INFORMATSION TEXNOLOGIYALAR –TEXNIKA FALSAFASINING TADQIQOT OB’EKTI Reja: 1.Axborotlashgan jamiyat tushunchasi va uning mazmun-mohiyati. 2.Axborot tushunchasi,uning tur va shakllari. 3.Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va ularning rivojlanish tendensiyalari..

1-§. Axborotlashgan jamiyat tushunchasi va uning mazmun-mohiyati. XX asrning oxiri va XX1 asrning boshlarida dunyo xalqlarining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy hayotda, shuningdek,tabiatda yuz berayotgan global o‘zgarishlar bugungi jamiyatni “Axborotlashgan jamiyat” 1 deb atashga asos bo‘lmokda. «Axborolashgan jamiyat» atamasi dastlab Yaponiyada vujudga kelgan. Yapon faylasuf olimi Yu.Xayashi 1969 yilda Yaponiya hukumatiga “Yaponiya axborotlashgan jamyat bardamligi siyosatiga chizgilar”, 1971 yili “ Axborotlashgan jamiyat rejasi” kabi tadqiqotlarni taqdim etdi. 1971 yildan boshlab mazkur tushuncha ilmiy jamoatchilik tomonidan keng qo‘llanila boshladi. Demak, axborotlashgan jamiyat tushunchasini birinchi bo‘lib fanga Tokio texnologik universititning prof. Yu.Xayashi kiritgan. Uning fikricha, moddiy mahsulot emas, axborotlashuv mahsuloti jamiyatning shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi kuchiga aylanadi. To‘g‘ri, axborotlashgan jamiyatning mohiyat-mazmuni haqida olimlar tomonidan turli xil qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar ilgari surilgan. Shular ichida M.Kastelsning fikri diqqatga sazovordir. Uningcha, Axborolashgan jamiyat mohiyatini bir-biriga bog‘liq quyidagi jarayonlar belgilaydi: axborot va bilimlar ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik va madaniy rivojlanishning haqiqiy o‘zak qudratiga, uning qimmatli manbaiga aylanadi; ishlab chiqarish omili bo‘lmish xom ashyo, mehnat, mablag‘ resurslariga tenglashtirilgan axborot va bilim bozorlari shakllana boshlaydi; axborot yetkazib berish va undan foydalanishni ta’minlovchi sohalar ahamiyati shiddatli tarzda osha boradi. Jamiyatni axborotlashtirish jarayoni bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan uch qismdan tarkib topadi: mediatizatsiya (lot.mediatus - vositachi) — axborot to‘plash, saqlash va tarqatish vositalarini takomillashtirish jarayoni; kompyuterlashtirish — axborot izlash va unga ishlov berish vositalarini takomillashtirish jarayoni; intellektualizatsiya — axborot yaratish va uni idrok etish qobiliyatini rivojlantirish, 1 Ахборотлашган жамиятни ижтимоий феномен тарзда тушунтириб бериш масалалари Д.Белл, А.Тоффлер, М. Кастельс, У.Ростоу, П.Дракер, Ж.Гелбрейт, Ф.Уэбстер,И.Масуда каби олимларнинг асарларида муфассал баён қилинган.

ya’ni jamiyatning intellektual salohiyatini oshirish, shu jumladan sun’iy intellektdan foydalanish jarayoni. Umuman olganda, jamiyatni axborotlashtirishni zamonaviy axborot-texnika vositalari yordamida ijtimoiy tuzilma va jarayonlarni takomil- lashtirish deb talqin qilish lozim. Axborotlashtirish ijtimoiy intel- lektualizatsiya jarayonlari bilan uyg‘un holda bo‘lishi kerak. Zotan, bu shaxs va u yashayotgan axborot muhitining ijodiy salohiyatini oshirish imkonini beradi 2 . Axborotlashgan jamiyat oldingi jamiyatlardan moddiy omillar bilan emas, balki ma’naviy omillar – bilim va axborot birinchi o‘rinda turishi bilan tubdan farq qiladi. Axborot va bilim olish, ularga ishlov berish hamda ularni saqlash va yetkazish jarayonida jamiyat a’zolarining aksariyati band bo‘ladi. Axborotlashgan jamiyatda axborot tayyorlash moddiy ishlab chiqarishni siqib chiqarmaydi, balki uning negizida shakllanib, bu soha rivojiga turtki bo‘ladi 3 . 2006 yilning BMT Bosh Assambleyasi Butun jahon axborot jamiyati yili deb e’lon qilinishi ham hozirgi kunda jamiyat axborotlashuvining ahamiyati ortib borayotganligadan dalolat beradi. Hozirgi davrda dunyodagi barcha dav- latlarning axborotlashgan jamiyat tomon intilishi kuzatilmoqda. Axborotlashgan jamiyatda nafaqat turmush tarzi, ma’naviy qadriyatlar tizimi o‘zgaradi, modsiy boyliklarga faqat jamg‘arma sifatida qarashlar o‘rniga madaniy hordiq chiqarish, intellektual boylik ortirish vositasi sifatida yondashuvning ahamiyati ortadi. Rossiyalik faylasuf olim A.A.Chernov global informatsion jamiyat tushunchasini axborot texnologiyalarini o‘sib borishi va jamiyat hayotiga kirib borishidir deb izohlaydi: “globallashuv ko‘p hollarda axborot va axborot texnologiyalarining yangi sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishidir, “elektron hokimyat”ning takomillashuvi, paydo bo‘lishi, “kibersiyosat”ning kengayib borishi, “kiberdemokratiya”ning kuchayishi, “siyosiy kommunikatsiyalarni kompyuterlashtirishining rivojlanishi globallashuvni yuzaga keltirmoqda” 4 . 2 Қаранг: Кастельс М. Информационная эпоха:Экономика,общества,культура. – М.: Изд-во «ВШЭ»,2000.–С.502-503. 3 Қаранг: Фалсафа:энциклопедик луғат. – Т.:“Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2010. –Б.33-34. 4 Қаранг: Чернов А. А. Становление глобального инфор мационногообшества. Проблемы и перспективы -М.: Дашнков и.К: 2003. – С.5-6.

Yuqoridagi ta’rif va tasnifda axborotlashgan jamiyatning texnik va texnologik jihatlariga asosiy urg‘u berilgan, globallashuv faqat axborotlashuv bilangina bog‘liq degan xulosa ilgari surilgan. Bu jarayon global o‘zgarishlarga xos bo‘lib, axborot madaniyati o‘sishining rivojlangan bosqichini anglatib, uning jamiyat hayotida tobora salmoqli o‘rin egallayotganligini bildiradi. Insoniyat globallashuv va axborotlashtirish deb atalgan yangicha aloqa va hamkorlik tizimlari yo‘lga ko‘yilgan va tobora jadal sur’atlarda kengayib borayotgan taraqqiyot bosqichiga chiqdi. Natijada “globallashuv” va “axborotlashuv” tushunchalari faqat iqtisodiy hayotni emas, balki ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy va boshqa deyarli barcha sohalardagi umuminsoniy jarayonlarni qamrab oluvchi tushunchaga aylandi. Globallashuv insoniyat tarixi va taraqqiyotidagi ob’ektiv zaruriyat bo‘lib, uni chetlab o‘tish mumkin emas, u xalqlarning, davlatlarning, milliy madani- yat va iqtisodiyotlarining yakinlashuvini tezlashtiradi,ularning rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlar yaratadi, shuning uchun ham fuqarolik jamiyati davrida axborot komunikatsiyalar tizimidagi globallashuv tobora ilgarilab borayotgan ijtimoiy voqelikdir. Globallashuv tufayli odamlar bir lahzada o‘zini qiziqtiradigan axborotni darhol olish, unga egalik qilish imkoniyatiga ega. Ushbu jarayon mazmuni to‘g‘risida I.A.Karimov: “Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tig‘iz, shu qadar tezkorki, endi ilgaridek, ha, bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo‘q,deb beparvo qarab bo‘lmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat taraqqiyotdan yuz yillar orqada qolib ketishi hech gap emas” 5 ,– degan edi. Shunday qilib, axborotlashgan jamiyat – bu tabiat va jamiyatda sodir bo‘layotgan narsa, hodisa, voqea, jarayonlar haqida axborotlarni yig‘ish, yaratish, saqlash, qayta ishlash,tizimlashtirish, uzatish va qabul qilish, iste’mol, ayirboshlash,taqsimlashga asoslangan moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish jarayonlarini uyg‘un holda tezkor harakatga keltiruvchi intelektual munosabatlar zaminiga qurilayotgan kishilar jamiyatidir. 5 Каримов И.А. Юксак маънавият–енгилмас куч.– Т.: Маънавият,2008.– Б.112.

2-§.Axborot tushunchasi,uning tur va shakllari. Xo‘sh, axborot o‘zi nima? Bu savolga olimlar quyidagicha javob berishganlar. Masalan, N.Viner:“Axborot - tashqi olamga ko‘nikish jarayonida undan olingan mazmunni ifodalashdir” 6 , (Bu yerda axborot tashqi olamni aks ettirish (gnoseologik jihat) va adaptatsiya (unga ko‘nikish) deb ifodalanadi), L.Popov: “Axborot kommunikatsiya va aloqa jarayonidagi noaniqlikning bartaraf qilinishi” 7 ,– deb hisoblaydi. (Bu ta’rifda asosan axborotning falsafiy-psixo- logik (kommunikatsiya, aloqa) tomoniga e’tibor qaratiladi.) R.Eshbi: “Axborot - strukturalarning me’yori, yangilik, originallik” 8 , S.Mol: “Axborot - tanlash ehtimolligi” 9 , L.G.Svitich: “Axborot tushunchasi ko‘p ma’noga ega, lekin umumiy falsafiy, metolingvistik ma’noda potensial, keng yoritilgan real mohiyatlarning majmui” 10 ,– degan ta’riflarni berishgan. Bular ichida axborotning eng sodda klassik ta’rifi bu - ma’lumot berishdir. Yuqoridagilardan ham ko‘rinib turibdiki, axborot mazmuni va tushunchasiga berilgan ta’riflar xilma-xilligi bilan ajarilib turadi. Umuman olganda bugungi kunda axborot tushunchasini kundalik hayotda qo‘llayotgan kishilar: – axborot - unga moslashish jarayonida tashqi dunyodan olingan mundarijani anglashdir; – axborot - jarayon davomida noma’lumlikni bartaraf etadigan komunikatsiyadir; – axborot — xilma-xilligini yetkazishdir; – axborot - orginallik, yangilikdir; –axborot - tizimning murakkabligi chorasidir; –axborot - tanlash ehtimolidir; 6 Винер Н. Кибернетика и обшество. -М.: Наука, 1991. -С.620. 7 Қаранг: Попов Л. Информациология и информационная политика. -М.:Луч, 1999. -С.27. 8 Қаранг: Эшби Р. Массовая информация: стратегия и тактика потребления.-М.: Дело, 1993. - С.469. 9 Қаранг : Моль С. Информационное воздействие в современном мире. -М.:Крымский мост, 2004. -С. 484. 10 Қаранг : Свитич Л .П. Социальная информациология. -М.: Алгоритм, 2000. -С.250