ISLOM TEOLOGIYASI VA TARIX FALSAFASI REJA: 1. Islom dini kelishi arafasida arablarda yakkaxudolik g‘oyalari. Payg‘ambarimizning shajaralari va tavallud topishlari hamda birinchi vahiy kelishi va Payg‘ambarimiznig hijratlari 2. Qur’oni karim – Allohning muqaddas kitobi. Qur’onning sahifalanishi va oyatlari soni . Xulafoi Roshidin va xalifaliklar davri 3. Kalom ilmi tarixi va rivojlanishi. Islom ilohiyoti – kalom falsafasining shakllanishi (VIII-IX asrlar). Tasavvuf ilmining paydo bo‘lishi va rivojlanishi: dastlabki mutasaffivlar 4. Islom dinida falsafaning o‘rni va islom falsafasining paydo bo‘lishi. Kalom ilmida Ash’ariya ta’limoti tarixi va uning vakillari . Kalom ilmida Moturidiy ta’limoti va uning vakillari . 5. Mo‘‘taziliya ta’limoti tarixi va uning rivojlanishi . Mo‘‘taziliya ta’limoti vakillari va ularnig aqidaviy qarashlari . Xavorijlar haqida ma’lumot 6. Islom dinida movarounnahrlik faylasuflar: Abu Nasr al-Farobiy, Ibn Sino va ularning merosi . 7. Forobiy falsafasi: inson – jamiyat – jarayon 8. Ibn Xa l dunning tarix falsafasi

Qadim Movarounnahr o‘lkasi ilm-fan va ma’rifatning, shu bilan biraga san’at, madaniyat va me’morchilikning ham manbai bo‘lgan. SHu sabab ham “Samarqand ro‘yi zamining eng go‘zal yurti, Buxora esa, islom dining quvvat beruvchi shahri” degan haqqoniy bir ibora paydo bo‘lgan. Ikki daryo o‘rtaligida joylashgan ushbu daryoning bilim bulog‘i ekanligini oldin ham, hozirda ham SHarq va G‘arb tan olgan va tan olmoqda. Lekin afsuski, yigirmanchi asrning oxirgi o‘n yilligiga qadar-Sobiq Ittifoq davrida allomalarimiz nomlari yashirildi, “Sizlar savodsiz xalqsizlar”-degan tamg‘a bosildi. Natijada xalqimiz, ularning kimligini bilmadi, o‘zini savodsiz millat deb hisobladi. Allohga shukurlar bo‘lsinki, yorug‘ kun kelib, xalqimizdan bunday tamg‘a olindi, mute’lik zanjiri uzildi, xalqimiz o‘z tarixiga, undagi olimlariga, o‘zining o‘zbek ekanligiga g‘urur bilan qaraydigan bo‘ldi. Bu kun yillar davomida orzuga aylangan-YUrtimizni mastaqilligi kunidir. Ushbu kundan boshlab, ayni unit bo‘lgan allomalarimiz nomlarini qayta tiklanishi, ularning boy ilmiy merosini xalqimiz ongi va shuuriga etkazish siyosati ilgari surildi. Endi elkasiga oftob tegib, erkin nafas ola boshlagan xalq qullik kishanini qaytadan kiymaydi 1 . Ma’lumki, YAqin va O‘rta SHarq xalqlari qadimdan boy falsafiy, ijtimoiy- axloqiy an’analarga ega. Ayniqsa, O‘rta Osiyo, Eron va Afg‘aniston xalqlari o‘rtasida ko‘p mushtaraklik va o‘xshashliklar mavjud. Ular azaldan bir-biri bilan iqtisodiy va madaniy aloqa qilganlar. Boz, ustiga shunday davrlar bo‘lganki, bu mamlakatlar bitta davlat tarkibiga kirgan: O‘rta asrlarda Xuroson hozirgi Eron, Afg‘anistonning juda ko‘p maydonini qamrab olgan edi. Bu mintaqa asosan turkigo‘y va forsgo‘y xalqlardan iborat bo‘lib, XIV-XV asrlarda Temuriylar boshchiligidagi markazlashgan davlatga birlashgan edi. Mana shuning uchun ham yuqoridagi mamlakatlar xalqlarining o‘ziga xos madaniyati bo‘lishi bilan bir qatorda, ular o‘rtasida ma’naviy yaqinlik bor. Zero ularning tarixiy taqdiri bir xil bo‘lib, moddiy va ma’naviy boyliklar bir-biriga o‘tib va ta’sir qilib turgan. Ayniqsa, bu hol ularning urf-odatlri, marosimlari, xulq- odobi, turmush tarzida yaqqol namoyon bo‘ladi. 1 Каримов И. А. Озод обод Ватан, эркин ва фаровон щаёт пиравард ма=садимиз.-Тошкент: Ызбекистон, 2000. Ж. VIII . Б. 24.

O‘zaro aloqadorlik, bir-biriga ta’sir ijtimoiy-falsafiy, axloqiy muammolarni yoritishda ham ko‘zga tashlanadi. O‘tmishning mashhur mutafakkirlari o‘z falsafiy ta’limotini asoslashda faqat qadimgi yunon mutafakkilarining boy ilmiy merosidan foydalanish bilan chegaralanib qolmasdan, qo‘shni arab mamlakatlari, Turkiya, Eron, Afg‘aniston, Hindiston, Xitoy madaniyati ilmiy yutuqlari, fandagi kashfiyotlaridan ham ogoh bo‘lganlar. 1. Islom dini kelishi arafasida arablarda yakkaxudolik g‘oyalari . Payg‘ambarimizning shajaralari va tavallud topishlari hamda birinchi vahiy kelishi va Payg‘ambarimiznig hijratlari Islom arafasida diniy tafakkur tez rivojlanganining yorqin dalili – har xil aqidalarning ko‘pligidir. Johiliya arablarining «dahr» aqidasiga alohida to‘xtash lozim. Bu aqida insonning taqdiri oldindan belgilanganligi, u erkin iroda yoki ixtiyor egasi emasligi, peshonasiga «yozilgan» narsa albatta sodir bo‘lajagi va undan qutulib bo‘lmasligi haqida edi. Aksariyat johiliya arablari shu aqidada edilar, deb taxmin qilish mumkin. Zero, taqdiri – falakka ishonish ular dunyoqarashini asosini tashkil qilar etardi. Narigi dunyo borligiga, bu dunyoda zahmat chekkanga u dunyoda ajr, gunoh ishlar qilganga azob berilishiga ishonch yo‘q edi. Borliqning egasi, oliy hokimi sifatida muayyan bir xudodan ko‘ra ko‘proq qandaydir «Dahr», inson irodasi bilan hisoblashmaydigan va undan yuqori turadigan tasodifiy o‘zgarishlar jarayoni tasavvur qilinardi. Ularning e’tiqodicha, o‘limdan so‘ng hamma narsa tugaydi, shuning uchun bugungi kun bilan yashab qolish kerak. Bunday kayfiyat ayniqsa quraysh zodagonlari orasida kuchli edi. Balki, nima uchun keyinchalik islom adabiyotida «dahriy» so‘zini «mo‘min»ga nisbatan antonim sifatida ishlatilganini shu bilan izohlash mumkindir. «Dahriy»lar haqida Qur’onda quyidagi so‘zlar aytilgan: «ular deydilar: faqat bitta – bu dunyodagi hayotimiz bor – yashaymiz va o‘lamiz: bizni faqat dahr (vaqt, taqdir, falak) halok qiladi» (al – Josiya, 24). Arabcha «dahr», «manun - manoyo», «ajal - ojol», «hatf - hutuf», bizning tilimizda esa «o‘lim», «taqdir», «ajalning etishi», «falak»

ma’nolarini anglatadigan so‘zlar bilan ifodalangan bu aqidaga ko‘ra insonning taqdiri uning qo‘lida emas ekan, o‘z navbatida bu hol qaerdadir eng qudratli, undan qudratlisi bo‘lmagan bir kuch mavjudligini taqozo etadi. CHunki kuchli taqdirlovchi bo‘lmasa, taqdir o‘z – o‘zidan sodir bo‘lmaydi. Johiliya she’riyatida bu kuchning insonga nisbatan fe’li – a’moliga ishoralar bor, ammo biron marta ham uning ismi berilmagan. Makkadagi markaziy ibodatxona - Ka’bada arablarning uch yuzdan ortiq sanamlari joylashtirilgan, ularning ichida eng mashhurlari – Hubal va «Allohning qizlari» nomini olgan al – Lot, Manot va al – Uzzalar edi. Bundan bir yarim asr muqaddam nemis olimi Maks Myuller politeizm bilan monoteizm o‘rtasidagi o‘tkinchi bir bosqich to‘g‘risida yozgandi; genoteizm deb atalgan bu davrda inson boshqa ko‘p xudolarning mavjudligiga ishongan holda muayyan bir bosh xudoga sig‘inadi. Tavhid (yakkaxudolik) g‘oyasiga intilish, bilishimizcha, ko‘p qadimgi xalqlarga xos narsa. Buning natijasi o‘laroq qadimgi yahudlarda YAxve, yunonlarda Zevs, rimlilarda YUpiter, turkiy xalqlarda Tangri va slavyanlarda Perun tushunchasi vujudga kelgan. Arablarda bu g‘oya «Alloh» nomi va uning rasuli Muhammad faoliyatida o‘zining to‘la ifodasini topdi. «Alloh» tushunchasi dastlab arablarda qachon paydo bo‘lganini aniq aytish qiyin. Islom arafasida “Alloh” arablar xudolarining eng ulug‘i (Johiliya she’riyatida Alloh bilan qasam ichish iboralari ko‘p uchraydi), Islomda esa u yakkayu – yagona, borliqning yaratuvchisi, Qiyomat kunining Parvardigor – egasi, insonlarga Muhammad (sav) ni o‘zining elchisi sifatida yuborgan Xudodir. Qur’onda Alloh tomonidan jazolanib yo‘q qilib yuborilgan qavmlar orasida samud qabilasi eslatiladi. Ana shu samudlarning Ravvafadagi ibodatxonasidan topilgan II- III asrlarga tegishli yozuvda Alloh ismi aniq-ravshan o‘qiladi. Matn tarjimasi quyidagicha: «Bu - Allohning kohini, robatulik Magiduning o‘g‘li SHa'udat bizning xojamiz-noib janoblarining homiyligida Allohga - Samud xudosiga atab qurgan uy». Demak, milodning II-III asrlarida, ya’ni islom ta’limotidan qariyb 5 asr oldin samudlar o‘zlarining bosh xudosini Alloh deb ataganlar.

«Alloh» Makka ahlining bosh xudosi maqomida bo‘lgan degan fikr ham bor. Qur’onning qurayshiylarga qaratilgan quyidagi oyatlari buning tasdig‘i bo‘lishi mumkin: «CHindan ham sen ulardan «Osmonlar va Erni barpo qilgan, Quyosh va Oyni odamlarga xizmat qildirgan kim?»...»Kim samodan suv tushirib, o‘lgan erni qayta tiriltiradi» deb so‘rasang, ular «Alloh» deydilar (Ankabut, 61-63). Al-An’om surasining 148-oyatida: «Mushriklar albatta aytadilar: «Agar Alloh xohlaganida na biz va na ota-bobolarimiz mushrik bo‘lmasdik», degan so‘zlarni uchratamiz. Bunday so‘zlarni aytishi mumkin bo‘lganlar, albatta, Alloh to‘g‘risida tuzukkina tushunchaga ega bo‘lganlar. Nihoyat, manba’larga ko‘ra, Makka zodagonlari islom arafasida savdo-sulh bitimlari va boshqa har qanday huquqiy hujjatlarni «bismika Allohumma» iborasi bilan boshlashni odat qilganlar. Bu arablarning hayotida bevosita islom arafasida juda katta o‘zgarish yuz berganidan dalolatdir. Zero, mazkur iboradagi «Allohumma» so‘zi aniq-ravshan yagona xudoga ishora qiladi va semantik jihatdan «Alloh» so‘zidan farq qilmaydi (bu erda «umma» so‘z yasovchi suffiks emas, balki «qotib» qolgan morfemadir). Milodiy 615 yili Qurayshiy zadogonlar Hoshimiylar xonadonini Makkaning chekkasi «SHa’b Abu Tolibga» badarg‘a qilganlarida teriga yozilgan, keyinchalik qurt eb ketgan hujjatning tepasiga «bismika Allohumma» deb yozib qo‘yilgandi. Hijraning 6-yili (628 y.) aynan shu ibora bilan bog‘liq qiziq voqea yuz berdi. Muhammad payg‘ambar va Makka mushriklarining vakili Suhayl ibn Umar o‘rtasida Hudaybiya bitimi yozilayotgan paytda rasululloh «Bismillohir Rahmonir Rahim» bilan boshlashni buyurdi. Ammo Suhayl bunga e’tiroz bildirib, «bismika Allohumma» deb yozishni talab qildi. Kotiblik qilayotgan Ali b. Abu Tolib qanchalik norozilik bildirmasin, Muhammad (sav) sulhga erishish maqsadida bu talabni qabul qildi. Gap shundaki, Suhayl «Alloh» so‘ziga emas, balki, butun iboraga qarshi edi, chunki «Bismillohir Rahmonir Rahim» sof islom iborasi bo‘lib, uni mushrik qabul qilishga tayyor emasdi. Demak, Makka ahli to‘lig‘icha diniy jihatdan johil, xalq va xoliq tushunchalaridan bexabar deyish juda ham to‘g‘ri emas ekan. Ularning ma’lum