta'minlaydigan  qo'shimcha  kapital qo'yilmalardir. Qiyosiy  samaradorlik  faqat  variantni  takomillashtirish  (qayta  qurish, rivojlantirish,  takomillashtirish  va  hokazo)  samaradorligini  aks  ettiradi, lekin  takomillashtirilgan  variantning  samaradorligini  emas,  ikkinchisi me'yordan  past  bo'lishi  mumkin.   Bundan  tashqari,  qiyosiy  samaradorlik har  doim  variantlarni  to'liq  taqqoslash  sharoitida  aniqlanadi,  ya'ni.   sof hisoblangan,  shartli  qiymatdir.   Qiyosiy  samaradorlik  ishlab  chiqarishni takomillashtirishning  individual  variantlarining  afzalliklarini  baholash  va uni  amalga  oshirishning  maqsadga  muvofiqligi  to'g'risida  yakuniy  qarorni oldindan  belgilamasdan  ulardan  eng  yaxshisini  tanlash  imkonini  beradi.   Bu qaror  faqat  mutlaq  samaradorlikni  hisoblash  va  uni  me'yoriy  bilan solishtirish  asosida  qabul  qilinishi  mumkin. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  mutlaq   samaradorligi  yakuniy  milliy iqtisodiy  yoki  o'zini  o'zi  qo'llab-quvvatlovchi  samaraning  maksimal  qiyosiy samaradorlik  mezonlari  yoki  kamaytirilgan  xarajatlarning  minimal mezonlari  bo'yicha  tanlangan  variantni  amalga  oshirish  xarajatlariga nisbatini   tavsiflaydi.   Mutlaq   samaradorlikni   hisoblash   iqtisodiy rivojlanishning  eng  samarali  variantini  tanlash  tsiklini  yakunlaydi. Mutlaq  samaradorlik,  qiyosiydan  farqli  o'laroq,  har  doim  variantni  amalga oshirishning  haqiqiy  yoki  kutilayotgan  ko'rsatkichlari  bo'yicha,  ularni shartli  taqqoslanadigan  shaklga  keltirmasdan  hisoblanadi. 21 Ushbu turdagi  samaradorlik  bir-birini  istisno  qilmaydi,  balki  bir-birini to'ldiradi.   Hisoblangan   ko‘rsatkichni   jami   milliy   iqtisodiy   mutlaq samaradorlik,  qiyosiy,  o‘zini-o‘zi  ta’minlovchi,  o‘zini-o‘zi  ta’minlovchi samaradorlik  va  hokazo  deb  atash  to‘g‘riroq  bo‘ladi. Aniqlanayotgan  samaradorlik  turidan  qat'i  nazar  (milliy  xo'jalik,  xo'jalik, kapital  qo'yilmalar,  yangi  texnologiya  va  boshqalar)  yagona  hisoblash tartibi  qabul  qilingan,  jumladan:  har  bir  variant  uchun  hisoblash  uchun  dastlabki  ma'lumotlarni (barcha  turdagi  xarajatlar  va  ta'sirning  barcha  elementlari)  aniqlaydi;  variantlarni  taqqoslanadigan  shaklga  keltirish;  minimal  qisqartirilgan  xarajatlar  yoki  maksimal  qiyosiy  samaradorlik mezonlari  bo'yicha  eng  samarali  variantni  aniqlash;  tanlangan  variantni  birinchi  xatboshida  belgilangan  ko'rsatkichlar bo'yicha  (ya'ni,  boshqa  variantlar  bilan  solishtirish  uchun tuzatishlarsiz)  mutlaq  samaradorlik  nuqtai  nazaridan  baholash.   Agar ushbu  ko'rsatkich  me'yoriy  samaradorlikdan  yuqori  yoki  teng  bo'lsa, u  holda  variantni  amalga  oshirish  uchun  tavsiya  etiladi,  aks  holda taklif  qilingan  variantlarning  butun  tizimini  qayta  ko'rib  chiqish kerak  (ularning  samaradorligini  oshirish  uchun  zaxiralarni  topish, yangi  variantni  qo'shish  va  boshqalar). Ushbu  sxema  bo'yicha  hisob-kitoblarni  amalga  oshirishda  milliy  iqtisodiy yondashuv,  xarajatlarning  alternativa  printsipi,  vaqt  omilini  hisobga  olgan holda  variantlarni  taqqoslanadigan  shaklga  keltirishning  to'g'riligi  va barcha  ta'sir  omillari  va  barcha  xarajatlar  elementlarini  hisobga  olishning to'liqligi.  ayniqsa  muhimdir. Variantlarni   taqqoslanadigan   shaklga   keltirish   talablari   standart usullarning  tavsiyalaridan  yaxshi  ma'lum.   Savolning  eng  kam  rivojlangan 22 jihati - variantlarning  yangi  modifikatsiyalarini   solishtirish  mumkin bo'lgan  shaklga  keltirgandan  keyin  haqiqiy  ma'nosi. .   Bu  qisqartirish (hajmi,  mahsulot  assortimenti  va  boshqalar  bo'yicha)  rasmiy  bo'lmasligi kerak,  lekin  variantlarning  har  biri  uchun  bir  xil  natijalarga  erishishning texnik  jihatdan  mumkin  bo'lgan  usullariga  asoslanishi  kerak.   Shunday qilib,  ishlab  chiqarish  hajmi  bo'yicha  variantlarni  tenglashtirishni  faqat kichikroq  ishlab  chiqarish  hajmiga  ega  variant  uchun  shartli  belgilangan xarajatlarning  o'zgarishiga  qisqartirish  mumkin  emas;   real  tarzda  tasavvur qilish  kerak,  buning  natijasida  ishlab  chiqarish  hajmini  oshirishga erishiladi  (yangi  quvvatlarni  qurish  orqali  mavjud  ishlab  chiqarishni kengaytirish,  mavjudlariga  yukni  oshirish,  boshqa  korxona  qurish  yoki kengaytirish,  mahsulotlarni  import  qilish  va  boshqalar)  va  taqqoslanadigan shaklda  qisqartirish  variantining  qabul  qilingan  yo'nalishiga  qarab xarajatlarning  o'zgarishini  hisobga  olish. Variantlarni  solishtirma  shaklga  keltirishning  uslubiy  asosi  xarajat muqobilligi  tamoyilini  amalda  qo‘llash  hisoblanadi.   U  har  bir  variantni solishtirma  shaklga  keltirishdan  iborat  bo'lib,  birinchi  navbatda  yakuniy maqsad  nuqtai  nazaridan,  ya'ni.   barcha  mahalliy  ta'sirlarning  jami ustidan.   Bunday  holda,  har  bir  variant  bir  xil  samaraga  erishish  uchun  har xil  xarajatlar  bilan  tavsiflanadi  (imkoniyat  xarajatlari).   Tabiiyki,  bu ta'sirlarning  yig'indisi  va  ularning  har  birining  kattaligi  maksimal  emas, balki  iqtisodiy  jihatdan  asosli  bo'lishi  kerak.   Masalan,  mahsulot  ishlab chiqarish  assortimenti  va  nomenklaturasi  bo'yicha  rejalashtirilgan ehtiyojlar  doirasida  bo'lishi  kerak,  atrof-muhitga  ta'siri  mavjud  maksimal ruxsat  etilgan  kontsentratsiyalar,  chiqindilar  va  boshqalar  doirasida  bo'lishi kerak. Iqtisodiy   samaradorlikni   aniqlashda   muhim   nuqta   ham   vaqt omilini   hisobga  olishdir   . 23 Ishlab chiqarishni  takomillashtirishning  turli  xil  variantlari  ularni  amalga oshirish  muddati  bo'yicha  ham,  xarajatlar  va  natijalarning  tabiati  bo'yicha ham  farq  qilishi  mumkin.   Bu  milliy  iqtisodiy  samaradorlikni  baholashda har  xil  vaqtlardagi  xarajatlarning  nomutanosibligini  hisobga  olish muammosini  ilgari  suradi.   Shuni  ham  hisobga  olish  kerakki,  fan-texnika taraqqiyoti  natijasida  xarajatlar  va  ta’sirlarning  tabiiy  o‘zgarishi,  ijtimoiy zaruriy  mehnat  sarflari  qisqarishi,  inson  mehnatining  ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati,  tabiiy  resurslarning  narxi  oshib  boradi.  va  ularni  ko'paytirish ustida  ishlash  va  hokazolar  ko'tariladi. 1988  yilda  SSSR  Fanlar  akademiyasi  qoshidagi  SSSR  Fan  va  texnika davlat  qo‘mitasi  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotni  jadallashtirishga  qaratilgan chora-tadbirlar  samaradorligini  kompleks  baholash  bo‘yicha  uslubiy tavsiyalarni  qabul  qildi. Uslubiy  tavsiyalarning  dastlabki  tamoyillari  jahon  amaliyotida umume’tirof  etilgan  qarorlarni  qabul  qilishni  iqtisodiy  asoslash  usullariga mos  keladi  va  xorijiy  davlatlar  bilan  qo‘shma  ilmiy-texnikaviy  va  ishlab chiqarish  faoliyatini  o‘z  ichiga  olgan  chora-tadbirlar  samaradorligini baholashda  qo‘llanilishi  mumkin. Shu  bilan  birga,  STP  chora-tadbirlari  yangilarini  yaratish,  ishlab chiqarish  va  ulardan  foydalanish,  mavjud  vositalar  va  asboblarni  (mashina va  uskunalar,  binolar,  inshootlar,  uzatish  moslamalari),  mehnat  ob'ektlarini (xom  ashyo,  materiallar,  yoqilg'i,  energiya)  va  iste'mol  (aholi  ehtiyojlarini qondirish  uchun  mahsulotlar),  texnologik  jarayonlar,  shu  jumladan ixtirolar  va  ratsionalizatorlik  takliflari,  shuningdek  ishlab  chiqarishni, mehnatni  va  boshqaruvni  tashkil  etish  usullari  va  usullari.   STP  faoliyati ijtimoiy  zarur  ehtiyojlarni  eng  to'liq  va  sifatli  qondirishga  imkon  beradigan, ishlab  chiqarishning  eng  yuqori  texnik-iqtisodiy  darajasiga  erishishga, ijtimoiy,  ekologik  muammolarni  hal  qilishga  yordam  beradigan 24 mahsulotlarni (ishlarni  va  xizmatlarni  bajarishni)  ta'minlashi  kerak.  va milliy  iqtisodiyotni  rivojlantirishning  boshqa  muhim  vazifalari; RNT  chora-tadbirlarini  amalga  oshirishning  barcha  bosqichlarida iqtisodiy  samara   ko'rsatkichi   natijalarning  xarajatlar  smetasining  STP chora-tadbirlarini  amalga  oshirishning  butun  davri  uchun  resurslarning umumiy  qiymatining  xarajatlar  smetasidan  oshib  ketishi  sifatida aniqlanadi. Ishlab  chiqarish  sharoitlariga  ko'ra  iqtisodiy  samarani  aniqlashda quyidagilar  qo'llaniladi:  mahsulot  va  xizmatlarning  joriy  ulgurji,  chakana  narxlari  va  tariflari;  ishlab  chiqarilgan  resurslar  (ishlab  chiqarish,  mehnat  va  tabiiy fondlar)  uchun  amaldagi  qonun  hujjatlarida  belgilangan  haq  to'lash normalari;  korxonalar  va  birlashmalarning  foydasidan  davlat  va  mahalliy budjetlarga,  yuqori  tashkilotlarga  markazlashtirilgan  tarmoq  fondlari va  zaxiralarini  shakllantirish  uchun  ajratmalarning  amaldagi normativlari;  korxonalar  va  banklar  o‘rtasida  berilgan  kredit  bo‘yicha  yoki  o‘z mablag‘larini  saqlash  bo‘yicha  hisob-kitoblar  qoidalari  va  normalari;  valyuta  tushumlarini  qayta  hisoblash  standartlari  va  boshqalar. Texnik-iqtisodiy  asoslash  bosqichida  STP  faoliyatini  amalga oshirishning  eng  yaxshi  variantini  tanlashning  umumiy  yondashuvi quyidagicha:  potentsial  mumkin  bo'lgan  variantlardan  tanlanadi,  ularning  har  biri belgilangan  barcha  cheklovlarni  qondiradi:  ijtimoiy  standartlar, ekologik  talablar,  amalga  oshirish  vaqti  va  boshqalar.  , lekin  agar ma'lumot  mavjud  bo'lsa  va  kelajakda  chiqarilishi  rejalashtirilgan 25 bo'lsa) yoki  ulardan  oshib  ketadi.   Bunda  xorijdan  zarur  miqdorda asbob-uskunalar  sotib  olish,  litsenziyalar  olish  asosida  o‘z  ishlab chiqarishini  tashkil  etish,  xorijiy  davlatlar  bilan  qo‘shma  ishlab chiqarishni  tashkil  etish  imkoniyatlarini  hisobga  olish;  maqbul  variantlardan  har  bir  variant  uchun  xarajatlar,  natijalar  va iqtisodiy  samara  aniqlanadi  (dinamikani  hisobga  olgan  holda);  Eng  yaxshi  variant  - maksimal  iqtisodiy  samaraga  ega  bo'lgan  variant yoki  foydali  natija  bir  xil  bo'lsa,  unga  erishish  xarajatlari  minimaldir. NTP  hodisasining  iqtisodiy  samarasi   hisob-kitob  davri  uchun mahsulotlardan  foydalanish  shartlariga  muvofiq  hisoblanadi. Hisoblash  davri  yillari  uchun  umumiy  iqtisodiy  samara  quyidagi formula  bo'yicha  hisoblanadi: Et  = Pt  - Zt  , (1.1) bu erda Et - hisob-kitob davri uchun STP hodisasining iqtisodiy samarasi; RT  - hisob-kitob  davri  uchun  NTP  hodisasi  natijalarining xarajatlar  smetasi; Zt  -  hisob-kitob  davri  uchun  fan-texnika  taraqqiyoti xarajatlarining  smetasi. Iqtisodiy  samarani  hisoblashda  ko'p  vaqtli  xarajatlar  va  natijalar  STP hodisasining  barcha  variantlari  uchun  bir  vaqtning  o'zida  bir  nuqtaga qisqartiriladi  - taxminiy  yil   tp   .   Shunday  qilib,  ko'rib  chiqilayotgan  barcha variantlardan  eng  birinchi  kalendar  yili  odatda  ishlab  chiqarishni  boshlash yoki  ishlab  chiqarishda  yangi  texnologiya,  mehnatni  yoki  boshqaruvni tashkil  etishning  yangi  usullarini  qo'llashdan  oldin  olinadi. 26 Turli vaqt  xarajatlari  va  chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  davrining barcha  yillarining  natijalari  har  bir  yil  uchun  ularning  qiymatini a   t   kamaytirish  koeffitsientiga  ko'paytirish  yo'li  bilan  hisoblangan  yilga qisqartiriladi  . Iqtisodiy samarani hisoblashda joriy va bir martalik xarajatlarni aniqlash tartibi   xuddi  shu  xarajatlarning  takroriy  hisob- kitoblarini  istisno  qilgan  holda  va  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotni  amalga oshirish  muddati  davomida  ishlab  chiqarish  aktivlarini  jalb  qilish  bilan bog'liq  xususiyatlarni  hisobga  olgan  holda.  quyidagicha.   STP  chora- tadbirlarini  amalga  oshirish  uchun  takrorlanmaydigan  xarajatlar, moliyalashtirish  manbalaridan  qat'i  nazar,  kapital  qo'yilmalar  va  DTP tadbiri  uchun  mahsulotlarni  yaratish  va  ulardan  foydalanish  uchun  zarur bo'lgan  boshqa  bir  martalik  xarajatlarni  o'z  ichiga  oladi. Ishlab  chiqarishgacha  bo'lgan  xarajatlar  faqat  ishlab  chiqarishdan oldingi  ishlarning  natijalari  faqat  ushbu  STP  faoliyatini  ishlab  chiqish  va amalga   oshirish   uchun   foydalanilgan   hollardagina   bir   martalik xarajatlarning  bir  qismi  sifatida  to'liq  hisobga  olinadi.   Agar  ishlanmalar natijalari  boshqa  STP  chora-tadbirlarini  amalga  oshirishda  foydalanilsa,  u holda  ekspertiza  vositalari  bilan  belgilangan  ishlab  chiqarishdan  oldingi xarajatlarning  faqat  bir  qismi  ushbu  hodisaga  tegishli  bo'lishi  kerak. Oldin  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishni  ko'paytirish uchun  mavjud  ishlab  chiqarishni  kengaytirishni  ta'minlaydigan  STP faoliyati  uchun  ushbu  maqsadlar  uchun  zarur  bo'lgan  xarajatlar  miqdori to'g'ridan-to'g'ri  hisob-kitoblar  yo'li  bilan  yoki  qurilish-montaj  ishlarining loyiha-smeta  hujjatlari  va  narxlari  asosida  aniqlanishi  mumkin.  qo'shimcha jihozlar,  transport  vositalari  va  boshqa  vositalar  va  boshqalar  .d.  yoki mavjud  ishlab  chiqarishning  xususiy  kapital  sig'imi  yoki  kapital  sig'imi ko'rsatkichlari  bo'yicha  ularni  hisoblash,  hajmlarning  o'sishiga  va  ko'proq 27 joriy etish  imkoniyatiga  qarab  ularni  tuzatishni  hisobga  olgan  holda.  ilg'or texnologiyalar. Normativlashtirilgan  aylanma  mablag'lar   tarkibiga   xom  ashyo, materiallar,  yoqilg'i  va  yarim  tayyor  mahsulotlar  zaxiralari,  shuningdek tugallanmagan  ishlab  chiqarish  kiradi.   Normativlashtirilgan  aylanma mablag'larning  hajmi  joriy  sanoat  ko'rsatmalariga  muvofiq  belgilanadi. Joriy  xarajatlar   tarkibiga   sanoat  tarmoqlarida  qabul  qilingan mahsulot  tannarxini  hisoblash  tartibiga  muvofiq  hisobga  olinadigan xarajatlar  (yangilash  uchun  amortizatsiya  ajratmalari  bundan  mustasno) kiradi.   Ularni  aniqlashda  mehnat  resurslari,  ijara  smetalari,  shuningdek jalb  qilingan  asosiy  vositalar  samaradorligini  hisobga  olgan  holda tuzatishlar  va  aniqliklar  kiritilishi  kerak. Mehnat  resurslari   ijtimoiy  sug‘urta  va  qo‘shimcha  ish  haqi  fondini hisobga  olgan  holda  tegishli  tarmoq  va  tarmoqlardagi  o‘rtacha  ish  haqining joriy  darajasidan  kelib  chiqqan  holda  baholanadi. Yangi  texnologiyani  ishlab  chiqish  va  loyihalashning  dastlabki bosqichlarida,   aniq   (hisobot   va   me'yoriy)   ma'lumotlar   mavjud bo'lmaganda,   yangi   mahsulotlarni   ishlab   chiqarish   va   ulardan foydalanishdagi  joriy  xarajatlarni  hisoblash  uchun  umumlashtirilgan hisoblash  usullaridan  foydalanish  mumkin,  xususan.  aniq  ko'rsatkichlar usuli,  regressiya  tahlili,  tarkibiy  va  batafsil  tugun  o'xshashligi  usuli,  agregat va  balans  usullari  va  boshqalar  bir  vaqtning  o'zida  ilg'or  texnologiyaga  ega va  mavjud  korxonalarda  shu  kabi  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishda qo'llaniladigan  xarajatlar  tarkibi  va  standartlari.  ilg'or  uskunalar  bilan hisob-kitoblarda  hisobga  olinishi  kerak. 28 Hisob-kitob davri  uchun  xarajatlarni  baholashda,  hisob-kitob  davrida mahsulot  ishlab  chiqarish  va  ulardan  foydalanishdagi  joriy  xarajatlarning o'zgarishi  dinamikasini  hisobga  olish  kerak. STP  faoliyati  turli  xil  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  bilan  bog'liq bo'lgan  hollarda,  natijalar  va  xarajatlar  ko'rsatkichlari  mahsulotning  qolgan qismi  qisqartirilgan  ishlab  chiqarish  mahsulotida  ustun  bo'lgan  vakillik mahsulotiga  hisoblanishi  mumkin.   Bunday  pasaytirish  usullari  sanoat yo'riqnomalarida  belgilangan. Hisob-  kitob  davri  yillaridagi  texnik-iqtisodiy  ko'rsatkichlar  (ishlab chiqarish  hajmlari,  sifat  ko'rsatkichlari,  xarajatlar  va  natijalar)  barqarorligi bilan  tavsiflangan  STP  faoliyati   uchun  iqtisodiy   samarani  hisoblash quyidagi  formula  bo'yicha  amalga  oshiriladi: (1.7) Z   r   =  I + (R   p   +  E   n   )K  , (1.8) (1.7)   formula   bo ' yicha   hisoblash ,   shuningdek ,   texnik - iqtisodiy   asoslash bosqichida   faoliyat   natijalari   va   xarajatlari   dinamikasi   noma ' lum   bo ' lgan hollarda   ham   amalga   oshirilishi   mumkin .   Variantlarni  solishtirish  uchun formula  (1.8)  bo'yicha  hisob-kitoblardan  foydalanish  mumkin,  agar  ular  bir xil  ishlab  chiqarishni  boshlash  vaqtiga  ega  bo'lsa,  aks  holda  (1.1)  formula qo'llanilishi  kerak. 2-bob.Agrosanoat kompleksini ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va ilmiy-axborot ta'minoti   Jahon  siyosati  shuni  ko'rsatadiki,  so'nggi  o'n  yilliklarda  qishloq xo'jaligi  mahsulotlari  etishtirishning  deyarli  2/3  qismi  ilmiy-texnika taraqqiyotini  amalga  oshirish  bilan  bog'liq.   Qishloq  xo'jaligi  ishlab chiqarishini  zamonaviy  intensivlashtirishning  o'ziga  xos  xususiyatlari 29 resurslarning sifat  jihatidan  o'zgarishi  bo'lib,  ulardan  foydalanish samaradorligini  sezilarli  darajada  oshirishi  mumkin. Hozirgi  sharoitda  fanga  fan-texnika  taraqqiyotining  generatori  sifatidagi talab  ortib  bormoqda,  sanoat  va  tarmoq  fanini  har  tomonlama rivojlantirish   zarurati   uning   ilmiy-texnikaviy   rivojlanishi   deb tushunilmoqda. Hozirgi  bosqichda  agrosanoat  kompleksining  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotini jadallashtirish  va  samaradorligini  oshirishning  asosiy  yo'nalishlari quyidagilardan  iborat:  qishloq  xo'jaligi  fanining  sa'y-harakatlarini  tarmoq  oldiga  qo'yilgan texnik,  ilmiy-texnikaviy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  vazifalarni  hal  qilishni jadallashtirishi  mumkin  bo'lgan  eng  ustuvor  yo'nalishlarga  jamlash;  mamlakat  JSTga  a’zo  bo‘lganda  intellektual  mulk  huquqlarini  amalga oshirishni  hisobga  olgan  holda  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishida intellektual  mulk  ob’ektlaridan  kengroq  foydalanish;  agrar  sohani  bozor  islohoti  jarayoniga  ilmiy-texnikaviy  blokning oqilona  kiritilishini  ta’minlash  maqsadida  agrar  ilmiy  tashkilotlar faoliyatining  iqtisodiy  mexanizmini  takomillashtirish.  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishini  rivojlantirish  samaradorligini oshirish  va  qishloqda  yangi  bilimlarni  tarqatish  va  ilmiy-texnikaviy texnologiyalarni  rivojlantirish  orqali  ijtimoiy-iqtisodiy  sharoitlarni yaxshilashga  ko‘maklashuvchi  agrosanoat  kompleksi  uchun  axborot- maslahat  xizmatini  shakllantirish.  ishlab  chiqarishdagi  yutuqlar;  agrosanoat  kompleksining  ilmiy-texnika  sohasida  tadbirkorlikni rivojlantirish  va  shu  asosda  ilmiy-texnikaviy  va  innovatsion  faoliyatni amalga  oshirishning  yangi  tashkiliy  tuzilmalarini  shakllantirish;  boshqaruvning  ma’muriy  tartiblaridan  demokratik  tartiblarga  o‘tishni hisobga  olgan  holda  ilmiy-texnikaviy  faoliyatni  boshqarishni 30 takomillashtirish  va   ilmiy   tashkilotlarning   mustaqilligini kengaytirish;  hukumatlararo  va  idoralararo  kelishuvlar  ishida  faol  ishtirok  etish orqali  xalqaro  ilmiy-texnikaviy  hamkorlikni  chuqurlashtirish. Zamonaviy  sharoitda  qishloq  xo‘jaligi  fani  o‘z  faoliyatining agrosanoat  kompleksi  oldiga  qo‘yilgan  vazifalarni,  xususan,  ustuvor vazifalarni  hal  qilishni  jadallashtirishi  mumkin  bo‘lgan  muhimroq yo‘nalishlariga  e’tibor  qaratishi  lozim. Bioxavfsizlik   (gen   muhandisligi,   bioterrorizm),   axborot   va innovatsiyalar  masalalari  bugungi  murakkab  dunyoda  eng  dolzarb masalaga  aylanib  bormoqda. Innovatsion  sohada  davlatning  yagona,  maqsadli  siyosatini  ishlab chiqish  zarur.   Innovatsion  tuzilmalarni  rivojlantirish  shakllarini  aniq belgilab  beradigan  innovatsion  faoliyat  to'g'risidagi  federal  qonunni  qabul qilish  juda  muhimdir.   “Ilmiy  muammo  –  uning  yechimi  –  aniq  natijaga erishish”  zanjiri  ishlashi  kerak.   Qishloq  xo‘jaligi  fanida  agrosanoat majmuasining  turli  tarmoqlari  uchun  talab  qilinmagan,  zamonaviy texnologiyalar  va  ishlanmalar  juda  ko‘p.   Ularga  xos  potentsialni  faqat hududiy  innovatsion-texnologik  markazlarni  (ITM)  yaratish,  mintaqaviy innovatsion   dasturlarni   shakllantirish,   venchur   mablag'larni moliyalashtirishga  faol  jalb  qilish  orqali  amalga  oshirish  mumkin. Fan-texnika  yutuqlari,  innovatsion  takliflarni  muvaffaqiyatli  ishlab chiqish  va  o‘zlashtirish  agrosanoat  majmuasini  inqirozdan  chiqarish  va qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishining  barqaror  o‘sishining  hal  qiluvchi omillaridir.   Bu  katta  moddiy  xarajatlarni  talab  qilmaydigan,  ammo  qishloq xo'jaligi  ishlab  chiqarishining  samaradorligi  va  innovatsion  yutuqlardan amaliyotda  foydalanish  pirovard  natijada  bog'liq  bo'lgan  zaxiradir. 31 Afsuski, bugungi  kunda  mamlakatimizda  agrosanoat  majmuasining innovatsion  salohiyatidan  4-5  foiz  doirasida  foydalanilayotgan  bo‘lsa, AQShda  bu  ko‘rsatkich  50  foizni  tashkil  etadi. Rossiyaning  agrosanoat  majmuasida  ilm-fanni  talab  qiladigan mahsulotlarning  ulushi  umumiy  hajmning  0,3%  dan  oshmaydi,  rivojlangan mamlakatlarda  esa  20%  dan  ortiq. 21-asrda  Rossiya  qishloq  xo'jaligida  fan  va  texnika  yutuqlari  va  ilg'or ishlab  chiqarish  tajribasini  rivojlantirish  va  rivojlantirish  jarayonlarini boshqarish  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  bo'lishi  kerak. Qishloq  xo‘jaligida,  xususan,  muhandislik-texnik  tizimda  samarali axborot  muhitini  yaratish  boshqaruv  sohasi  uchun  ham,  ishlab  chiqarish  va fan  uchun  ham  dolzarb  vazifadir. Axborot  komponentisiz  fan  va  texnika  yutuqlarini  rivojlantirish haqida  umuman  gapirish  qiyin  va  aksincha,  axborotni  ishlab  chiqarishda o'zlashtirmasdan  tarqatishda  samarali  axborot  sohasi  haqida  gapirish mumkin  emas.   Shuning  uchun  ham  qishloq  xo'jaligida  fan  va  texnika yutuqlarini  joriy  etish  (o'zlashtirish)  muammosi  doimo  alohida  o'rin  tutib kelgan. Qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishi  rivojlanishining  turli  davrlari ekstremallik  bilan  xarakterlanadi:  bu  muammoni  hal  qilish  bir  paytlar olimlar  zimmasiga  yuklatilgan  va  kutilgan  natijani  bermagan,  keyin  ishlab chiqarish  xodimlariga  ishlab  chiqarishda  ilmiy  g‘oyalarga  bo‘lgan  talab to‘g‘risida  talablar  oshirilgan,  ammo  hech  qanday  taraqqiyot  yo‘q.  shu yerda  ham  qilingan. Shu  bois  ilm-fan,  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishi  va  agrosanoat kompleksi  davlat  organlarining  amaliy  o‘zaro  hamkorligi  mexanizmini ishlab  chiqish  bugungi  kunda  katta  ahamiyatga  ega.   Bunday  o‘zaro 32 hamkorlikning tarkibiy  qismlaridan  biri  agrosanoat  majmuasining  axborot, konsalting  va  axborot  xavfsizligi  hisoblanadi. Rossiya  agrosanoat  kompleksi  maslahat  xizmatining  asosiy  vazifasi agrosanoat  kompleksining  agrosanoat  siyosatini  jonlantirish  vositasi sifatida  agrosanoat  ishlab  chiqarishining  samaradorligini  oshirishga ko'maklashishdan  iborat.  eng  muhim  fan  yutuqlari  va  ilg‘or  ishlab  chiqarish tajribasini  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqaruvchilariga  o‘tkazish  tizimini,  ya’ni fan-texnika  taraqqiyoti  yutuqlarini  joriy  etish  (o‘zlashtirish)ning  maxsus tizimini  ishlab  chiqish.   Axborot-konsalting  xizmati  - bu  yangi  tushunchalar va  muammolar.   IKS  kontseptsiyasi  mamlakatimizda  1994  yildan  beri yangray  boshladi,  garchi  1918  yilda  A.K.Chayanov  Rossiyadagi  IKS tajribasini  tasvirlab  bergan  “Ijtimoiy  tashkilotning  shakllari  va  usullari” monografiyasini  nashr  etdi. Keyin  xorijga  tarqaldi,  endi  yana  bizga  qaytdi.   Hozirgacha  IKS agrosanoat  majmuasini  isloh  qilishga  jiddiy  ta'sir  ko'rsatmadi,  ammo  uning faoliyati  tajribasi  qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqaruvchilari  tomonidan xizmatlarni  amalga  oshirishga  bo'lgan  talabni  va  ushbu  xizmatning o'zlashtirish  nuqtai  nazaridan  katta  salohiyatini  ko'rsatdi.  innovatsion texnologiyalar. ICS  yangi  ilmiy  va  amaliy  vazifadir,  chunki   ICS  qishloq  xo'jaligi  ishlab chiqaruvchilari  uchun  asosiy  bilim  kanalidir. ICS  - bu  yangi  va  ishonchli  tadqiqot  yo'nalishi,  garchi  biz  bu  ma'noda sayohatning  boshida  bo'lsak  ham. ICS  ham  agrosanoat  kompleksini  isloh  qilishning  yangi  vositasidir, lekin  faqat  bilim  va  innovatsiyalar  yordamida,  endi  Rossiya  Federatsiyasi sub'ektlarida  ICS  noaniq  va  boshqa  moddiy-texnik  asosda  rivojlanmoqda. 33 Rossiya Qishloq  xo'jaligi  vazirligi  axborot  va  maslahat  xizmatini  faqat 1993  yilda  shakllantirishni  boshladi.   1994  yilda  22  ta,  1997  yilda  26  ta,  1998 yilda  esa  33  ta  viloyat  markazlari  tashkil  etilgan.  Hozirgi  kunda  63  ta viloyatda  VIClar  ro ʻ yxatga  olingan. 1000  ga  yaqin  maslahatchilar  barcha  darajadagi  IKS  xizmatlarida ishlaydi,   qishloq   xo‘jaligi   ishlab   chiqaruvchilariga   innovatsion ishlanmalarni  o‘zlashtirishda  faol  yordam  ko‘rsatadi.   2001  yilda  viloyat  va tuman  VIClari  tomonidan  agrobiznesning  turli  muammolari  bo'yicha  120 mingdan  ortiq  maslahatlar  o'tkazildi.   IC  xizmatlari  tomonidan  tashkil etilgan  ixtisoslashtirilgan  seminarlarda  5000  dan  ortiq  qishloq  xo'jaligi mutaxassislari  ishtirok  etdilar. IC  xizmatlari  ishida  inqirozga  qarshi  boshqaruvchilarni  tayyorlash, nochor  fermer  xo'jaliklari  iqtisodiyotini  tiklash,  qishloq  xo'jaligi korxonalarini  isloh  qilish,  marketing,  menejment,  biznesni  rejalashtirish kabi  masalalarga  alohida  e'tibor  qaratilmoqda.   bozorni  o'zgartirish  jarayoni bilan  chambarchas  bog'liq  masalalar. Umuman  olganda,  amaliyot  ko‘rsatganidek,  axborot-maslahat  xizmati bozor  sharoitida  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqaruvchilarining  samarali faoliyat  yuritishini  ta’minlaydi  va  agrosanoat  majmuasini  isloh  qilishning samarali  mexanizmi  hisoblanadi. 2.1.Texnik va ilmiy-texnikaviy inqilob: ularning munosabatlari va rivojlanishi. Iqtisodiy  adabiyotlarda  o‘zaro  bog‘liq  bo‘lgan  uchta  tushuncha  mavjud: texnik   taraqqiyot,   ilmiy-texnika   taraqqiyoti   va   ilmiy-texnikaviy inqilob.   Texnik  taraqqiyot  -  yangi  turdagi  materiallar  va  energiya manbalaridan   foydalanishga   asoslangan   texnik   vositalarni   ishlab chiqishdagi  sifat  o'zgarishi.   U  rivojlanishning  ikki  shakliga  ega:  evolyutsion 34 va inqilobiy.   Evolyutsion  shakl  texnologiyaning  bosqichma-bosqich  sifat jihatidan  o'zgarishini  va  uni  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  tegishli darajasida   va   ma'lum   tarixiy   sharoitlarda   qo'llashni   nazarda tutadi.   Rivojlanishning   inqilobiy   shakli   bilan   ishlab   chiqaruvchi kuchlarning  barcha  asosiy  elementlarida  sifat  jihatidan  yangi  o'zgarishlar ro'y  beradi,  bu  esa  texnik  taraqqiyotning  yangi  bosqichga  o'tishi  uchun zarur  shart-sharoitlarni  yaratadi. Tabiat  va  texnika  fanlari  yutuqlari  yirik  mashinasozlik  asosida  texnika  va ishlab  chiqarish  kuchlarini  rivojlantirishning  eng  muhim  manbai hisoblanadi.   Demak,  texnologik  taraqqiyotning  inqilobiy  shakli  ilmiy- texnikaviy  taraqqiyotdir. Texnik  taraqqiyot  singari,  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  ham  rivojlanishning ikki  shakliga  ega:  evolyutsion  va  inqilobiy.   Ko'p  yillar  davomida mashinasozlik  va  fanning  rivojlanishi  evolyutsion  xarakterga  ega  edi.   Ilmiy g'oyalarning  sekin  to'planishi,  ularning  amaliy  sharoitlarda  etarli  darajada ishlab  chiqilmaganligi  ishlab  chiqarish  vositalarining  sifat  jihatidan o'zgarishiga  yordam  bermadi. Fan-texnika  taraqqiyoti  rivojlanishining  evolyutsion  shakli  bilan  ishlab chiqarish  jarayoni  bir  xil  texnologik  printsip  doirasida  takomillashtiriladi va  inqilobiy  printsip  bilan  texnologik  tamoyil  sifat  jihatidan  yangisi  bilan almashtiriladi.   60-yillarning  oxirlarida  fanning  jadal  rivojlanishi  va  uning moddiy  ishlab  chiqarishda  qo'llanilishi.   qishloq  xo‘jaligiga  sanoat texnologiyalarini  joriy  etishning  asosiy  sharti  va  ijtimoiy  mehnat unumdorligini  oshirishning  asosiy  omili  bo‘ldi.   Bularning  barchasi  ilmiy- texnik  taraqqiyotning  inqilobiy  shakli  doirasida  sodir  bo'ldi. Ilmiy-texnik  inqilob  rivojlanishining  zamonaviy  sharoitida  fanning  roli beqiyos  ortib  bormoqda.   Fandagi  inqilobiy  o ʻ zgarishlar  ijtimoiy  ishlab 35 chiqarishning muhim  omili  bo ʻ lib,  yangi  mehnat  vositalari  va  ob ʼ yektlarida, yangi  texnologik  tamoyillarda  konkret  mujassamlanadi. Fan  va  texnika  taraqqiyoti  ilmiy-texnikaviy  inqilob  rivojlanishining  ushbu bosqichida  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotning  funktsiyalarida  va  uning  ishlab chiqarishning  iqtisodiy  natijalariga  ta'sir  qilish  mexanizmida  sifat o'zgarishlarini  amalga  oshiradi.   Ular,  asosan,  fan  va  texnika  yutuqlarini joriy  etish  nafaqat  hayotni,  balki  moddiylashtirilgan  (o'tmishdagi) mehnatni  tejashga  yordam  berishiga  asoslanadi. 2.2. Qishloq xo'jaligida ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning asosiy yo'nalishlari. Qishloq  xo'jaligida  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotning  ustuvor  yo'nalishlari. Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  qishloq  xo‘jaligiga  uning  rivojlanishining moddiy,  iqtisodiy  va  tashkiliy  omillari  bo‘lib  xizmat  qiluvchi  eng  muhim yo‘nalishlari  orqali  bevosita  ta’sir  ko‘rsatadi.   O ʻ simlikchilikka  kelsak,  uning elementlari  sifatida  yanada  samarali  mashina  va  mexanizmlarni, kimyolashtirish  vositalarini,  meliorativ  holatini  yaxshilash,  qishloq  xo ʻ jaligi ekinlarining  yangi  yuqori  mahsuldor  navlari  va  duragaylarini,  ularni yetishtirish  va  yig ʻ ib  olishning  intensiv  texnologiyalarini  yaratish  va ulardan  keng  foydalanish  kiradi.   Fan-texnika  taraqqiyotining  rivojlanishi bilan  bevosita  bog'liq  bo'lib,  boshqaruvning  oqilona  shakllarini  joriy  etish, mehnatni  tashkil  etish  va  unga  haq  to'lash,  yuqori  malakali  kadrlar tayyorlashdir. Amalda  o'simlikchilikda  fan-texnika  taraqqiyoti  yutuqlari  ishlab chiqilayotgan  va  ulardan  keng  foydalanilayotgan  asosiy  yo'nalishlar  keng qo'llanilmoqda.   Ular  orasida  agrotexnik,  tashkiliy-iqtisodiy  (43-sxema) kabilar  mavjud. 36 Agrotexnikaga quyidagilar  kiradi:  intensiv  almashlab  ekish,  qishloq xo ʻ jaligi  ekinlarining  yuqori  mahsuldor  navlari  va  duragaylarini  yaratish  va ulardan  foydalanish,  sug ʻ oriladigan  yerlarni  kengaytirish  va  sug ʻ orish usullarini  takomillashtirish,  mineral  va  organik  o ʻ g ʻ itlardan  samarali foydalanish,   o ʻ simliklarni   kimyoviy   va   biologik   himoya   qilish. zararkunandalar,  kasalliklar,  begona  o'tlardan  olingan  mahsulotlar. Texnologiklarga  quyidagilar  kiradi:  yangi  yuqori  unumli  mashina  va asboblarni  yaratish  va  ulardan  foydalanish,  ekinlarni  etishtirish  va  yig'ish uchun  sanoat  texnologiyalarini  joriy  etish,  konteynerlar,  transport vositalaridan  foydalanish,  mahsulotni  qisqa  muddatli  saqlash  uchun idishlarni  kengaytirish. Agrotexnika  va  o'simliklarni  etishtirish  texnologiyasida  ilmiy- texnikaviy  taraqqiyot  yutuqlari  jamlangan  tashkiliy-iqtisodiy  yo'nalishlarni o'rganish  eng  katta  ahamiyatga  ega.   Jumladan:  sanoatni  ixtisoslashtirishni chuqurlashtirish  va  kontsentratsiyasini  oshirish,  mahsulot  xarid  qilishning shakl  va  usullarini  takomillashtirish,  mehnat  va  moddiy  rag‘batlantirishni tashkil  etish,  qishloq  xo‘jaligi  uchun  yuqori  malakali  kadrlar  tayyorlash.   Bu yo‘nalishlar  qishloq  xo‘jaligini  rivojlantirishning  barcha  bosqichlarida dolzarbdir.   Hozirgi  vaqtda  fan-texnika  taraqqiyoti  yo'nalishlarini  har tomonlama  asoslashga  yondashuvlar  birinchi  o'ringa  chiqadi.   Shu  bilan birga,  uning  ishlab  chiqarish  va  iqtisodiy  natijalarga  ta'siri  eng  aniq  va  aniq namoyon  bo'ladi. Fan  va  texnika  yutuqlaridan  kompleks  foydalanilsa  va  ular  sanoatni sanoat  asosiga  o‘tkazishga  xizmat  qilsa,  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot  ishlab chiqarishning  iqtisodiy  samaradorligini  oshirishning  muhim  omili hisoblanadi.   Agar  u faqat  ishlab  chiqarish  jarayonining  alohida  elementlari uchun  yoki  qishloq  xo'jaligi  ekinlarining  ayrim  turlarini  etishtirish  uchun joriy  etilsa,  u holda  mahsulot  birligini  ishlab  chiqarish  uchun  moddiy  va  pul 37 xarajatlari juda  sekin  oshadi  yoki  kamayadi.   Bundan  kelib  chiqib,  ba’zida ilm-fan  va  texnika  yutuqlarini  qishloq  xo‘jaligiga  joriy  etish  samarasiz, degan  noto‘g‘ri  xulosalar  chiqariladi. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  ustuvor  yo'nalishi  - bu  qishloq  xo'jaligi ekinlarini  etishtirish  va  yig'ib  olish  uchun  yangi  mashina  va  uskunalarni yaratish  va  yaratishdir. Qishloq   xo‘jaligida   yangi   mashinalar,   asbob-uskunalar   va texnologiyalarni  ishlab  chiqish  va  qo‘llash  mehnat,  moddiy  va  moliyaviy resurslardan  samarali  foydalanishga  keng  yo‘l  ochadi.   Qishloq  xo‘jaligi ishlab  chiqarishida  mashinalardan  oqilona  foydalanishning  muhim  sharti  - bu  jihozlarning  ishonchliligini  va  uning  fan-texnika  taraqqiyoti  yutuqlariga mos  kelishini  oshirishdir. Texnologiyaning  ishonchliligi  mashina  va  jihozlarning  ishonchliligi, chidamliligi,  ularning  asl  xususiyatlarini  saqlab  turish  va  saqlanishi  kabi ko'rsatkichlarni   o'z   ichiga   olgan   murakkab   parametr   bilan tavsiflanadi.   Ishonchlilik  foydalanish  shartlari  va  intensivligiga,  profilaktika va  ta'mirlash  sifatiga,  diagnostika  vositalaridan  foydalanishga  bog'liq. Ilmiy-texnik   taraqqiyotning   istiqbolli   sohasi   biotexnologiya hisoblanadi.   Bu  tabiiy  va  maqsadli  yaratilgan  tirik  tizimlarni  sanoatda qo'llashga  asoslangan  fan  va  ishlab  chiqarishning  nisbatan  yangi  jadal rivojlanayotgan  tarmog'idir.   Qishloq  xo'jaligida  o'simliklarni  himoya  qilish uchun  sanoatda  yaratilgan  biopreparatlar,  bakterial  o'g'itlar,  xamirturush, zamburug'li  mitseliy  va  boshqalar  keng  qo'llaniladi. Ilmiy-texnika  taraqqiyotini  jadallashtirish  vazifalari. Qishloq  xo'jaligida  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotni  jadallashtirishning eng  muhim  vazifalari  quyidagilardan  iborat: 38 -seleksiya ishlariga  sifat  jihatidan  yangicha  yondashish,  qishloq xo‘jaligi  ishlab  chiqarishida  biotexnologiyalarni  keng  qo‘llash; -  tuproq  unumdorligini  saqlash  va  oshirishga  xizmat  qiluvchi progressiv  dehqonchilik  tizimini  rivojlantirish; -  ekinlar  hosildorligini  boshqarish  tizimini  ishlab  chiqish  va  joriy etish; -  yangi  sug'oriladigan  yerlarni  yaratish,  mavjud  meliorativ  ob'ektlarni rekonstruksiya  qilish  va  modernizatsiya  qilish; -  ekinlarni  etishtirish  va  yig'ish  uchun  mashinalar  va  boshqa  ishlab chiqarish  vositalarining  namunalarini  loyihalash  va  ishlab  chiqarish. Qishloq  xo‘jaligi  ekinlari  seleksiyasida  fan-texnika  taraqqiyotini  joriy etishning  o‘rni  ayniqsa  katta.   U  yuqori  va  barqaror  hosil  beruvchi,  pishib etish  davri  turlicha,  sanoatda  yetishtirish  va  yig‘ish  texnologiyasiga  mos navlarni  yaratishga  qaratilishi  kerak. Ilmiy-texnika   taraqqiyotining   tezlashishi   ma'lum   darajada jamiyatning  ilmiy-texnikaviy  salohiyatiga  bog'liq.   U  fan  va  texnikaning rivojlanish  darajasini,  jamiyatning  ilmiy-texnikaviy  muammolarni  hal qilish  uchun  mavjud  imkoniyat  va  resurslarni  har  tomonlama  baholash bilan   tavsiflanadi.   Ilmiy-texnikaviy   salohiyat   faoliyatining   asosiy ko'rsatkichlari  ilmiy-texnikaviy  kadrlar  bilan  ta'minlanganligi,  ilmiy- texnikaviy  va  konstruktorlik  ishlarining  moddiy-texnik  ta'minoti,  ilmiy- texnikaviy  axborot  tizimini  rivojlantirish,  fan  va  texnikada  rejalashtirish  va boshqarish;  ilmiy-texnikaviy  tadqiqotlarni  moliyalashtirish. 2.3. Davlat innovatsion siyosati. 39 Bozor iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlarda  ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni  tartibga  solish  amaliyoti  davlat  va  innovatsion  sektor o‘rtasidagi  o‘zaro  hamkorlikni  tashkil  etishning  ikki  turini  ajratib  ko‘rsatish imkonini  beradi.   Bir  yondashuvda  davlat  faqat  fan-texnika  taraqqiyoti sohasidagi  makroiqtisodiy  jarayonlarni  tartibga  soladi  va  nodavlat tuzilmalari  uchun  to'liq  harakat  erkinligini  ta'minlaydi.   Boshqa  holatda, aksincha,  davlat  tartibga  solish  funktsiyalarining  mutlaq  ko'p  qismini amalga  oshiradi,  ilmiy-texnikaviy  va  innovatsion  siyosatni  shakllantiradi, fan  va  texnikani  rivojlantirishning  ustuvor  yo'nalishlarini  belgilaydi, resurslarning  kontsentratsiyasini  ta'minlaydi,  ularning  taqsimlanishi  va ishlatilishini  amalga  oshiradi  va  nazorat  qiladi. Rossiyada  ilmiy-texnika  sohasini  rivojlantirishning  o'ziga  xos xususiyatlarini,  uning  davlatga  sezilarli  darajada  bog'liqligini,  nodavlat tuzilmalarning  rivojlanmaganligini  va  fanning  ishlab  chiqarish  bilan integratsiyalashuvining  zaiflashishini  hisobga  olgan  holda,  undan foydalanish  va  rivojlantirish  eng  maqbul  ko'rinadi.  bozor  iqtisodiyotiga o'tish  davridagi  ikkinchi  yondashuv. Davlat  innovatsion  siyosati  ijtimoiy-iqtisodiy  siyosatning  ajralmas qismi  bo'lib,  uning  maqsadi  mavjud  ilmiy-texnikaviy  salohiyatdan  samarali foydalanishga   asoslangan   raqobatbardosh   iqtisodiyotni   yaratishga ko'maklashish,   Rossiyaning   jahon   yuqori   texnologiyali   mavqeini mustahkamlashdan  iborat.  bozorlar. Rossiya  Federatsiyasi  innovatsion  siyosatining  asosiy  maqsadlari:  ilmiy  va  ishlab  chiqarish-texnologik  salohiyatni,  shu  jumladan fundamental  fan  va  kadrlar  tayyorlash  tizimini  rivojlantirish, zamonaviy  texnologik  darajani  saqlab  qolish  va  undan  yuqori texnologiyalarga  o‘tish; 40  ishlab chiqarish  samaradorligi  va  mahsulot  raqobatbardoshligini oshirishga   ta’sir   etuvchi   iqtisodiyot   tarmoqlarida   muhim texnologiyalar  va  innovatsion  loyihalarni  amalga  oshirishda innovatsion  sohani  rivojlantirishning  oqilona  strategiyalari  va ustuvor  yo‘nalishlarini  tanlash,  rivojlantirishning  aniq  tashkiliy- iqtisodiy  mexanizmlarini  belgilash;  ushbu  ustuvor  yo'nalishlardan;  innovatsiyalarni  faollashtirish,  huquqiy  tadbirkorlik  va  halol raqobatni  rivojlantirish  uchun  qulay  iqtisodiy  va  moliyaviy  shart- sharoitlarni  ta’minlash;  innovatsion  tadbirkorlik  sohasida  kadrlarni  tayyorlash  va  qayta tayyorlash  tizimini  yaratish;  mahsulot  sifati  va  atrof-muhitni  muhofaza  qilishning  jahon standartlarini  joriy  etish. Ilmiy-texnika  taraqqiyotini  davlat  tomonidan  tartibga  solish  usullari tizimini  ikki  guruhga  bo'lish  mumkin:  to'g'ridan-to'g'ri  (fan  va  texnologiyani  rivojlantirishning  ustuvor yo'nalishlarini   belgilash,   davlat   organlarini   shakllantirish, prognozlash,  rejalashtirish,  federal  maqsadli  dasturlarni  ishlab chiqish,  moliyalashtirish);  bilvosita  (rag'batlantirish,  kreditlash,  soliqqa  tortish,  amortizatsiya siyosati  va  boshqalar). Davlat  ilmiy-texnikaviy  siyosatning  strategik  maqsadlarini  belgilaydi, ularni   amalga   oshirish   uchun   zarur   bo'lgan   organlar   tizimini shakllantiradi.   Hozirgi  vaqtda  Rossiya  Federatsiyasida  ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni  davlat  tomonidan  tartibga  solish  funktsiyalari  Sanoat,  fan  va texnologiyalar  vazirligi,  Fan  va  innovatsion  siyosat  bo'yicha  hukumat komissiyasi,  Ta'lim  vazirligi  va  boshqa  organlarga  yuklangan.   2001  yil oxirida  davlat  innovatsion  siyosati  samaradorligini  oshirish  maqsadida 41 Rossiya Federatsiyasi  Prezidenti  huzurida  Rossiya  Federatsiyasining innovatsion  sohasidagi  fan  va  yuqori  texnologiyalar  bo'yicha  Kengashi tashkil  etildi. Mamlakatda  500  ga  yaqin  institutni  o'z  ichiga  olgan  va  uchta  bo'lim (Sibir,  Ural,  Uzoq  Sharq),  shuningdek,  beshta  tarmoq  akademiyasi  (tibbiyot fanlari,  qishloq  xo'jaligi  fanlari,  ta'lim)  mavjud  bo'lgan  Rossiya  Fanlar akademiyasi  (RAS)  mamlakatda  alohida  o'rin  tutadi.  , arxitektura  va qurilish,  san'at). Ilmiy-texnika  taraqqiyotini  davlat  tomonidan  tartibga  solishning  eng muhim  usullari  prognozlash  va  rejalashtirishdir.   Dunyoda  uzoq  muddatli strategik  rejalashtirishga  o‘tilmoqda,  ko‘plab  mamlakatlar  ilmiy-texnikaviy rivojlanishning   kamida   15   yilga   mo‘ljallangan   rejalarini   ishlab chiqmoqda.   Hozirgi  vaqtda  Rossiyada  iqtisodiyotni  prognozlashning umumiy  tizimi  doirasida  faqat  ilmiy-texnika  taraqqiyotining  qisqa  muddatli prognozi  amalga  oshiriladi.   Boshqarishning  dasturiy-maqsadli  usulining ahamiyati  ortib,  eng  muhim  ilmiy-texnikaviy  muammolar  FTPlar yordamida  hal  qilinmoqda. Fan-texnika  taraqqiyotini  bevosita  tartibga  solishning  eng  samarali usuli  bu  moliyalashtirishdir.   Jahon  amaliyotida  innovatsion  sohani moliyalashtirishning  quyidagi  asosiy  manbalari  belgilangan:  davlat (byudjet)   mablag‘lari;   byudjetdan   tashqari   jamg'armalar mablag'lari;   tadbirkorlik  sohasi  korxonalari  va  tashkilotlarining  o'z mablag'lari;   kredit  resurslari;   universitet  mablag'lari;   notijorat  (notijorat) tashkilotlarning   mablag'lari;   xorijiy   kapital;   aholining   shaxsiy jamg'armalari. Rossiya  Federatsiyasida  mahalliy  ilmiy-tadqiqot  va  ishlanmalar xarajatlari  tarkibida  byudjet  mablag'lari  (50%  gacha),  shuningdek  xorijiy manbalar   (20%   gacha)   mablag'lari   ustunlik   qiladi.   Ilmiy-texnika 42 taraqqiyotini moliyalashtirishda  byudjet,  maxsus  jamg'armalar  va  davlat korxonalari  hisobidan  amalga  oshiriladigan  davlat  mablag'lari  hal  qiluvchi ahamiyatga  ega. Ilmiy-texnikaviy   taraqqiyotni   byudjetdan   moliyalashtirishning shakllari  va  usullari  ko'pgina  omillarga,  jumladan,  ustuvorlik,  fundamental fanlar  ulushiga,  amaliy  fanlar  doirasida  esa  milliy  miqyosdagi muammolarni  hal  qiluvchi  uzoq  muddatli  ilmiy-tadqiqot  loyihalari  ulushiga bog'liq.   Xarajatlar  bo'yicha  Rossiya  Federatsiyasida  innovatsiyalarni moliyalashtirishning  davlat  manbalari,  barcha  o'zgarishlarga  qaramay, ularning   ulushi   kamayib   borayotganiga   qaramay,   asosiy   bo'lib qolmoqda.   Grant   mablag‘lari   fanni   moliyalashtirishning   yangi yo‘nalishlaridan  biridir.   Grantlar  –  grant  beruvchilar  tomonidan  taqdim etilgan  shartlarda  aniq  ilmiy  tadqiqotlar  olib  borish  uchun  xalqaro  va mahalliy  nodavlat  notijorat  tashkilotlari  tomonidan  fuqarolar  va  yuridik shaxslarga  bepul  va  qaytarib  olinmaydigan  tarzda  beriladigan  pul  yoki boshqa  mablag‘lardir. Rivojlangan   mamlakatlarda   hukumatlar,   asosan,   ta’lim   va fundamental  tadqiqotlarni  rivojlantirishga  sarmoya  kiritadi,  fan-texnika taraqqiyoti  xarajatlarining  70%  gachasi  xususiy  sektor  tomonidan  amalga oshiriladi.   Misol  uchun,  Qo'shma  Shtatlarda  ba'zi  korporatsiyalar tadqiqotga  davlat  xarajatlari  bilan  taqqoslanadigan  mablag'larni  kiritadilar: General  Motors  har  yili  10  milliard  dollar,  Ford  7 milliard  dollar,  IBM  4 milliard  dollar  sarflaydi.   Rossiya  korxonalari  va  tashkilotlarining  o'z mablag'lari  ilmiy  va  texnologik  rivojlanish  uchun  mo'ljallangan,  keyinchalik ular  ikkita  manbaga  qisqartiriladi:  foydadan  ajratmalar  va  asosiy vositalarning  amortizatsiyasi.   Iqtisodiy  beqarorlik  sharoitida  ko'pchilik korxonalar  kam  foyda  oladi  yoki  umuman  yo'q,  va  amortizatsiya  hatto oddiy  takror  ishlab  chiqarish  uchun  ham  etarli  emas. 43 Bir necha  yillardan  beri  turli  tadqiqotchilar  innovatsion  sektor  uchun ixtisoslashtirilgan  investitsiya  bankini  tashkil  etishni  taklif  qilmoqdalar, uning  nazorat  paketi  davlatga  tegishli.   Hozirgacha  mamlakatda  bitta investitsiya  banki  yo'q  va  Rossiya  Taraqqiyot  banki  bank  sektorini tiklashga,  shuningdek,  real  sektorni  kreditlashga  qaratilgan. Ko'pgina  mamlakatlarda  innovatsion  fondlar  (venchur  firmalar) mavjud  bo'lib,  ular  kredit  bermaydilar,  lekin  ixtirolardan  foydalanish  uchun mutlaq  huquqni  egalaridan  oladilar.   Jamg‘armalar  innovatsiyalardan manfaatdor  bo‘lgan  tashkilotlarni  qidiradi  va  ular  bilan  litsenziya  oldi- sotdisi  yoki  riskni  taqsimlash  va  o‘zaro  manfaatli  hamkorlik  shartnomasi asosida  tadbirkorlik  shartnomalari  tuzadi.   Bunday  fond  innovatsiyalarni ham  takomillashtiradi,  hisob-kitoblarni,  tajribalarni  va  hokazolarni  amalga oshiradi.   Agar  natija  salbiy  bo'lsa,  venchur  firmaning  xarajatlari qoplanmaydi,  agar  muvaffaqiyatli  bo'lsa,  u  shartnomada  kelishilgan foydaning  bir  qismini  oladi.   Ko'rinib  turibdiki,  agar  to'laqonli  iqtisodiy tizim  yaratilsa,  bunday  fondlar  va  banklar  fan-texnika  taraqqiyotini moliyalashtirishda  ko'proq  rol  o'ynaydi,  bu  esa  innovatsion  bozorni moliyalashtirishga  ma'muriy  ta'sir  ko'rsatish  shakllarining  nobud  bo'lishiga olib  keladi. 2.4. Qishloq xo'jaligida ilmiy-texnika taraqqiyotining xususiyatlari. Qishloq  xo‘jaligida  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotni  amalga  oshirish  uning o‘ziga  xos  iqtisodiy  va  biologik  qonuniyatlariga  asoslanadi.   Natijada  qishloq xo‘jaligi  ishlab  chiqarishidagi  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot  qishloq  xo‘jaligi mahsulotlarini  yetishtirish,  yig‘ib  olish,  saqlash,  tashish  va  qayta ishlashning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  kelib  chiqadigan  o‘ziga  xos xususiyatlarga  ega  bo‘ladi. 44 Qishloq xo ʻ jaligi  ekinlarini  yetishtirish  unumdor  tuproqlarda  olib  borilib, yuqori  va  barqaror  hosil  olishga  yerni  oqilona  ishlov  berish  orqali  ham, organik  va  mineral  o ʻ g ʻ itlar,  o ʻ simliklarni  himoya  qilish  vositalarining optimal  dozalarini  qo ʻ llash  orqali  ham  erishiladi.   Yerdan,  ishlab  chiqarish vositalaridan  va  moddiy  resurslardan  samarali  foydalanish  ilmiy asoslangan  almashlab  ekish,  yangi  texnologiya  va  yuqori  unumli  texnikani joriy  etishga  bog‘liq. Qishloq  xo'jaligi  ekinlari  biologik  tarkibi,  vegetatsiya  davri  va  mahsulotlarni qayta  ishlanmasdan  va  tozalashdan  keyin  oziq-ovqat  uchun  ishlatish darajasi  bilan  farqlanadi.   Shu  munosabat  bilan  fan-texnika  taraqqiyotini rivojlantirish  muayyan  turdagi  qishloq  xo‘jaligi  ekinlarining  biologik xususiyatlaridan  to‘liqroq  va  yaxshiroq  foydalanish  yo‘nalishida  amalga oshirilishi  kerak.   Mahsulotni  saqlash,  qayta  ishlash  va  sotish  bo‘yicha sanoat  va  tarmoqlarni  rivojlantirishga  alohida  e’tibor  qaratish  lozim. Ko'p  turdagi  ekinlarni  etishtirish  juda  ko'p  mehnat  talab  qiladi.   Bu,  birinchi navbatda,  ishlov  beriladigan  va  texnik  ekinlarga  tegishli.   Ularni etishtirishga  don  ekinlarini  yetishtirishdan  ko'ra  ko'proq  jonli  mehnat sarflanadi.   Shunday  qilib,  sabzavot  ekinlarini  etishtirishda  1 ga  ekin  uchun mehnat  sarfi  don  ekinlarini  etishtirishga  qaraganda  40-60  baravar  yuqori. Ilmiy-texnika  taraqqiyotini  jadallashtirish,  birinchi  navbatda,  ishlab chiqarish  jarayonlarini  kompleks  mexanizatsiyalashgan  holda  mehnat  talab qiladigan  ekinlarni  etishtirish  uchun  yangi  mashina  va  uskunalarni yaratishga  yordam  berishi  kerak. Qishloq  xo ʻ jaligi  mahsulotlari  katta  tonnajli,  tez  buziladigan  va  kam tashiladigan  bo ʻ lib,  bu  meva,  ildizmeva  va  boshqa  turdagi  ekinlarning biokimyoviy  tuzilishi  va  ularning  tarkibida  ko ʻ p  miqdorda  suv  mavjudligi bilan  bog ʻ liq.   O'rim-yig'im,  yig'ish  va  tashish  jarayonida  mahsulot vaznining  sezilarli  darajada  yo'qolishi,  uning  taqdimoti  va  iste'mol 45 xususiyatlarining yomonlashishi  kuzatiladi.   Shuni  hisobga  olib,  ilmiy tadqiqotlar  mahsulotni  saqlash,  qadoqlash,  tashish  va  keyinchalik takomillashtirishning  istiqbolli  usullarini  ishlab  chiqishga  qaratilishi  kerak. Qishloq  xo‘jaligida  yangi  mashina  va  texnologiyalarni  ishlab  chiqish  va  joriy etish  mehnat,  moddiy  va  moliyaviy  resurslardan  samarali  foydalanishga keng  yo‘l  ochadi.   Bularning  barchasi  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlari  ishlab chiqarish  hajmini  yanada  oshirishga,  jamiyat  resurslaridan  cheklangan foydalanish  bilan  aholining  o‘sib  borayotgan  ehtiyojlarini  yanada  to‘liq qondirishga  xizmat  qiladi. 90-yillarning   boshlarida   agrosanoat   majmuasida   ilmiy-texnikaviy taraqqiyot  sur’atlarining  sekinlashishi  xo‘jalik  mexanizmida  innovatsion tsiklni  tashkil  etishdagi  jiddiy  kamchiliklar  bilan  bog‘liq  edi.   Ishlab chiqarishning  innovatsiyalarga  befarqligi  texnika  va  texnologiyada  jahon standartlariga  erishishga  to‘sqinlik  qilmoqda. 2.5. Rossiyaning agrosanoat kompleksi: holati va rivojlanish yo'nalishi. “Ekonomist”  jurnalining  2003  yil  6-sonida  Butunrossiya  qishloq xo‘jaligi   iqtisodiyoti   ilmiy-tadqiqot   instituti   direktori,   akademik I.Ushachevning  “Agrosanoatni  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirishning  asosiy yo‘nalishlari”  maqolasi  e’lon  qilingan.  kompleksi",  rus  qishlog'ining  hozirgi holati  va  uni  zamonaviy  talablarga  muvofiq  o'zgartirish  yo'llari  haqida  bir qator  qiziqarli  ma'lumotlarni  o'z  ichiga  oladi. Qishloqning  hozirgi  holati  quyidagi  ko'rsatkichlar  bilan  tavsiflanadi: 7  yil  davomida  (1991-1998)  qishloq  xo'jaligi  yalpi  mahsulotining kamayishi  44%  ni,  1991-2003  yillarda  esa  .   o'sish  1998  yil  darajasiga nisbatan  atigi  23%  ni  tashkil  etdi.   G‘alla  va  dukkakli  ekinlar  maydoni  2,5 million  gektarga  ko‘paydi. 46 1998 yilga  nisbatan  zarar  ko'rayotgan  fermer  xo'jaliklari  soni  36  foiz punktga  kamaydi,  ammo  baribir  ularning  yarmidan  ko'pi  - 52  foizni  tashkil etadi.   Biroq,  muallifning  fikricha,  bu  nafaqat  sohani  rivojlantirish  uchun qulay  shart-sharoitlar  yaratilishiga  olib  kelmadi,  balki  ish  haqi  va rentabellik  bilan  bog'liq  bir  qator  noqulay  tendentsiyalar  ham  qayd  etilgan. Hatto  postsovet  davridagi  1995  yil  bilan  taqqoslaganda,  2001  yilda qishloq  xo'jaligi  mahsulotlarining  umumiy  mahsulotdagi  ulushi  7,5%  dan 6,7%  gacha  (1991  yilda  11,7%),  yalpi  qo'shilgan  qiymatda  esa  6,6%  dan  6,1% gacha  (1991  yil  - 13,6)  kamaydi.  . Agar   mamlakatda   aholi   xarajatlari   tarkibida   oziq-ovqat mahsulotlariga  o ʻ rtacha  50%  to ʻ g ʻ ri  keladigan  bo ʻ lsa,  unda  asosan  tovar sektorining  ulushi  3-3,5%  ni,  qolgan  97%  ga  yaqinini  esa,  asosan,  faqat  o ʻ z ehtiyojlarini  qondirishga  xizmat  qiluvchi  shaxsiy  yordamchi  xo ʻ jaliklar tashkil  etadi.  ularning  egalarining  .. Bu  holat  ko'p  jihatdan  aholining  past  samarali  talabi  bilan bog'liq.   Maqolada  keltirilgan  ma'lumotlarga  ko'ra,  aholining  80%  gacha oziq-ovqat  uchun  mablag'lari  yo'q,  38,7  million  kishi  yoki  27%  kambag'allik chegarasida  yashab,  585  rubl  miqdorida  daromadga  ega.   taxminan  1094 rublgacha. Qishloq  aholisining  ish  haqi  darajasi  respublika  bo'yicha  o'rtacha ko'rsatkichning  atigi  41  foizini  tashkil  etdi,  bu  bank  sektori  xodimlariga nisbatan  7 baravar,  gaz  tarmog'i  xodimlariga  nisbatan  10  baravar  kam. 1990  yilda  respublikada  2002  yilda  umumiy  hajmning  15,9  foizini tashkil  etgan  asosiy  kapitalga  qo'yilgan  investitsiyalar  bor-yo'g'i  2,7  foizni tashkil  etdi. 2000  yil  holatiga  ko'ra,  agar  asosiy  kapitalga  qo'yilgan  investitsiyalar asosiy  fondlar  qiymatiga  nisbatan  sanoatda  11,9  foizni  tashkil  etgan  bo'lsa, 47 qishloq xo'jaligida  atigi  2,6  foizni  tashkil  etgan  bo'lsa,  qishloq  xo'jaligida investitsiya  loyihalarini  rivojlantirishning  o'rtacha  davri  2000  yilga nisbatan  bor-yo'g'i  1 yil  (amalda  bu  ko'pincha  uzoqroq  muddatlarga  to'g'ri keladigan  bo'lsa-da),  keyin  qishloq  xo'jaligida  asosiy  fondlarni  yangilash muddati  taxminan  40  yilni  tashkil  etadi  (100  : 2,6%  ~  38,5  yil),  bu zamonaviy  ilmiy  va  ilmiy  talablarga  mutlaqo  ziddir.  texnologik  taraqqiyot. Muallif,  shuningdek,  zamonaviy  rus  qishloqlarining  og'ir  ahvoli qishloq  xo'jaligi  texnikasiga  past  talabni  keltirib  chiqarmoqda,  bu  esa  o'z navbatida   traktor   va   qishloq   xo'jaligi   texnikasining   asoslarini buzadi.   Shunday  qilib,  2002  yilda  qishloq  xo'jaligi  mashinasozligi  o'tgan yilga  nisbatan  mahsulot  ishlab  chiqarishni  deyarli  20  foizga  qisqartirdi. Qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqarishidagi  murakkab  vaziyat  ko'p  jihatdan sanoat  va  qishloq  xo'jaligi  mahsulotlari  narxlarining  nomutanosibligi  bilan bog'liq.   Shunday  qilib,  2002  yilda  2001  yil  darajasiga  nisbatan  qishloq xo'jaligi  mahsulotlari  narxi  2 foizga  pasaygan,  sanoat  mahsulotlari  esa  10 foizga  oshgan.   Bunday  holat  nafaqat  qishloq  xo‘jaligiga,  balki  yuqorida ko‘rsatilganidek,  qishloqda  mahsuloti  sotilmaydigan  sanoatga  ham  salbiy ta’sir  ko‘rsatishi  o‘z-o‘zidan  ayon. Qishloq  xo'jaligining  tarmoq  ichidagi  muammolaridan  ikkitasi  qayd etilgan. Birinchisi,  postsovet  davrida  rivojlangan  sanoatning  past  madaniyati bo'lib,  u  g'alla  sotishdan  olingan  foydaning  60-70  foizini,  sabzavot  va mevalardan  mos  ravishda  30-40  foizini  oladi,  chorvachilik  esa  zararli  bo'lib qolmoqda.  butun  mamlakat  bo'ylab. Ikkinchisi,  qishloqda  vertikal  yaxlit  tuzilmalarni  yaratish.   Qishloq xo‘jaligi  ishlab  chiqarishining  barcha  bo‘g‘inlarini,  jumladan,  turdosh tarmoqlar  va  qurilishlarni  qamrab  oluvchi  uyushmalar  tashkil  etilishi 48 natijasida tarmoqning  unumdorligi  oshib  bormoqda.   Buni  Belgorod  viloyati misolida  yaqqol  ko'rish  mumkin,  u  erda  bankrotlik  yoqasida  bo'lgan sanoatdagi  mavjud  qishloq  xo'jaligi  korxonalarining  78  foizi  18  ta  xolding tipidagi  birlashmalarga  kiritilgan.   Bu  ish  haqi  darajasining  oshishi,  uni to'lashning  muntazamligi  va  boshqa  bir  qator  ijobiy  o'zgarishlarga  olib keldi. Biroq,  bu  salbiy  oqibatlarga  olib  keladi.   Birinchidan,  bozor munosabatlarining   rivojlanmaganligi   birlashmaning   ayrim ishtirokchilarining   moliyaviy   faoliyati   natijalarining   shaffofligini pasaytiradi,  ikkinchidan,  ishtirokchilar  o'rtasidagi  munosabatlarning huquqiy  jihatdan  tartibga  solinmaganligi  ulardan  birining  kelgusida ishtirok  etishini  hisobga  olgan  holda  olib  kelishi  mumkin.  o'zi  uchun foydasiz  bo'lgan  ushbu  tuzilma  birlashmalardan  chiqib  ketishi,  barcha birlashmalarni  qiyin  ahvolga  solishi  yoki  hatto  butun  tuzilmani bankrotlikka  olib  kelishi  mumkin. O'ta  salbiy  holat  - bu  Rossiyaning  oziq-ovqat  importiga  qaramligining yuqori  darajasi,  bu  mamlakatda  iste'mol  qilinadigan  oziq-ovqat  hajmining 30%  dan  ortig'ini  tashkil  etadi. Rivojlangan  mamlakatlar  bilan  solishtirganda,  quyidagilar  ma'lum bo'ladi: Qo'shma  Shtatlar  va  Frantsiya  bu  borada  mutlaqo  o'zini-o'zi ta'minlaydi,  Germaniya  7 foizga,  Italiya  - 22  foizga  importga  bog'liq  va  faqat Yaponiya  uchun  bu  ko'rsatkich  Rossiyanikidan  yuqori  va  50  foizni  tashkil etadi. Shu  bilan  birga,  ushbu  mamlakatlarda,  xususan,  AQSh  va  Yaponiyada bu  ko'rsatkich  milliy  xavfsizlikning  eng  muhim  belgisi  hisoblanadi. 49 Muallif Rossiyaning  JSTga  kirishi  muqarrar,  deb  hisoblaydi.   Biroq, tabiiy  er  unumdorligining  pastligi  (AQShga  nisbatan  2,7  baravar  va  G'arbiy Evropaga  nisbatan  2,2  baravar  past)  kabi  mamlakatga  xos  omillarni hisobga  olgan  holda,  AQShga  nisbatan  energiya  zichligi  4  baravar  va qishloq  xo'jaligining  metall  zichligi  5 baravar  ko'p.  ishlab  chiqarish,  qishloq xo'jaligining  ayrim  tarmoqlari  strategik  ahamiyatga  ega  deb  e'lon  qilinishi va  Jahon  savdo  tashkiloti  qoidalari  doirasidan  chiqarilishi  kerak. Muallifning   so'zlariga   ko'ra,   markazsizlashtirishga   qaratilgan yo'nalish  faqat  kesib  o'tib  bo'lmaydigan  ma'lum  chegaralarda  amalga oshirilishi  mumkin.   Uning  fikricha,  davlat  ham  davlat  bozorini  tartibga solish  (tovar  ayirboshlash  ishtirokchilarining  tengsizligini  bartaraf  etish nuqtai  nazaridan  narx  belgilash  mexanizmini  takomillashtirish  va  qishloq xo'jaligi  mahsulotlari  bozorida  tashqi  iqtisodiy  faoliyatni  nazorat  qilish) funktsiyalarini   o'z   zimmasiga   olishi   kerak.   tashkiliy-moliyaviy munosabatlarda  investitsiya  siyosatini  ta’minlash,  fan-texnika  taraqqiyoti yutuqlarini  joriy  etish  bilan  bog‘liq  eng  yirik  va  qimmat  loyihalarni  amalga oshirishni  ta’minlash. Shuningdek,  muallif  NTI  yutuqlarini  amalga  oshirish  natijasida chiqarilgan  qishloq  mehnatkashlari  uchun  muqobil  ish  o'rinlari  yaratish bo'yicha  loyihalarni  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirish  bo'yicha  davlatning vazifasini  ko'rib  chiqadi. Nihoyat,  tabiiy  ravishda  davlat  tomonidan  moliyalashtiriladigan fundamental   fanning   vazifalari,   muallifning   fikricha,   bozorni moliyalashtirish  nazariyasini  ishlab  chiqish,  agrosanoat  kompleksini rivojlantirishning  turli  variantlari  bo'yicha  prognozlash  variantlarini  o'z ichiga  olishi  kerak.  mamlakat  iqtisodiyotini  rivojlantirish,  butun  Rossiya iqtisodiyoti  va  uning  qishloq  xo'jaligi  sektori,  xususan,  jahon  iqtisodiy makonida  integratsiyalashuvining  oqibatlarini  tahlil  qilish. 50 Ushbu juda  qiziqarli  va  foydali  maqola  muallifining  fikridan  kelib chiqadigan  umumiy  xulosa  shundan  iboratki,  hatto  kapitalizm  sharoitida ham  sof  bozor  mexanizmlari  iqtisodiy  tartibga  soluvchi  sifatida  mamlakat oldida  turgan  ichki  oziq-ovqat  xavfsizligi  muammolarini  hal  qilishda  past samaradorlikni  namoyish  etadi. 51 Xulosa.  Ilmiy-texnika taraqqiyoti  -  fan,  texnika,  texnikaning  uzluksiz rivojlanishi,  mehnat  ob'ektlari,  ishlab  chiqarish  va  mehnatni  tashkil etish  shakllari  va  usullarini  takomillashtirish  jarayoni.  Muayyan  bosqichda  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  tubdan,  tub o'zgarishlari  natijasida  inqilobiy  vaziyat  yuzaga  keladi.   Fan-texnika taraqqiyotining  bu  shakli  ilmiy-texnikaviy  inqilob  deb  ataladi.  Sanoat  ishlab  chiqarishini  rivojlantirish  va  intensivlashtirishda  ilmiy- texnikaviy  taraqqiyot  (uning  har  qanday  ko‘rinishida  ham evolyutsion,  ham  inqilobiy)  hal  qiluvchi  rol  o‘ynaydi.  Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  asosiy  yo'nalishlari  ishlab  chiqarishni kompleks  mexanizatsiyalash  va  avtomatlashtirish,  kimyolashtirish  va elektrlashtirishdir.   Ularning  barchasi  o'zaro  bog'liq  va  bir-biriga bog'liqdir.  Fan-texnika  taraqqiyotining  iqtisodiy  samarasi  ilmiy-texnikaviy faoliyat  natijasidir.   U  ishlab  chiqarish  hajmining  oshishi,  ishlab chiqarish  tannarxining  pasayishi,  shuningdek,  masalan,  atrof- muhitning  ifloslanishidan  kelib  chiqadigan  iqtisodiy  zararning kamayishi  shaklida  namoyon  bo'ladi.  Iqtisodiy   samara   ta'sirning   xarajatlarga   nisbati   sifatida aniqlanadi.   Bunday  holda,  natijada,  qoida  tariqasida,  mahsulot tannarxining  pasayishi  natijasida  foydaning  ko'payishi  kuzatiladi  va xarajatlar  sifatida  - eng  yaxshi  variant  tannarxini  kamaytirishni ta'minlaydigan  qo'shimcha  kapital  qo'yilmalar.  Ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotni  amalga  oshirishning  ijtimoiy  va ekologik  natijalari  ijtimoiy  va  ekologik  ko'rsatkichlarning  belgilangan me'yorlardan  chetga  chiqish  darajasi,  shuningdek,  atrof-muhit  va ijtimoiy  sohaga  ta'sir  ko'lami  bilan  belgilanadi. 52  Axborot-maslahat xizmati  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqaruvchilarining bozor  sharoitida  samarali  faoliyat  yuritishini  ta’minlab,  agrosanoat majmuasini  isloh  qilishning  samarali  mexanizmi  hisoblanadi.  Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  qishloq  xo‘jaligiga  uning  rivojlanishining moddiy,  iqtisodiy  va  tashkiliy  omillari  bo‘lib  xizmat  qiluvchi  eng muhim  yo‘nalishlari  orqali  bevosita  ta’sir  ko‘rsatadi.  Qishloq  xo‘jaligida  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotni  amalga  oshirish uning  o‘ziga  xos  iqtisodiy  va  biologik  qonuniyatlariga  asoslanadi. 53 Foydalanilgan adabiyot 1. N.  Ya.   Kovalenko.   Qishloq  xo'jaligi  iqtisodiyoti.   Qishloq  xo'jaligi  bozorlari asoslari  bilan.   Ma'ruza  kursi.   –  M.:  Noshirlar  uyushmasi.   TANDEM: EKMOS  nashriyoti,  2002  yil. 2.  F.  Glisin.,  Rossiya  sanoat  korxonalarining  innovatsiyalar  sohasidagi xorijiy  sheriklar  bilan  o'zaro  ta'siri.//  Statistikaning  savollari  2002  yil  6- son. 3.  S.  Makkonnel.,  Iqtisodiyot.   Per.   ingliz  tilidan.   -  M:  Turon  1996  yil. 4.  V.  Loginov.   Innovatsion  siyosat:  faollashtirish  choralari.   2001  yil 5.  L.  Bzhilyanskaya.,  Innovatsion  faoliyat:  rivojlanish  tendentsiyalari  va davlat  tomonidan  tartibga  solish  choralari.//  Iqtisodchi  No  3 2002  yil 6.   O ʻ simlikchilikda   ilmiy-texnikaviy   taraqqiyotning   istiqbolli yo ʻ nalishlari.//   “ O ʻ simlikchilikda  qishloq  xo ʻ jaligi  mexanikasi”  xalqaro ilmiy-amaliy  konferensiyasining  ilmiy  ma ʼ ruzalari  to ʻ plami.   1-jild.  - M  .: VIM,  2001,  iqtisod  fanlari  doktori   V.M.   Bautin. 7.   Korxona   iqtisodiyoti:   Universitetlar   uchun   darslik   / Ed.   Prof.   V.Ya.   Gorfinkel,  prof.   V.A.   Shvandar.   -  3-nashr,  qayta  ko'rib chiqilgan.   va  qo'shimcha  - M  .: UNITI  - DANA,  2002. 8.   D.   Lvov   -   Ilmiy-texnika   taraqqiyoti   va   o'tish   davridagi iqtisodiyot.//Iqtisodiyot  masalalari  2001  yil  11-son. 9.  Eskin.   Iqtisodchi  №6  2003  yil 54

“Ilmiy-texnika taraqqiyotini prognozlash”   Kirish 1-bob. Ilmiy-texnika taraqqiyotining iqtisodiy samaradorligi. 1.1.Ilmiy-texnika  taraqqiyoti   ishlab   chiqarishni   rivojlantirish   va intensivlashtirishning  asosidir. 1.2.Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  asosiy  yo'nalishlari. 1.3. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  samaradorligi. 2-bob.Agrosanoat kompleksini ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va ilmiy-axborot ta'minoti   2.1.   Texnik  va  ilmiy-texnik  inqilob:  ularning  munosabatlari  va  rivojlanishi. 2.2.   Qishloq  xo'jaligida  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotning  asosiy  yo'nalishlari. 2.3.   Davlat  innovatsion  siyosati. 2.4.   Xususiyatlari  Qishloq  xo'jaligidagi  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot. 2.5.   Rossiyaning  agrosanoat  kompleksi:  holati  va  rivojlanish  yo'nalishi. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish. Ilmiy-texnika taraqqiyoti  fan  va  texnikaning  o ʻ zaro  bog ʻ liq  bo ʻ lgan progressiv  rivojlanishi  bo ʻ lib,  u  ilmiy  kashfiyotlar  va  ixtirolarning texnologiya  va  texnologiya  darajasidagi  doimiy  ta ʼ sirida,  shuningdek,  yangi asbob  va  jihozlardan  foydalanishda  namoyon  bo ʻ ladi.   U  mehnat vositalarining  o'zgarishi  va  rivojlanishiga  va  ishlab  chiqarish  jarayonida odamlarning  munosabatlariga  ta'sir  qiladi. Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  iqtisodiyotni  jadal  o‘stirish  va  ko‘plab  ijtimoiy muammolarni  hal  etishning  kuchli  vositasidir.   Uning  yutuqlarini  hayotga tatbiq  etish  sur'ati  va  ishlab  chiqarish  samaradorligi  ko'p  jihatdan  ushbu faoliyat  sohasida  ilmiy  asoslangan  umumdavlat  siyosatini  ishlab  chiqish  va izchil  amalga  oshirishga  bog'liq. Tabiat  resurslaridan  foydalanishda,  jamiyat  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarini rivojlantirish  va  shakllantirishda  ilmiy  kashfiyotlarni  qo'llash  haqiqatda cheksizdir.   Muayyan  sharoitlarda  ilm-fan  yordamida  tabiatning  ulkan kuchlari  ishlab  chiqarish  xizmatiga  qo'yilishi  va  ishlab  chiqarish jarayonining  o'zi  fanning  texnologik  qo'llanilishi  sifatida  namoyon  bo'lishi mumkin. Mashina,  asboblar  va  boshqa  ishlab  chiqarish  vositalarini  doimiy  ravishda takomillashtirish,  shuningdek,  progressiv  texnologiyani  joriy  etish  va  ishlab chiqarishni   tashkil   etish   ilmiy-texnikaviy   taraqqiyotning   aniq ifodasidir.   Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  rivojlanishida  mexanik  mehnat vositalariga   alohida   ahamiyat   beriladi.   Ikkinchisi   jamiyat   ishlab chiqaruvchi  kuchlarining  asosiy  elementlaridan  biri  bo'lib,  ko'proq darajada  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  va  ishlab  chiqarishning  o'sishiga  yordam beradi.   Ular  ijtimoiy  mehnat  xarajatlarini  tejash,  mehnat  resurslaridan oqilona  va  samarali  foydalanishga  hissa  qo'shmoqda. 2

Ilmiy-texnika taraqqiyoti  sharoitida  qishloq  xo'jaligi  xodimlarining  texnik jihozlanishining  oshishi  tirik  va  o'tmishdagi  mehnat  o'rtasidagi  nisbatning o'zgarishiga  olib  keladi  va  mehnat  unumdorligini  oshirishga  yordam beradi.   Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  mashinalar  sonini  ko‘paytirish  va  ulardan samarali  foydalanish,  fan  va  texnikaning  boshqa  ishlab  chiqarish  omillariga ta’siri  orqali  mehnat  unumdorligiga  ta’sir  ko‘rsatadi,  bu  esa  ish  vaqti birligiga  to‘g‘ri  keladigan  mahsulot  hajmining  o‘sishiga  yordam  beradi.   Bu omillar  orasida  mehnat  mazmuni  va  sharoitlari,  uni  tashkil  etish,  mehnat resurslarining  rivojlanish  darajasi  va  undan  foydalanish  xarakteridagi o'zgarishlar  va  boshqalar  muhim  o'rin  tutadi. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  mohiyati  moddiylashtirilgan  (o'tmishdagi)  va tirik  mehnat  o'rtasidagi  nisbatning  o'zgarishida,  o'tmishdagi  mehnatning nisbiy  o'sishida  va  umumiy  mehnat  xarajatlarining  mutlaq  qisqarishi  bilan tirik  mehnatning  mutlaq  yoki  nisbiy  kamayishidadir.   Binobarin,  mahsulot ishlab  chiqarishga  sarflangan  jami  mehnat  sarfining  qisqarishiga  yangi yuqori  unumli  texnologiyadan  foydalanish  asosida  jonli  mehnatni  izchil tejash  natijasida  erishiladi.   Pirovardida,  mehnatni  tejash  va  mehnatni bo'shatish  ilmiy-texnika  taraqqiyotining  mohiyatini  ochib  beruvchi  muhim xususiyatdir. Ilmiy-texnika  taraqqiyoti  butun  texnik  asosni,  ishlab  chiqarishning  butun texnologiyasini  qayta  qurish,  xalq  xo'jaligining  turli  tarmoqlarida  tobora keng  tarqalayotgan  mashinalar  tizimining  rivojlanishi  bilan  birga  keladi.   Bu aqliy  va  jismoniy  mehnat  o'rtasidagi  mavjud  farqlarni  bartaraf  etish  uchun keng  shart-sharoitlar  va  moddiy-texnikaviy  sharoitlar  yaratadi,  ishlab chiqarish  jarayonida  insonning  o'rni  va  rolini  o'zgartirishga  yordam  beradi. Zamonaviy  sharoitda  fan-texnika  taraqqiyoti  ta'sirida  yangi  moddiy  va  pul resurslari  jalb  qilinadigan  ekstensiv  ishlab  chiqarish  o'sishidan  mehnat unumdorligini  oshirish,  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  va  tashkil  etishni 3

takomillashtirish, mahsulot  sifatini  yaxshilash  hisobiga  intensiv  o'sishga o'tish  sodir  bo'lmoqda.  , va  xarajatlarni  yanada  kamaytirish. 1-bob. Ilmiy-texnika taraqqiyotining iqtisodiy samaradorligi. 1.1. Ilmiy-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni rivojlantirish va intensivlashtirishning asosidir   . Ilmiy-texnika taraqqiyoti   fan,  texnika,  texnikaning  uzluksiz rivojlanishi,  mehnatni  takomillashtirish,  ishlab  chiqarish  va  mehnatni tashkil   etish   shakllari   va   usullarini   takomillashtirish jarayonidir.   Shuningdek,  u  mehnat  sharoitlarini  yaxshilash,  uning mazmunini  oshirish,  atrof-muhitni  muhofaza  qilish,  pirovardida,  xalq farovonligini  oshirish  kabi  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolarni  hal  etishning eng  muhim  vositasi  bo‘lib  xizmat  qiladi.   Mamlakat  mudofaa  qobiliyatini mustahkamlashda  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot  ham  katta  ahamiyatga  ega. Ilmiy-texnika   taraqqiyoti   o ʻ z   taraqqiyotida   o ʻ zini   bir-biriga bog ʻ langan  va  o ʻ zaro  bog ʻ liq  bo ʻ lgan  ikki  shaklda  - evolyutsion  va  inqilobiy shaklda  namoyon  qiladi. Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  evolyutsion   shakli  an'anaviy  texnik vositalar   va   texnologiyalarni   bosqichma-bosqich,   uzluksiz takomillashtirish,   bu   yaxshilanishlarning   to'planishi   bilan tavsiflanadi.   Bunday  jarayon  ancha  uzoq  davom  etishi  va  ayniqsa  dastlabki bosqichlarda  sezilarli  iqtisodiy  natijalar  berishi  mumkin. Muayyan   bosqichda   texnik   yaxshilanishlarning   to'planishi mavjud.   Bir  tomondan,  ular  endi  yetarlicha  samarali  emas,  ikkinchi tomondan,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarni  tubdan,  tubdan  o'zgartirish  uchun zarur  asos  yaratadi,  bu  esa  sifat  jihatidan  yangi  ijtimoiy  mehnatga,  yuqori mahsuldorlikka   erishishni   ta'minlaydi.   Inqilobiy   vaziyat   yuzaga keladi.   Ilmiy-texnika  taraqqiyotining  bu  shakli   inqilob   deb  ataladi  .   Ilmiy- 4

texnika inqilobi  ta'sirida  ishlab  chiqarishning  moddiy-texnik  bazasida  sifat o'zgarishlari  sodir  bo'lmoqda. Zamonaviy   ilmiy-texnikaviy  inqilob   fan  va  texnika  yutuqlariga asoslanadi.   Bu  yangi  energiya  manbalaridan  foydalanish,  elektronikani keng  qo'llash,  printsipial  jihatdan  yangi  texnologik  jarayonlarni,  oldindan belgilangan  xususiyatlarga  ega  progressiv  materiallarni  ishlab  chiqish  va qo'llash  bilan  tavsiflanadi.   Bularning  barchasi,  o‘z  navbatida,  xalq xo‘jaligini  texnik  jihatdan  qayta  jihozlashni  belgilovchi  tarmoqlarning  jadal rivojlanishiga   xizmat   qilmoqda.   Shunday   qilib,   ilmiy-texnika taraqqiyotining  teskari  ta'siri  namoyon  bo'ladi.   Bu  ilmiy-texnika  taraqqiyoti va  ilmiy-texnikaviy  inqilobning  o'zaro  bog'liqligi  va  o'zaro  bog'liqligidir. Sanoat  ishlab  chiqarishini  rivojlantirish  va  intensivlashtirishda  ilmiy- texnikaviy  taraqqiyot  (har  qanday  shaklda)  hal  qiluvchi  rol  o'ynaydi.   Bu jarayonning  barcha  bosqichlarini,  jumladan,  fundamental,  nazariy tadqiqotlar,  amaliy  tadqiqotlar,  konstruktorlik  va  texnologik  ishlanmalar, yangi  texnologiya  namunalarini  yaratish,  uni  ishlab  chiqish  va  sanoat  ishlab chiqarishi,  shuningdek,  yangi  texnikani  xalq  xo‘jaligiga  joriy  etishni  qamrab oladi.   Sanoatning  moddiy-texnik  bazasi  yangilanib,  mehnat  unumdorligi oshib,  ishlab  chiqarish  samaradorligi  oshmoqda.   Tadqiqotlar  shuni ko'rsatadiki,  bir  necha  yillar  davomida  sanoat  mahsuloti  tannarxini o'rtacha  2/3  ga  kamaytirish  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot  chora-tadbirlari bilan  ta'minlangan. Mamlakat  iqtisodiyotining  bozor  munosabatlariga  o‘tishi  sharoitida vaziyat  biroz  o‘zgardi.   Biroq,  bu  holat  vaqtinchalik.   Mamlakatimiz tsivilizatsiyalashgan  bozor  sari  borayotgan  bir  paytda  bozor  iqtisodiyotiga ega  G‘arb  mamlakatlarida  mavjud  bo‘lgan  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyotning ishlab  chiqarish  tannarxlari  darajasiga  ta’sir  qilish  tendentsiyasi  bizning mamlakatimizda  ham  amalga  oshiriladi. 5

O'xshashlar

Ilmiy texnika inqilobi falsafasi
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish
Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash mohiyati
Antik dunyoda fan va texnika. Qadimgi Yunonistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi
XX asr ilmiy texnika taraqqiyoti, O’zbekiston fani va uning rivoji