KONFLIKTOLOGIYA FANINING PREDMETI VA O’RGANISH USLUBLARI REJA: 1.Konfliktologiya fani tushunchasi va predmeti. 2. Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi. 3. Konfliktlar to’¦risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari: a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar ; b) Yan davr ; v) Konfliktologiya ; g) Konfliktlar xakida xozir zamon k onsepsiyalari . d) Ijtimoiy konfliktologiya fanining metodlari.

1. Konfliktologiya fani tushunchasi va predmeti. Konflikt xozirgi zamonga eng ko’p darajada xos bo’lgan tushunchadir. Ijtimoiy konfliktlar kundalik xayotimizda real vokelikka aylandi. Turli mamlakatlarda sh axtyorlarning ish tashlashlari, siyosiy raxbarlar va partiyalarning o’zaro kurashi, millatlararo va xududiy nifoklar, jinoyatchilik dunyosida «yechimlar» deyarli doim odamlarni o’ylantirib ko’ymokda, davlat va jamiyat xayotida butun lay yan muammolarni yuzaga keltirmokda. Kishi lar konfliktlar bilan tinimsiz «kurash olib boradi lar », birok ular kamaymay, balki ortib bormokda. Ro’y berayotgan iktisodiy, siyosiy va huquqiy institutlarning kayta tashkil etilishi turli- tuman konfliktlarning avj olish tendensiyalarining o’zgarishiga xozircha jiddiy ta’sir ko’rsatgani yo’k. Buyuk Britaniyalik konfliktolog tadkikotchilarning ta’kidlashlaricha, « Xozirda konfliktlarni xal qilishga ko’p kuch-g’ayrat sarflanmokda. XX asr 80-yillarining oxiriga kadar bo’lib o’tgan urushlarning aksariyati mamlakatlar o’rtasida yuz bergan. Endilikda urushlarning ko’pchili fukarolik va o’zaro urushlar bo’lib, kurbonlarning ko’pi tinch axoliga to’¦ri keladi. Ayni paytda ko’pincha erkaklar nobud bo’ladi, «bedarak yo’koladi» yoki xarbiy xarakatlarda katnashishga majbur bo’ladilar, ayollar, keksalar va bolalar ko’chib yurishga yoki kochok bo’lishga majbur bo’ladilar.Ko’pchilik bu xolatni dunyoda «bipolyar» tartib inkirozidan so’ng sovuk urushning tugashi hamda millatchilik va etnik o’z-o’zini anglashning tulishi bilan tushuntiradilar. Sobik Sovet Ittifoki ta’sirining yo’kolishi xam kapitalizmning mavkeini ortishiga olib keldi, bu esa kishilarning demokratik jamiyatlar va iktisodiy tizimlarni kurish yo’lida intilishlariga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Keyingi vaktda butun jaxon banki va Xalqaro valyuta jamg’armasi kabi xalqaro moliya institutlari xam kashshok, xam boy mamlakatlarning siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy xayotida xal kiluvchi rol o’ynay boshladilar. Iktisodning erkinlashuvi ko’pincha bu mamlakatlar ichkarisida ziddiyatlar va konfliktlarni chukurlashtirdi. Ichki konfliktlar sonining ortishi ularning globallashuvi bilan birgalikda ularni aloxida buyuk davlatlar nazoratidan chikib ketishiga olib keldi, shuningdek, xarbiy diktatura, siyosiy korrupsiya va

iktisodning kriminallashuvi kabi o’zaro boglik tendensiyalar chukurlashuvining natijasi bo’lib koldi. Bunga javoban majburiy konfliktlarni kamaytirish uchun ko’pgina amaliy va tadkikotchilik tashabbuslari paydo bo’ldi. Xukumatlar xam, fukarolik jamiyati xam ko’p soxalarda tarakkiyotga xalakit beruvchi yoki uni umuman to’xtatib ko’yuvchi muammolarning yechimini topishga urina boshladi. Yan tadkikotlar paydo bo’ldi va yan atamalarni ishlab chikish yuzasidan ishlar olib borildi” 1 . Xozirda ko’p davlatlar inkirozlar, shu jumladan, ziddiyatli vaziyatlarni yenshga tayyor emas lar . XX asrning 80-yillariga kadar amal kilib kelgan jamiyatni konfliktsiz tarakkiyot modeli turli darajada davlat boshkaruvini yuzaga kelgan inkirozlar oldida kuchsizlini namoyish kildi. Bunda konflikt nazariyasining ishlab chikilmaganli va teshli tajribaning yo’kli xam o’z ta’sirini ko’rsatdi. Garchi axolining tartibli makbul xayot tarzini jamiyat fakat kelishuv orkali ta’minlay olishini tarixiy tajriba ko’rsatsada, birok, amaliyotchilar uchun «konflikt-kelishuv» tushunchalarining nisbati avvaldek noanik bo’lib keldi. Konflikt va murosa qilish muammolarini o’rganish turli ixtisoslikda olimlardan katta kuch- g’ ayrat sarflashni takozo etadi. F arb davlatlarida mana bir necha o’n yillar davomida va ayniksa XX asrning oxirida bu ilmiy yo’nalish asosli ravishda rivojlantirildi. Konfliktlar va ularni xal qilish usullari xakida yuzlab kitoblar chop etilgan, muntazam ravishda jurnallar, referatlar va makolalar to’plami nashr kilib borilmokda. Endilikda mustakil majmuaviy fan sifatida konfliktologiyani yaratish uchun barcha asoslar mavjud . Bu fanning predmeti bo’lib kishilik jamiyatida konfliktlarning tabiatini, sabablarini o’rganish hamda ularning oldini olish va xal qilish yo’llarini ishlab chi k ish xisoblanadi. Ta’kidlash joizki, konfliktli muammolarni ijtimoiy fan xulosalari, koidalari bilan ko’shib o’rganish aloxida axamiyatga ega. Gap shundaki, ko’p ijtimoiy konfliktlar huquqiy munosabatlar doirasida bo’lib o’tadi, ijtimoiy vaziyatlarda yuzaga keladi va nixoyat ijtimoiy vositalar bilan xal etiladi. Huquqni muxofaza kiluvchi organlar o’z faoliyatlarining aksariyat kismini konfliktlar bo’yicha tergov

qilish, ularni ko’rib chikish, xal qilish va oldini olishga sarflaydilar. Shu tarika ijtimoiy konfliktologiya deb nomlanuvchi fanni ishlab chikishga extiyoj yetildi. Ijtimoiy konfliktologiya umumiy konfliktologiyaning bir kismi (yo’nalishi) bo’lib, uning predmeti milliy (ichki) yoki xalqaro huquq doirasida yuzaga keladigan, rivojlanib boradigan va xal kilinadigan konfliktlarni o’rganish xisoblanadi. Ma’lumki, kishilik jamiyatida konfliktlar: yakka va guruxiy, etnik, davlatlararo darajalarda yuz beradi. Ijtimoiy konfliktning o’ziga xosli shundaki, u shu sanab o’tilgan darajalarning xar birida u yoki bu huquqiy normalarni bajarish (tadbik etish) yoki buzish va teshlicha jismoniy va ijtimoiy shaxslar o’rtasida huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, o’zgarishi yoki tugatilishi bilan bog’lik. Xar kanday mamlakatning huquq tizimi va , shu ningdek , xalqaro huquq normalari davlat yoki xalqaro xamjamiyat tomonidan sanksiyalanganli va ko’riklanganli bois ijtimoiy konfliktda ko’pincha konfliktlashuvchi ikkita tarafdan tashkari, uchinchi taraf sifatida huquqni muxofaza kiluvchi (huquqni ko’llovchi) organlar timsolida davlat ishtirok etadi, bu organlar ertami-kechmi konfliktlarni xal qilishga yoki oldini olishga jalb kilinadi. Aynan shu xolat bilan ijtimoiy konfliktologiyaning muxim tomoni bog’lik, bu fan fakatna ijtimoiy konfliktlar tabiati, sabablari va rivojlanish dinamikasini o’rganib kolmay, shu bilan birga ularning oldini olish va xal qilish huquqiy mexanizmlarini xam o’rganadi. Jamiyat va davlat konfliktlashuvchi taraflarni murosaga keltirishga yoki ularning karama-karshiliklarini majburiy tugatishga yo’naltirilgan sud, arbitraj, parlament tartiblari kabi bir kator mexanizmlarni yaratadi va ulardan foydalanadi. Konfliktlarni oldini olish va xal qilishning ijtimoiy vositalari - bu ichki va xalqaro tanglikni, keskinlashuvni yumshatishning eng ta’sirchan kurollari xisoblanadi. 2.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi. O’z-o’zidan ma’lumki, konfliktologiya, xar kanday fan singari boshka fanlar bilan xam uzviy boglik . Konfliktologiya birinchi navbatda sosiolo gi ya va ijtimoiy psixolo gi ya bilan umumiy jixatlarga ega bo’lishi bilan juda yakindir,

chunki bu fanlar kishi lar o’rtasida munosabatlarni o’rganadilar. Konfliktologiya inson xatti-xarakatlarining sabablari xakida muloxaza yuritish uchun boy ozuka beruvchi tarix fani bilan bo g’ lik. Va nixoyat, konfliktologiya turli xil konfliktlar tabiatini, rivojlanish mexanizmini va okibatlarini aniklashtiruvchi siyosatshunoslik, iktisod, etnoloya kabi boshka ijtimoiy fanlar bilan xam yakin dan xamkorlik kiladi. 3. Konfliktlar to ’ g ’ risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari . a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar. Xozir zamon fani insoniyatning tarixiy o’tmishiga nazar tashlar ekan, konfliktni xamisha ijtimoiy tarakkiyotning doimiy yo’ldoshi ekanliga shubxa kilmaydi, chunki odamlar bor joyda konfliktlar mavjud bo’lgan va bo’laveradi. Ijtimoiy xayotda konfliktlarning tutgan o’rni va keng tarkalganli uzok o’tmishda xam e’tiborni o’ziga tortgan. O’tgan asrlarda ijod kilgan faylasuflar, tarixchilar, yozuvchilarning asarlarida, afsonalarida va goyalarida vujudga kelishi extimol bo’lgan konfliktlarning yuzaga kelish sabablari va ularni tugatish yo’llari xakida muayyan fikrlar bildirilgan. O’tmishda konfliktlarni xal etishning asosiy usuli sifatida uru¦- kabila oksokollari, doxiylarining yakka xokimli tushunilgan. Birok ilk davlatchilik tuzilmalarining vujudga kelishi xar doim xam jamiyatda uygnlikka olib kelmagan, ba’zida ijtimoiy notenglikni keskinlashtirgan, konfliktlarni yakkol namoyon etgan va kuchaytirgan. Shu bois asr lar davomida insonlar urushlar bo’lmaydigan, nizolar va adovat barxam topadigan mukammal kelajakka ishonch xissi bilan yashaganlar. Kadim yunon faylasuflari birinchi lardan bo’lib ijtimoiy konfliktlarning tabiatini to’ g’ ri tushunishga uringanlar. Mashxur kadim faylasuf-dialektik olim Geraklit (er.av. 530-470 y.y.) urushlar va ijtimoiy konfliktlar xakida fikrlarini borlikning tabiatiga bo’lgan karashlarning umumiy tizimi bilan bo¦lashga xarakat kilgan. Uning fikricha , «koinotda xukm suruvchi yagona umumiy qonun - bu urushdir, u xamma narsaning otasi va shoxidir. U kimlarnidir xudolar va kimlarnidir insonlar kilib yaratadi, insonlarining ba’zilarini kul, boshkalarini erkin kilib bellaydi. Xamma narsa, shu jumladan inson mulokoti normalari xam abadiy