Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish Reja: 1. Yosh davrlari klassifikasiyasi 2. Har bir yosh davrining o’zigaxos psixologik rivojlanishi 3. Yosh davrlari krizislari va psixologik o’zgarishlar 4. Har bir yosh davridagi shaxslarni to’g’ri shakllantirishda ma’rifiy tadbirlar va bilimdonlikning o’rni

«Farzandlaringizni ilm va odobini, o’zingizning ilm va odobingiz bilan cheklamang, ularni kelgusi zamon uchun tayyorlang, chunki ular sizning zamonangizga tegishli emas, ular kelgusi odamlardir». (AFLOTUN) Yosh psixologiyasi muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo’nalishda o’rganish maqsadida o’tgan allomalarmizning asaralarida yoritilgan shaxsning psixik holati rivojlanishi va ijtimoiy hayot o’zgarishlari jarayonida ruhiy holatining taraqqiyoti to’g’risida qimmatli fikrlar bildirilgan, jumladan ushbu masalalar to’rt xil manbada yoritilganligi bizgacha ma’lum: 1. xalq ijodiyoti: - rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; 2. maxsus ijodkor kishilar (hukmdorlar) muayyan shaxsga bag’ishlab yozgan o’git- nasixatlar va hikoyatlar; 3. – qomusiy, O’rta Osiyo ilmiy nazariy qarashlarida; 4. turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodida o’z aksini topgan. Masalan, Abu Nosir Farobiyning inosn va uning psixikasi haqidagi axloqi-falsafiy mushohadalari “Ideal shahar aholisining fikrlari”, “masalalar mohiyati”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar” va boshqa asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy o’zining “O’tmish yodgorliklari” kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarini keltiradi. Inb Sinoning 5 tomlik “Tib qonunlari” asarida organizimning tuzilishi, undan nervlar va nerv yo’llari, fizologik jarayonlar bilan bog’liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Shu jumladan; Yusuf Xos Xojibning “Qutadig’i bilig”, A.Jomiyning “Silsilatuz zahob”, Davoniyning “Axloqi Jaloliy”, A.Navoiyning “Xazoyinul maoniy”, “Mahbubul qulub” asarlarida insonning murkkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. Yuqoridagilardan tashqari, Bobur, Farg’oniy, Majlisiy, Mashrab, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muqumiy, Furqat, Bedil, Zavqiy, Hamza, Avloniy va boshqalarning yoshlar tarbiyasiga, axloq-odob, fe’l-atvori, oilaviy hayot masalalariga, shaxslararo munosabatlarga doir qarashlari ham turli janrlardagi asarlarda ravon va ixcham bayon qilib berilgan.

Rossiyada ilmiy psixologiyani rivojlantirishda K.D.Ushinskiy, N.F.Kapterev, I.A.Sikorskiy, A.P.Nachayev, A.F.Lazurskiy, P.F.Lesgaft kabi olimlar katta hissa qo’shganlar. K.D.Ushinskiyning “Inson tarbiya predmeti”, N.F.Kapterevning “Pedagogik psixologiya”, I.A.Sikorskiyning “Bola ruhi”, A.P.Nechayevning “Hozirgi zamon eksperimental psixologiyasi va uning maktab ta’limiga munosabati” va boshqa ko’pgina asarlarda psixologik ilmiy tadqiqotni jadallashtirishgaxizmat qiladi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa mamalkatlari va AQSh da yosh psixologiyasi va pedagogik-psixologiya fanlarida ilmiy tadqiqotlarga asoslangan qator asarlar paydo bo’ldi. Amerikalik psixolog U.Djems “O’qituvchilar bilan psixologiya to’g’risida suhbat” (1902) asarida yosh davrining xususiyatlari haqida ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni chuqur tahlil qiladi. 2. Shu vaqtgacha psixologiya ilmida shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lib o’rganishga juda katta e’tibor qaratilgan. Bir qancha davriy sxemalar ham taklif etilgan. Lekin shu sohada astoydil ijod qilgan har qanday olim o’zining “davrlarini” taklif etavergan. Bu tushunarli, zero, insonning hayotiy yo’li va uning asosiy lahzalari tarixiy taraqqiyot mobaynida o’zgaradi, bir avloddan ikkinchi avlod taraqqiyotiga o’tishning o’zi ham qator o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Davrlarga bo’lishga qaratilgan klassifikasiyalarning o’zi ham ikki turli bo’ladi: juz’iy (alohida davrlarni yana qo’shimcha davrlarga bo’lish – “davrlar ichidagi davrlar”) va umumiy (inson umrining barcha bosqichlarini o’z ichiga olgan). Masalan, juz’iy klassifikasiyaga Shveysariyalik psixolog J.Piaje (1896-1980) insonning kamol topishini bir necha davrlarga ajratib o’rganishni tavsiya qiladi: 1. Bola – tashqi muhit – ma’lumotlarni qayta ishlash. 2. Tafakkur: a) ijtimoiy davrgacha; b) ijtimioiy davr. 3. Intellekt: a) sensomotor – 2 yoshgacha; b) operasional davrgacha – 2-7 (8); v) yaqqol davri – 7 (8) – 11 (12)yoshgacha; g) rasman (formal) operasiya davri – 11 (12) – 15 yoshgacha.bu davrda bola nafaqat bevosita ko’rib turgan narsasi, balki mavhum tushunchalar va so’zlar vositasida ham fikr yurita oladi.

D.B.El’koninning yosh davrlari bosqichlarini bo’lishi E.Eriksonning taraqqiyotini davrlarga bo’lish tamoyillariga asoslanadi. Bu klassifikasiyalarda bolalik davrini o’zining uch davri farqlanadi: ilk bolalik, bolalik va o’smirlik. Har bir bosqichning o’ziga xos yetakchi faoliyati, o’zgarishlari va rivojlanish shart- sharoitlari mavjud bo’ladi va ularni bilish tarbiyachilar uchun katta amaliy ahamiyatga ega bo’ladi. Har bir bosqichda faoliyat motivlari ham o’zgaradi, ularning o’zgarishi shaxs ehtiyojlari va talabalari darajasining o’zgarishiga mos tarzda ro’y beradi. Inson hayotining barcha davrini yaxlit tarzda qamrab olgan klassifikasiyalardan biri butun jahon olimlarining qaroriga ko’ra, 1965 yili Xalqaro Fanlar Akademiyasining maxsus simpoziumida qabul qilingan sxema hisoblanadi. Psixolog B.G.Ananyev, E.Erikson va Birrenlar taklif etgan klassifikasiyaga asoslangan bo’lib, umumlashtirilgan toifalashdir. Yosh davrlari Erkaklarda Ayollarda Chaqaloqlik 1-10 kun 1-10 kun Egizaklik davri 10 kundan 1 yoshgacha 10 kundan 1 yoshgacha Ilk bolalik 1-2 yosh 1-2 yosh Bolalikning 1- davri 3-7 yosh 3-7 yosh Bolalikning 2-davri 8-12 yosh 8-11 yosh O’smirlik davri 13-16 yosh 12-15 yosh O’spirinlik davri 17-21 yosh 16-20 yosh O’rta yetuklik davri: Birinchi bosqich 22-35 yosh 21-35 yosh Ikkinchi bosqich 36-60 yosh 36-55 yosh Keksalik davri 61-75 yosh 56-75 yosh Qarilik davri 76-90 yosh 76-90 yosh Uzoq umr ko’ruvchilar 90 yoshdan ortiq 90 yoshdan ortiq

Taraqqiyot yosh davrlarga bo’lishda o’ziga xos klassifikasiyalar ham bor. Masalan, E.Eriksonda shaxs “Men”ning rivojlanish bosqichlariga tayangan klassifaksiyasi ham mavjud bo’lib, unda har bir taraqqiyot davrida alohida ahamiyat kasb etadigan sifatlar ham salbiy jihatdan ajratilgan. 1-bosqich (ishonch-ishonchsizlik) – bu hayotning 1-yili. 2-bosqich (mustaqillik va qat’iyatsizlik) – 2-3 yoshlar. 3-bosqich (tadbirkorlik va gunoh hissi) – 4-5 yoshlar. 4-bosqich (chaqaloqlik va yetishmovchilik) – 6-11 yoshlar. 5-bosqich (shaxs identifikasiyasi va rollarning chalkkashligi) – 12-18 yoshlar. 6-bosqich (yaqinlik va yolg’izlik) – keksalik. 7-bosqich (umuminsoniylik va o’ziga berilish) – yetuklik davri. 8-bosqich (yaxlitlik va ishonchsizlik) – keksalik. Erikson klassifikasiyasining o’ziga xos qimmati shundaki, unda shaxsning o’zi to’g’risidagi tasavvurlarning jamiyat ta’sirida o’zgarishi nazarda tutiladi. Shunga o’xshash bosqichlarga bo’lishlar oxirgi paytda yana ko’plab mualliflar tamonidan taklif etilmoqda (G.Grimm, D.Bromley va boshq.). ularning barchasidagi umumiy mezon shuki, har bir taraqqiyot davri shaxs rivoji uchun nimani taklif etadiyu, shaxs unda qanday rivojlanish ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Ularni tabiiy o’zgarishlarda bilish va shpganish kerak, chunki busiz shaxs tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yib bo’lmaydi. Masalan, maktab yoshidagi bolalarga qo’yilgan talablar katta odamlar jamoasiga to’g’ri kelmaydi, yoki bog’cha yoshidagi bola bilan til topishish bilan talaba bilan til topish o’ziga xos pedagogik taktni va o’sha yosh sohasidagi bilimdonlikni talab qiladi. 1. Bola 3 oylik davridan 1 yoshgacha zarur ruhiy xususiyatlarni egallay boshlaydi. Muloqatga intiladi, bolalarning tili yoki nutqi qanchalik erta chiqsa, imo-ishoralarga tez ko’nika boshlaydi. Qancha tez muloqotga kirishsak, shuncha tez, rivojlanadi. Muloqot qancha kam bo’lsa, bolaning o’sishi sust kechadi. 2. Ikki yoshdan bola tub ma’noda so’zlashish malakasini to’la egallaydi. Shu yoshdan odob-axloq qoidalarini o’rgatish zarur. Ayni chog’da bolani ozodlikka sarishtalikka o’rgatish ijodiy natija beradi. Bu yoshda o’jarlik alomatlari paydo