MAVZU:KAPITAL QURILISHNI TASHKIL QILISH RE’JA 1- Kapital qurilishni rivojlantirishda iqtisodiy islohotlar va tarkibidagi o'zgarishlar 2- Kapital qurilishni tashkil etish 3- Kapital kurilishda tanlov savdolari va ularning ahamiyati

Kapital qurilishni boshqarishni tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari. Qurilishni boshqarish umumiy iqtisodiyot uchun xos bo‘lgan umumiy boshqaruv tamoyillariga asoslanadi. Shu bilan bir vaqtda, moddiy ishlab chiqarishning mustaqil sohasi sifatida qurilish boshqaruv organlari tizimining tuzib chiqilishi va funksiya bajarishida o‘ziga xos xususiyatlarga, shuningdek, qurilish ishlarini tashkil qilishning o‘ziga xos huquqiy shakllariga (pudratchilik va xo‘jalik usullari) ega hisoblanadi. Qurilish xalq xo‘jaligining barcha sohalari bilan bog‘liq bo‘lib, bu bog‘liqlik qurilish ob’yektlarining o‘z belgi – xususiyatlariga va mo‘ljallanilishiga ko‘ra, qurilishning bir qator kenja(nim) sohalarga – ya’ni turar-joylar, energetika, transport, qishloq xo‘jaligi, quvur o‘tkazmalari, melioratsiya va shu kabi ko‘rinishdagi sohalarga bo‘linishini belgilab beradi. Bu ko‘rinishdagi o‘zgarishlar qurilishni boshqarish organlarini qisman tashkil qilib, tuzib chiqilishiga mos keladi, bunda ob’yektning belgilari bo‘yicha alohida qurilish tashkilotlarining ixtisoslashtirilishi kelib chiqadi. Qurilish sohasi hududiy belgilariga ko‘ra guruhlanuvchi ko‘p sonli tashkilotlar, korxonalar va xo‘jaliklardan iborat. Shunday qilib, qurilish boshqarish organlarining tuzib chiqilishi uchun hududiy va sohaga oid tamoyillar birligidan foydalanish kerak bo‘lib, bu holat qurilish tashkilotlarini boshqarilishini shakllantirishda hududiy darajalar bilan yuqori darajalarning birlashtirilishi hisobga olinadi. Shu bilan birga, qurilish tashkilotlarida tuzilishning texnologik tamoyillari ham o‘z o‘rniga ega. Qurilish sohasining boshqarilishi bir nechta boshqarish markazlari tomonidan amalga oshiriladi. Qurilish va turar–joy kommunal xo‘jaligi bo‘yicha Respublika miqyosidagi agentlik O‘zR VMga bo‘ysunadi va ijro hokimiyatining organi hisoblanib, qurilish sohasida mol–mulkni boshqarish, davlat tomonidan xizmatlar ko‘rsatilishi va TSJlar tizimida davlat siyosatini yuritish funsiyasini bajaradi. Davlat xizmatlari tushunchasi axborot berishga oid, maslahat berish va injiniring xizmatlari va boshqa turdagi xizmatlar ko‘rsatilishini belgilaydi. Standartlash va metrologiya bo‘yicha agentligi loyihalash, qurilish va undan foydalanish me’yoriy hujjatlarini tasdiqlashni amalga oshiradi. Arxitektura va qurilish davlat qo‘mitasi (Davarxitektqurilish) qurilishda me’yoriy hujjatlarning yangi tizimi ishlab chiqilishini ya’ni texnik reglamentlar va milliy standartlarni respublika miqyosida ishlab chiqilishini boshqaradi. Bu barcha organlar qurilishga bilvosita iqtisodiy va huquqiy richaglar vositasida ta’sir ko‘rsatadi va alohida tashkilotlarning tezkor – taqsimot tavsifidagi faoliyatiga aralashmaydi, biroq u me’yoriy hujjatlari, qarorlar, qurilishning barcha ishtirokchilari uchun majburiy hisoblangan ko‘rsatmalar va qo‘llanmalar doirasida

o‘rnatilgan huquqiy vakolatlari chegarasida, idoralarga bo‘ysunishdan mustaqil va xususiy mansublikdan erkin holda funksiya bajarishi belgilangan. Kapital -to‘liq qurilish – umumlashtiruvchi atama bo‘lib, unga bino va inshootlarni yangi qurilishi, qayta qurish va texnik qayta qurollantirish bilan kengaytirish, to‘liq va joriy ta’mirlash kiradi. Umuman qurilish inson hayot faoliyatining qulay muhiti yaratilishini ta’minlovchi, ko‘p miqdorda ish o‘rinlarini yaratuvchi, o‘zining ortidan moddiy ishlab chiqarishning bir qator qo‘shni tarmoqlarini yetaklovchi barqaror rivojlantiruvchi tarmoqlardan biri hisoblanadi. Qurilish ishlab chiqarishi – qurilishning tayyorgarlik va asosiy davrlarida qurilish maydonchasida bajariladigan ishlarning yig‘indisidan iborat bo‘lib, unga yana binoning yer osti va yer usti qismlarini barpo etish ishlari, barcha pardozlash ishlari va muhandislik sanitariya va elektrotexnik konstruksiyalar, liftlar va boshqalari kiradi. Qurilish ishlab chiqarishi ilmiy-ishlab chiqarish yo‘nalishi sifatida qurilish ishlab chiqarishi texnologiyasi va uni tashkil etishni birlashtiradi, bunda har bir fan ravshan namoyon bo‘lgan mohiyatga hamda ilmiy asoslarga ega. Texnologiya umumiy tushunishda – zarur mahsulotni olish jarayonida amalga oshiriladigan materiallarni yoki chala mahsulotlarni tayyorlash yoki ularga ishlov berish metod(usul)larining yig‘indisidir. Texnologiyaning vazifasi – zamonaviy ilmiy yutuqlar va ishlab chiqarish tajribasi negizida yangi, samarali va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq texnologik jarayonlarni ishlab chiqish va joriy qilishdan iborat. Qurilish ishlab chiqarish texnologiyasi amaliy fan sifatida ko‘rib chiqilayotgan hodisalar, jarayonlar ishlarning juda keng qamroviga ega bo‘lib, ikki ketma-ket tizimostilari: qurilish jarayonlari texnologiyasi va bino va inshootlarni barpo etish texnologiyasining birlashmasi hisoblanadi. Qurilish jarayonlari texnologiyasi talab etilgan sifatdagi mahsulotni olish maqsadida qurilish materiallari, yarim mahsulotlar va konstruksiyalarning holati, fizik-mexanik hossalari, geometrik o‘lchamlarini sifat jihatdan ularga ishlov berishni ta’minlovchi qurilish jarayonlarini bajarishning nazariy asoslarini, uslublarini va metod(usul)larini ko‘rib chiqadi. Bu ta’rifga kiritilgan “metod” tushunchasi mehnat qilish texnik vositalari (qurilish mashinalari, kichik mexanizatsiya vositalari, montaj qilish moslamalari, jihozlar, apparatlar, dastaki va mexanizatsiyalashtirilgan asbob, turli xil konstruksiyalar) dan foydalanib mehnat predmeti moddiy elementlar (qurilish materiallari, chala tayyor mahsulotlar, konstruksiyalar va boshq.)ga ta’sir ko‘rsatishning turli xil usullariga (jismoniy, kimyoviy va h. k.) asoslangan qurilish jarayonlarini bajarish prinsiplarini belgilab beradi. Bino va inshootlarni barpo

qilish texnologiyasi qurilishi tugallangan bino va inshootlar ko‘rinishidagi mahsulot olish maqsadida boshqa ishlar bilan makonda va vaqt bo‘yicha mustaqil yoki o‘zaro bog‘lanishda ko‘rib chiqiladigan qurilish, montaj va maxsus ishlarning ayrim turlarini amaliy jihatdan amalga oshirishning nazariy asoslarni va prinsiplarini belgilab beradi. Mamlakatimizda qurilish ishlab chiqarishi zavod, korxonalarda ishlab chiqarilgan konstruksiyalar, detallar va qurilish materiallarini keng qo‘llanilishiga asoslangan industrial asosda rivojlanmoqda. Ilmiy-texnik taraqqiyot qo‘l mehnati xarajatlarini ancha kamaytirishga, quruvchilarning yangi yuqori unumdor mashina va mexanizmlarni, samarali mexanizatsiyalashgan asboblarni olishlariga va qullashlariga yordam beradi. Hozirgi vaqtda mavjud nazariy tadqiqotlar, yangi materiallar, ilg‘or qolip (opalubka) lar va qolip tizimlari negizida monolit va yig‘ma-monolit uy qurilishi jadal rivojlanmoqda. Zamonaviy qurilish ishlab chiqarishning asosiy prinsiplari mehnat unumdorligini jiddiy oshirishga, ishchilarning mehnati muhofazasini yaxshilashga, atrof-muhit ekologiyasi va muhofazasiga ko‘proq e’tibor berishga mo‘ljallangan. “Qurilish jarayonlari, bino va inshootlar barpo etish texnologiyasi” kursini bayon qilish fundamental umumta’lim va maxsus muhandislik-texnik fanlarni o‘rganishning o‘zaro aloqasi va izchilligiga asoslanadi. Kursning tuzilishi geodeziya, qurilish materiallari, sanoat va fuqarolik binolari arxitekturasi, qurilish mashinalari va qurilish konstruksiyalari – temirbeton va tosh metall va yog‘och hamda plastmassa konstruksiyalari kurslarini dastlabki yoki bir vaqtda o‘rganishni nazarda tutadi. Kapital qurilishda investitsiya jarayonining asosiy ishtirokchilari sifatida odatda bajaradigan vazifalariga ko‘ra investor, buyurtmachi, quruvchi, pudratchi va loyihalovchilar ishtirok etadilar. Investor - ob’ekt qurilishini moliyalashtirishni xususiy yoki qarz mablag‘lar hisobiga amalga oshiruvchi investitsiya faoliyati sub’ekti. Investor investitsiya natijalarini tasarruf qilish bo‘yicha to‘liq yuridik huquqlarga ega. Shuningdek, u investitsiyalarni (kapital qo‘yilmalarni) jalb qilish shaklini belgilaydi, qurilish kontraktlarining shartlarini ishlab chiqadi, investitsiya jarayoni ishtirokchilari bilan bo‘ladigan moliya-kredit munosabatlarni amalga oshiradi. Investor qurilish mahsulotining buyurtmachisi, kreditori, haridori bo‘lishi, shuningdek, bevosita quruvchi funksiyasini bajaradi. Buyurtmachi - texnik- iqtisodiy asoslarni ishlab chiqishdan boshlab ob’ektni foydalanishga topshirish yoki ob’ektning ishlab chiqarish quvvatiga chiqishigacha bo‘lgan muddatda ob’ekt qurilishining tashkilotchisi va boshqaruvchisi funksiyalarini qabulqilgan huquqiy yoki jismoniy shaxs. Qurilish egasi - qurilish bo‘layotgan yer maydoniga egalik

qilish huquqiga ega bo‘lgan huquqiy yoki jismoniy shaxs. U yer egasi hisoblanadi. Buyurtmachi qurilish egasidan farqli ravishda yer maydonidan qurilish uchun faqat ijara shartlari asosida foydalanadi. Pudratchi (bosh pudratchi) - pudrat shartnomasi yoki kontrakti asosida ob’ekt qurilishini amalga oshirayotgan qurilish firmasi. Bosh pudratchi qurilish natijalari uchun shartnoma shartlariga muvofiq ravishda buyurtmachi oldida to‘liq javobgar bo‘ladi. U zarur hollarda ayrim turdagi ishlarni bajarish uchun quyi pudrat tashkilotlarini jalb qilishi mumkin Loyihalovchi - buyurtmachi bilan tuzilgan shartnoma asosida u yoki bu ob’ektning kelgusidagi qurilishini loyihalovchi loyihalash tashkiloti yoki shunga o‘xshash boshqa muassasa. Loyihalovchi loyihaning va uning asosidagi texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlarning sifati uchun to‘liq javobgar bo‘ladi. Buyurtmachi loyihada ko‘zda tutilgan yechimlarga rioya qilinishini nazorat qilish uchun mualliflik nazorati o‘rnatadi. Qurilish ishlab chiqarishi jarayoni turli shakl va usullarda tashkil qilinishi mumkin bo‘lib, pudrat usuli, xo‘jalik usuli, ob’ektlarni “qulf-kalit” qilib topshirish va sotish shular jumlasidandir. Pudrat usulida qurilish muntazam ishlab turuvchi qurilish tashkilotlari (firmalari) tomonidan buyurtmachilar bilan tuzilgan shartnomalar assida amalga oshiriladi. Bu qurilishning asosiy va eng keng tarqalgan usulidir. Bugungi kunda kapital qurilish sohasidagi barcha pudrat ishlarining taxminan 80 foizi shu usulda amalga oshiriladi. Uni amalga oshirish uchun “Kapital qurilish pudrat shartnomasi” asos bo‘lib xizmat qiladi. Xo‘jalik usulida - ob’ektlar qurilishi yoki qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish ishlari xo‘jalk sub’ektlarining - korxonalar, tashkilotlar, institutlar va shu kabilarning kuch va mablag‘lari hisobiga amalga oshiriladi. Korxonalarni qayta ta’mirlash va kengaytirish, kichikroq qurilish ob’ektlari, hududlar va xonalarni obodonlashtirish, ta’mirlash ishlari ko‘pincha shu usulda olib boriladi. Ob’ektlarni foydalanishga tayyor holda (“qulf-kalit”gacha) topshirishda buyurtmachining funksiyalari bosh pudratchiga berilib, u qurilishni boshidan boshlaydi va ob’ektni buyurtmachiga o‘zil-kesil tugallangan holatda topshiradi. qurilishning bunday usuli uy-joy qurilishida juda keng tarqalgan. Tanlovlar - iqtisodiyotda nisbatan yangi hodisa bo‘lib, bunda buyurtmachi biror ob’ektni qurish yoki loyihalash, asbob-uskunalar yetkazib berish bo‘yicha tanlov e’lon qilayotganligini ochiq yoki yopiq shaklda xabardor qiladi va hohlovchilarni shu tanlovda ishtiroq etishga taklif qiladi. Bunda maxsus hujjat tayyorlanadi va unda tanlovning asosiy g‘oyasi, uning tijoriy va boshqa shartlari ko‘rsatiladi. Bunday hujjatlar majmuasi “tender” deb ataladi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan shakllardan tashqari, qurilishning ijtimoiy mehnat