Latex dasturida Matematikaga oid matinlar ustida ishlash
![MAVZU: Latex dasturida Matematikaga oid matinlar
ustida ishlash Reja:
1. Latex dasturini o’rnatish va sozlash.
2. Sahifa va matn bilan ishlash.
3. Matematik formulalar bilan ishlash.
4. Grafik imkoniyatlari.
Latex dasturini o’rnatish va sozlash.
Latex dasturi matematikaga doir ilmiy hujjatlarni juda
yuqori darajada sifatli
qilib tayyorlash uchun mo’ljallangan dastur hisoblanadi. Kitob,
o’quv qo’llanma,
ilmiy jurnallarni tayyorlashda ham juda katta imkoniyatlarga
ega. Latexda
yaratilgan hujjatlarni hajmi juda kichik bo’ladi va ularni qayta
ishlash, tahrirlash
amallarini juda tez bajarish mumkin. Latex dasturi juda
ko’pchilik kompyuterlarga
ishlaydi masalan IBM, Mac va boshqalar. Bundan tashqari juda
ko’pchilik
sistemalarga ham ishlaydi masalan Windows, Unix, VMS va
boshqalarni misol
keltirish mumkin. Bu dastur bilan ishlash uchun kompyuterda
Latex dasturi
o’rnatilgan bo’lishi kerak. Shuning uchun biz birinchi bobni
Latex dasturini
o’rnatish va uning imkoniyatlaridan foydalanishga bag’ishladik.
Latex dasturini o’rnatish uchun birinchi MikTex dasturini
o’rnatamiz .](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_1.png)
![MikTex dasturini o’rnatish.
Bu yerdan Далее tugmasini bosib o’rnatishni davom etamiz.
Bu yerdan barcha foydalanuvchilar uchunni belgilaymiz.
Bu yerda MikTex dasturini qayerga o’rnatishni ko’rsatamiz.
(Masalan: C
diskda)](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_2.png)
![Start tugmasini tanlasak MikTex dasturi o’rnatiladi.
Bu dasturni o’rnatib bo’lgandan keyin WinEdt 6.0 dasturini
o’rnatamiz.
Bu dastur quyidagicha ornatiladi .
WinEdt 6.0 dasturini o’rnatish.
Bu oynadan Next tugmasini bosib o’rnatishni davom etamiz.
Bu oynadan katakchani belgilab Next tugmasini bosib
o’rnatishni davom
etamiz.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_3.png)
![Kerakli diskni ko’rsatib dasturni o’rnatamiz.
Latex dasturining imkoniyatlari.
Latex sistemasida tayyorlangan matnli fayl kengaytmasi
*.tex ko’rinishda bo’ladi. Keyingi jarayon ikkita etapdan
o’tkaziladi. Birinchi dastur translyatori yordamida fayl qayta
ishlanadi. Natijada *.dvi kengaytmali fayl olamiz. Endi olingan
*.dvi kengaytmali faylni dastur yordamida ekranda ko’rish
mumkin, pechatga yuborish mumkin yoki boshqa amallarni
bajarish mumkin. Natija foydalanuvchini qanoatlantirmasa
faylga o’zgartirish kiritib jarayonni yana takrorlashi mumkin.
Latexda yaratilgan fayl matni maxsus belgilar va buyruqlardan
iborat bo’ladi. Latex dasturida 10 ta maxsus belgilardan
foydalaniladi. Bular quyidagilar: { } $ & # % _ ^ ~ \
Bu maxsus belgilarni o’zidan foydalanmoqchi bo’lsak
maxsus belgini oldiga \ belgini o’yamiz. Masalan: Oylik 10 % ga
oshdi à Oylik 10 \% ga oshdi. Agar \ maxsus belgini qo’ymasdan
yozsak, % belgidan keyingi matnni izoh sifatida qaraydi.
Latex buyruqlari teskari slesh “\” belgisidan boshlanadi va
faqat lotin harflaridan iborat bo’ladi.Buyruq oxirida bo’sh
joy ,raqam va ixtiyoriy harf bo’lmagan belgidan foydalanish
mumkin.
Latexda bo’sh joy belgisi buyruqdan keyin qo’yiladi.Lekin
bu belgi o’rniga boshqa maxsus {} belgisini ham qo’yish
mumkin. Masalan: Men ertaga barcha ishchi \TeX{} niklarimiz va
\TeX nika mutaxasislarimiz bilan uchrashmoqchiman.Bugun \
today](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_4.png)
![Misollar:
-Bugun 8-mart \textsl{Xalqaro-xotin qizlar bayrami}
Natija: Bugun 8-mart Xalqaro-xotin qizlar bayrami
-yangi satrga o'tish \newline yangi satr
Natija: yangi satrga o'tish
yangi satr
Shuningdek {} belgisini bu belgi oxiriga yozilgan buyruqga
turli xil parametrlar berish uchun ham ishlatish mumkin.Bunda
bir yoki bir necha parameter berish mumkin.Parametrlarni
faqat {} belgisi bilan emas balki [] belgisi orqali ham joylashtirish
mumkin.
Kiritiladigan fayl strukturasi
Fayl strukturasi
\documentclass{...}
dan boshlanadi.U hujjat qanday tipda yozilishini ko’rsatadi.Bu
buyruq dan
so’ng hujjat ko’rinishi,paketlarni yuklash va LATEXning
qo’shimcha
imkoniyatlarini yuklash boshlanadi.Bunday vazufalarni bajarish
uchun
\usepackage{...}
buyrug’idan foydalaniladi.Bu buyruqdan so’ng matn tanasi
boshlanadi.Bu
buyruq quyidagicha yoziladi.
\begin{document}
Endi LATEX buyruqlari yordamida matnni kiritamiz va oxirida
\end{document}
buyrug’I yordamida hujjat yopiladi.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_5.png)
![Masalan:
\documentclass{article}
\usepackage[russian]{babel}
\begin{document}
Latexdagi oddiy hujjat.
\end{document}
Matematik formulalarni yozishda formula $ maxsus belgi ichida
yoziladi.
Masalan:
$$
1+2 +\cdots+ 100=5050;
$$
Natija: 1 + 2 + … + 100 = 5050;
Agar har bir buyruqni bir nechta amallarga ta’sir etmoqchi
bo’lsak, amallarni
blokga olamiz. Masalan:
$$ x^{1993}+y^{1993}=z^{1993} $$
Natijasi: x 1993
+y 1993
=z 1993
agar daraja 1993 blokga olinmasa x ni
darajasiga 1
yozib ketadi.
Winedt haqida
Winedt ni ishga tushirgandan so’ng bizning ishchi
stolimizda quyidagi oyna ochiladi. Bu ynada to’rtta bo’lim
joylashgan bo’lib bular:Wizard,Filetype Associations,Links and
Shortcuts, User Profiles lardir.Birinchi bo’limda Winedt ni
o’chirish(Uninstall Winedt!),Dastur o’rnatilgan papkani
ko’rish(Browse Install Folder(%B) …),Dasturda yaratilgan
hujjatlarni saqlash papkasi(Browse Local Folder (%b) …)
tugmalari joylashgan.Xoxishga qarab bu manzillarni pastdagi](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_6.png)
![ikkita manzil kiritish qatori orqali o’zgartirish mumkin.Ikkinchi
bo’lim ya’ni Filetype Associations da biz yuqorida ta’kidlab
o’tgan fayllar asotsiatsiyasi bo’yicha cheklov va imtiyozlar
qo’yish amalga oshiriladi.Bunda cheklovlarni amalgam oshirish
uchun maxsus tugmalar(masalan:Modify filetype associations …
kabi) ajratilgan.Links and shortcuts bo’limida Winedt dasturini
OT ning turli joylaridan ishga tushirish uchun yorliqlar yaratish
uchun maxsus
tugmalar(masalan:Create or Change Links …) bor.Shuningdek
mavjud yorliqlarni ’chirish,yaratiladigan hujjatlar saqlanadigan
manzilni o’zgartirish tugmalari ham shu yerda joylashgan.Oxirgi
User profiles bo’limida esa tegishli foydalanuvchiga doir
imkoniyatlarni o’zgartirish, yangi foydalanuvchi yaratish,
tarmoq bilan ishlash uchun foydalanuvchi ko’rinish sohalarini
aniqlash,monitorni tarmoq uchun moslash kabi amallar uchun
maxsus tugmalar(masalan:Concurrent License Monitor …)
joylashgan.Barcha sozlashlar bajarilgandan so’ng oynaning chap
pastki qismidagi Show this Wizard Next Time tanlagichi orqali
dasturning keying yuklanishida bu oyna ko’rinish yoki
korinmasligini tanlash mumkin.Endi OK
tugmasini bossak quyidagi ochiladi.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_7.png)
![Bu oyna Winedt 6 ning bosh oynasidir.Bu oyna Wiindows
oynalari bilan deyarli bir xil, ya’ni menyular bo’limi, uskunalar
paneli, ishchi soha, holat satridan iborat.Oyna chap tomonida
joylashgan panel esa hujjatda ishlatilagan maxsus
bog’lanishlarni va boshqa xususiyatlarni ko’rsatish va
o’zgartirish uchun xizmat qiladi.
Winedtning menyular qatori quyidagi bo’limlardan tashkil
topgan.
Ular bo’limga qarab turli vazifalarni bajarish uchun xizmat
qiladi.Menyu bo’limlari Latexda ishlashni avtomatlashtirish
bilan birga bir qator imkoniyatlar beradi.Masalan dastur
istalgan qismi natijasini oldindan ko’rish,kerakli qismni
tahrirlash va h.k.
Uskunalar paneli ishni tez va sifatli bajarish uchun mo’ljallangan
bir necha
uskunalardan iborat](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_8.png)
![Bunda uskuna piktogramma(rasmcha)siga qarab yoki
sichqonchani shu piktogramma ustiga keltirib , piktogramma
haqidagi izoh orqali nima vazifani bajarishini aniqlash
mumkin.Ko’pchilik uskunlar paneli bilan ishlashini hisobga olsak
, bu qism oynaning eng asosiy qismlaridan ekanligini ko’rishimiz
mumkin.Bu panelning imkoniyatlaridan yana biri bu Latex
asosiy buyruqlar ro’yhati va har bir belgining ASCII kodlash
sistemasidagi va O’n oltilik sanoq
sistemasidagi kodini ko’ratishidir.Bu jadvallarni
piktogrammalar orqali
uskunlar paneliga qo’shish mumkin.Latex asosiy buyruqlar
ro’yhati quyidagicha:
Bu qism ham kerakli bo’limlarga ajratilgan bo’lib kerakli
bo’limni tanlash orqali tegishli buyruqni kiritish mumkin.Bunda
sichqoncha chap tugmasini kerakli piktogramma ustida bir
marta bosish orqali piktogrammada ko’rsatilgan holatni aks
ettiruvchi buyruq ishchi sohadagi kursor turgan joyga yoziladi.
Belgilar kodlari jadvali esa quyidagicha:
Bu panel asosan Latexning maxsus belgilarini kiritishda va
klaviaturada bo’lmagan boshqa belgilarni kiritishda, shuningdek
Latexning belgilar kodlari bilan ishlaydigan buyruqlarida
foydalaniladi.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_9.png)
![Keyingi qism ishchi soha bo’lib unda hujjat matni
yoziladi.Menyular va uskunlar panelidagi barcha amallar shu
yerda o’z aksini topadi.Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:
Bunda matematik formulalar yozilgan qism alohida rang
bilan ajratilganini ko’rish mumkin.
Endi oxirgi qism bilan tanishamiz.Bu qism Holat satri
qismi.Bu qism aktiv hujjat va aktiv qatorga tegishli
xususiyatlarni ko’rsatish va o’zgartirish uchun ishlatiladi.Holat
satrining umumiy ko’rinishi quyidagicha:
Kontekst menyular
Bu bo’limda biz Winedt ning asosiy kontekst menyulari
bilan tanishib o’tamiz.Bularga menyular satri, hujjatlar satri,
holat satri va hujjatning chap qismi kiradi.Ularga mos kontekst
menyular quyidagilar:
Asosiy kontekst menyular
Sahifa va matn bilan ishlash.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_10.png)
![Latex buyruqlari
Kiritiladigan fayl strukturasi
Fayl strukturasi
\documentclass{...}
dan boshlanadi.U hujjat qanday tipda yozilishini ko’rsatadi.Bu
buyruq dan so’ng hujjat ko’rinishi,paketlarni yuklash va
LATEXning qo’shimcha imkoniyatlarini
yuklash boshlanadi.Bunday vazifalarni bajarish uchun
\usepackage{...}
buyrug’idan foydalaniladi.Bu buyruqdan so’ng matn tanasi
boshlanadi.Bu buyruq quyidagicha yoziladi.
\begin{document}
Endi LATEX buyruqlari yordamida matnni kiritamiz va oxirida
\end{document}
buyrug’i yordamida hujjatni yopamiz.Masalan:
\documentclass{article}
\usepackage[russian]{babel}
\begin{document}
Latexdagi oddiy hujjat.
\end{document}
Sahifa o’lchamlari
Latexda sahifa o’lchamlarini aniqlash uchun maxsus
buyruqlardan foydalaniladi.Bunda sahifaning turli qismi uchun
turli buyruqlar mavjud.Odatda sinf e’lon qilinganda sinfga mos
sahifa o’lchamlari avtomatik aniqlanadi.Sahifada
foydalaniladigan asosiy buyruqlardan biri \marginpar buyrug’i
bilan tanishamiz.Bu buyruqdan asosan sahifaning o’ng qismini](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_11.png)
![belgilashda foydalaniladi.Masalan: \marginpar[chegara] {chap
chegara shu yer} Shuningdek \ reversemarginpar va \
normalmarginpar buyruqlaridan ham foydalanish mumkin.
Sahifaga tegishli buyruqlardan yana biri butun sahifa bo’yicha
matn shriftini berish buyrug’idir. Bunda \normalfont yoki \
textnormal (matn) buyrug’idan foydalanishingiz mumkin.
Titul varag’i va mundarija Hujjat haqida ma’lumotlar ya’ni
hujjat muallifi,yaratilgan vaqti hujjat nomi va boshqa
ma’lumotlarni standart kiritish buyrug’i bu \maketitle
buyrug’idir .\title{nom} buyrug’i yordamida hujjat nomi
kiritiladi .\author (muallif) buyrug’i yordamida esa hujjat
mualliflarini kiritish mumkin .\date{sana} buyrug’I yordamida
esa hujjat yaratilgan vaqtini kiritish mumkin.Bu buyruqlar yozib
bo’lingandan so’ng izoh uchun \thanks{izoh} buyrug’idan
foydalanish mumkin.Izohlar haqida biz keyingi mavzularda
batafsil to’xtalib o’tamiz .\author buyrug’ida mualliflar soni ko’p
bo’lgan hollarda ularni ajratish uchun \and buyrug’idan
foydalanish mumkin.Shuningdek sinflardagi standart sahifa
parametrlari sizni qoniqtirmasa \begin{titlepage} ... \
end{titlepage} tanasi yordamida sahifa parametrlarini o’rnatish
mumkin.Bunda sahifani raqamlash 1 dan boshlanadi.
Mundarija yozish qoidasi
1.Kirish \dotfill 3\\
2.Masalaning qo’yilishi \dotfill 4\\](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_12.png)
![3.Asosiy natija \dotfill 10\\
4.Xulosa \dotfill 18\\
5.Adabiyotlar \dotfill 18\\
Bunda $ belgi ishlatilmaydi, \dotfill komandasi yetarlicha
nuqtalar qo’yadi.Betlar nomeri o’ng chetdan avtomatik
ravishda qo’yiladi.
Agar mundarijada § -paragraf belgisi ishlatilsa , \S komanda
ishlatiladi. $ belgi qo’yilmaydi.
Sahifani raqamlash
Bu ishni \pagenumbering{format} buyrug’i orqali bajarish
mumkin.Bu buyruq orqali tanlangan raqamlash formati butun
hujjat sahifalariga ta’sir qiladi.Quyidagi formatlar mavjud:
arabic roman Roman alph Alph
Sahifa ko’rinishi
Endi sahifa ko’rinishiga doir buyruqlar bilan tanishamiz.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_13.png)
![Sahifa parametrlari Hujjat sinflari LATEXda birinchi bo’lib hujjat
parametrini bilish muhim.Bu ishni \documentclass buyrug’i
bajaradi.Uning ko’rinishi quyidagicha \
documentclass[ xususiyatlar ]{ sinf }[ sana ] Bu yerda sinf
yaratilayotgan hujjat tipini aniqlaydi.
Maxsus belgilar
Latexda turli buyruqlar kiritishda turlicha belgilardan
foydalaniladi.Ular
orasida bir nechta asosiy belgilar mavjud.Bu belgilar Latex
dasturining maxsus
belgilari hisoblanadi.Bu belgilar quyidagilar: $ & % # _ { } ~ ^ \
Bu belgilar orqali turli xil buyruqlar kiritilganligi sababli,bu
belgilarni o’z](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_14.png)
![sahifangizda to’g’ridan to’g’ri ishlata olmaysiz.Agar o’z
hujjatingizda bu
belgilardan foydalanmoqchi bo’lsangiz maxsus “\” belgisidan
foydalanishingiz
mumkin.
Masalan: $ & % # _ { } \$ \& \% \# \_ \{ \}
Bu belgilardan ko’plab matnli qatorlarda,ko’plab buyruqlar
yozishda va
boshqa matematik formulalar yozishda foydalanish
mumkin.Ammo “\” belgisini kiritishda “\\” belgidan foydalanish
mumkin emas.”\\” belgi Latexda keyingi
qatorga o’tishni bildiradi.
Shuningdek bu belgilarrni \symbol{kod} buyrug’i
yordamida sakkizlik va o’n oltilik sanoq sistemalaridagi kodlari
orqali ham kiritish mumkin.Masalan
\symbol{‘40} va \symbol{“20} larning ikkalasi ham ` belgisini
bildiradi.Bunda
agar ‘ yoki “ belgilarini yozmasdan faqat kodni o’zi yozilsa Latex
natija sifatida
ASCII jadvalidagi kodga mos belgini qaytaradi.Bu usul ham
ancha qulay.Chunki
aksariyat foydalanuvchilar odatda ASCII kodlaridan
foydalanishadi.Agar hozirgi
misolimiz uchun bu usulni qo’llaydigan bo’lsak u holda \
symbol{32} ham ` belgini
qaytaradi.
Maxsus harf va belgilar
Latex redaktori “(qo’shtirnoq) belgisini to’g’ridan to’g’ri
kiritishni qo’llab](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_15.png)
![quvvatlamaydi. Bunday vaziyatlarda ikkita ` belgidan va
yopishda esa ikkita ‘
belgidan foydalaniladi.
Masalan:``Ikkita ` belgisini kiritdik, endi esa ikkita ‘ belgisini
kiritamiz’’.
Tire va defislar Latex redaktori tirening 4 turini aniqlaydi.3 tasi
turli ko’rinishdagi tirelar ,4-si esa matematikadagi –(minus)
belgisidir.Ular quyidagilar:
Birinchi 3 ta tirelar:- defis, -- qisqa tire, --- uzun tire va $-$ minus
belgisi.
Masalan: Bugungi mavzu-Latex\\ 56--71 betlarda\\ ha---yoki
yo`q\\ $0$ , $1$ va $-1$
Ko’p nuqtalar
Ko’p nuqta qo’yish 2 xilda bo’lishi mumkin.Oddiy …
klaviatura yordamida 3 ta nuqta kiritish va xalqaro standart
bo’yicha uch nuqta kiritish.Ikkinchi turdagisini kiritish uchun
maxsus \ldots – buyrug’idan foydalaniladi.
Masalan: oddiy 3 ta nuqta ... ko'rinishda bo'ladi.\\ Buxoro,
Samarqand, Navoiy, \ldots
Turli belgilar
Latexda hujjat chiroyli chiqishi uchun ko’plab belgilar
ishlatiladi.Ularning
asosiylariga to’xtalib o’tamiz.Agar paragraf belgisini kiritmoqchi
bo’lsak Texning
maxsus \S (katta s) buyrug’idan foydalanamiz.© belgisi uchun
esa \copyright
buyrug’idan foydalanamiz.Matematik formulalarni kiritish
uchun foydalaniladigan
$ va & belgilarini \$ va \& ko’rinishda kiritish mumkin.Bu kabi](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_16.png)
![Texning maxsus
belgilarini kiritishni biz oldingi bo’limlarda ko’rib o’tgan
edik.Bundan tashqari
matn yozish jarayonida matematik belgilardan ham foydalanish
mumkin.
Masalan: Men + Sen =$\heartsuit$
Shuningdek Latexda belgilarni belgining kodi orqali ham
kiritish
mumkin.Buning uchun maxsus \symbol buyrug’idan
foydalaniladi.Bunda bu
buyruq argumentiga belgi kodi yoziladi.Odatiy lotin harflarini
ASCII-kodlar
jadvalidagi kodi bilan kiritish mumkin.Masalan:
Latexda belgilarni nafaqat o’nlik kodlari orqali balki
sakkizlik va o’n oltilik
kodlari orqali ham kiritish mumkin.Bunda agar kod sakkkizlikda
yozilgan bo’lsa
kod oldiga ‘ belgisi, o’n oltilikda yozilgan bo’lsa kod oldiga “
belgisi qo’yib
yoziladi.Masalan \symbol{122} , \symbol{'172} va \symbol{"7A}
yozuvlarining
uchchalasi ham z harfini bildiradi.
Ostki chiziq va ramkalar](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_17.png)
![Turli oraliqlar(bo’sh joylar) hosil qilish
-Agar gapdan keyin yozilgan nuqta yoki boshqa belgilar gap
tugaganini
bildirsa u holda maxsus \@ dan foydalanish mumkin
Bu yerda oxirgi so’zdan oldin ishlatilgan ~ belgisi shunchaki ikki
so’zni
ajratish uchun xizmat qiladi.
Oraliqlarni qo’lda kiritish .
Harf usti va harf osti belgilari.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_18.png)
![Shriftlarni almashtirish
Keyingi jadvalimiz shriftlar o’lchami:](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_19.png)
![Izoh(havola)lar
Bo’g’inlash
\sloppy buyrug’i va \emergencystretch parametri
Uzun qatorlar bilan ishlayotgan paytda bir qatorga bir necha
so’z yozib qolgan
qismini bo’sh qoldirib , keyingi qatorga o’tishga to’g’ri
keladi.Bunday vaziyatlarda
\sloppy buyrug’idan foydalanish qulay.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_20.png)
![Matematik formulalar bilan ishlash
Matematik formulalar kiritish.
Matematik va munosabat belgilari,oddiy belgilar
Matematikada ko’p hollarda grek harflaridan foydalaniladi.Shu
sababli biz ham LATEXda matematik formula kiritishni grek
harflarini kiritishdan boshlaymiz. LATEXda grek harflarini kiritish
buyrug’i “\” belgisi va shu belgining inglizcha nomini yozish
orqali kiritiladi(Masalan:a harfi \alpha kabi kiritiladi).Shu
o’rinda yana bir ma’lumotni aytib o’tish kerak.Grek harflari
ro’yhatidan
o (“omikron” deb o’qiladi) harfini bu usul bilan kiritib
bo’lmaydi(Ya’ni \omikron
deb yozish no’to’g’ri hisoblanadi).Bu harfni kiritish uchun
kursivda yozilgan
lotincha “o” harfi,yoki odatdagidek o harfini kiritish kifoya.Misol
tariqasida bir
necha grek harflarining LATEXda yozilishini jadvalini keltiramiz.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_21.png)
![Bu ro’yhatga ∑ va ∏ larni kiritish noto’g’ri.Bu belgilar
yig’indi va
ko’paytmani bildirgani bois maxsus buyruqlar yordamida
kiritiladi.Lotin harflarini
kiritganda katta va kichik harflar bilan kiritish avtomatik tarzda
aniqlanadi.Grek
harflarini kiritishda esa “\” dan keyin harf nomi yozilayotganda
birinchi harf katta
harf bilan yoziladi.Bir necha harflar ro’yhati
Endi binar amallari haqida.Binar amallar(ko’paytirish
bo’lish va h.k) ni
qo’llashda ayrim amallarni ketma- ket yozish kerak bo’lsa hech
qanday probelsiz
davomidan yozish mumkin.Binar amallarning to’liq ro’yhati:](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_22.png)
![Ko’p ishlatiladigan buyruqlardan yana biri integral belgisi
uchun
qo’llanadigan buyruqdir.Latexda odatiy integral (∫) kiritish
uchun \int buyrug’i,
konturli integral (ò ) uchun \oint buyrug’i ishlatiladi.Integralning
yuqori va pastki
indekslari va integral osti funksiya ham kiritish
mumkin.Masalan:
Agar integral chegaralari indeksda emas, yuqori va quyi
chegarada bo’lishi
lozim bo’lsa , u holda \int buyrug’ini \limits buyrug’i bilan
birgalikda ishlatishimiz
mumkin.Masalan:
Agar chegaralar boshqacha ko’rinishda bo’lsa ya’ni turli xil
operatorlar va
belgilardan iborat bo’lsa \nolimits dan foydalanish
mukin.Masalan:](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_23.png)
![Formulaga nomer qo’yish
Matematik matn yozishda odatda qulay bo’lishi uchun
formulaga nomer qo’yib , unga yo’llanma( ссылка ) orqali
o’tiladi.LATEXda yo’llanmalarga avtomatik o’tish
mumkin.Formulaga nomer qo’yish faqat formula yozish
tugatilgandan so’ng amalga oshiriladi.Bu quyidagicha amalga
oshiriladi.
Formula yozish tanasida equation($$ belgisidan
foydalanilmaydi)dan
foydalanilsa LATEX formula nomerini avtomatik tarzda aniqlaydi
va natijaga
chiqaradi.Shuningdek begin{equation} va end{equation}
buyruqlari orasida
formula nomi,qay ko’rinishda va qayerda joylashishini aniqlash
uchun \label
buyrug’idan foydalaniladi.Oxirida \ref buyrug’i orqali formulaga
izohlarni
ko’rsatish mumkin.Masalan:
Bu yerda \ ref o ’ rniga \ pageref buyrug ’ idan ham
foydalanish mumkin . Bu buyruq formula nomerini emas formula
joylashgan sahifa nomerini qaytaradi . Yuqoridagi misolda agar](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_24.png)
![formula 8 sahifaga yozilgan desak Bu formula 8 betda yozilgan .
Bu formula \ pageref { trivial } betda yozilgan .
Formula nomerlari ko ’ rinishlari bevosita joriy sinflarga
bog ’ liq . Masalan article sinfida formulaga nomer qo ’ yishda
to ’ g ’ ridan to ’ g ’ ri keyingi nomerga o ’ tib
ketiladi . book sinfida esa avval mavzu keyin esa nuqtadan keyin
shu mavzudagi formula nomeri ko ’ rinishda bo ’ ladi . Masalan 2-
mavzudagi 7- formula 2.7 ko ’ rinishda bo ’ ladi . Bunda albatta
sinfga mos ko ’ rinishlar hosil bo ’ ladi .
Albatta bunday standart ko ’ rinishlar ko ’ p ishlatiladi va ular
ortiqcha harakatni talab etmaydi . Lekin siz formula nomeri
ko ’ rinishini o ’ zingizga moslashingiz mumkin . Bunda \ eqno
buyrug ’ idan foydalanishingiz mumkin . Masalan :
Matematik formulalarda odatiy va noodatiy shriftlar
\sl-qiya yozuv,bu shrift kursivga o’xshash bo’lsada aslida
undan farq
qiladi.bf-semizroq yozuv.Microsoft Worddagi tugmasi
vazifasini bajaradi.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_25.png)
![Bu misoldagi \rm buyrug’i odatiy standart shrift (“roman”)
ni
bildiradi.Shuningdek agar siz faqat ma’lum so’z yoki ma’lum
qismni semizroq
shriftda yozmoqchi bo’lsangiz kerakli qismni figurali qavs ichiga
olib uni ichiga
\bf yozish mumkin.
Endi yana bir buyruq \mit buyrug’i haqida.Bu buyruq
standart “matematik
kursiv”ga o’tish uchun xizmat qiladi.Bu buyruqdan kamdan kam
foydalanilsada
ayrim masalalarda juda qo’l keladi.Masalan formulalarda ko’p
ishlatiladigan grek
harflarini qiya yozishda.Buni \mit buyrug’ini ichki guruhlash
orqali yozish
mumkin
Latexda formulaga matn kiritishni to’g’ridan to’g’ri amalga
oshirib
bo’lmaydi.
Formulada matn yozish
Matematik formulada matn yozish \mbox buyrug’i orqali
amalga
oshiriladi.Formula va matn orasida bo’sh joylar hosil qilish](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_26.png)
![uchun esa \qquad dan
foydalaniladi.
Bu yerda \mbox buyrug’i matn kursivda chiqmasligi,so’zlar
orasidagi bo’sh
joylar va odatiy shriftda chiqishini ta’minlaydi.Shuningdek \
mbox da shrift turini
ham berish mumkin
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki \mbox buyrug’i shrift
o’lchamini
o’zgartirmaydi.Buyruq ichidagi matn o’lchami avtomatik tarzda
aniqlanadi.
Qavslar o’lchamini o’zgartirish](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_27.png)
![Quyida \left va \right buyruqlari yordamida o’lchami
avtomatik o’zgaradigan belgilar ro’yhati TEXdagi buyruq kodlari
bilan keltirilgan:
Bu yerdagi \left\langle o’rniga \left< yozish mumkin.Xuddi
shunday
\right\rangle o’rniga ham \right> yozish mumkin.Lekin boshqa
vaziyatlarda < bilan
\langle bir ma’noda kelmaydi.Ayrim misollarda bitta qavs
qatnashadi.Ularni
formulaga moslash uchun \left yoki \right buyruqlaridan keyin
nuqta qo’yiladi,
bunda nuqta natijaviy sahifada ko’rinmaydi.Ikki va undan ortiq
nuqtalar esa
natijaviy sahifaga chiqariladi.Masalan:](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_28.png)
![Matritsalar
Latex yordamida matritsa yozish uchun bizga array tanasi(\
begin{} va \end{}
bu Latexdagi tana) kerak bo’ladi.Matritsa tanasini tushunish
uchun avval kichkina
misol ko’rib o’tamiz.Demak boshladik:
Grafik imkoniyatlari
Rasmlar yaratish va unda yozuv joylashtirish
Bu bo’limda biz Texning grafik imkoniyatlari haqida
ma’lumotga ega
bo’lamiz.Rasmlar picture tanasi orqali hosil qilinadi.Quyidagi
misolni ko’ramiz:](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_29.png)
![Bu yerda picture tanasidagi aylana qavs ichida vergul bilan
ajratib yozilgan
sonlar rasm chizilishi kerak bo’lgan sohani aniqlash uchun
ishlatiladi.Bunda
birinchi son rasmning vertikal uzunligini, ikkinchi son esa rasm
balandligini
aniqlaydi.Bu sonlar manfiy ham bo’lishi mumkin.Masalan (-
150,36) kabi.
Kesmalar
Texda kesmalar \line buyrug’i orqali hosil qilinadi.Bu
buyruq ham xuddi
\vector buyrug’i kabi kordinataga nisbatan simmetriklikni va
chiziq uzunligini
aniqlash orqali hosil qilinadi.Masalan:
Bu yerda 100 x 50 rasm chiziladigan soha (60,50) rasm
kordinatasini
bildiradi.\line buyrug’idagi (1,-2) esa “burchak koeftisienti”ni
bildiradi.Burchak
koeftisientini qiyalik burchagi sifatida tushunish mumkin.Agar
qiyalik burchagi
(0,1) bo’lsa gorizontal chiziq , agar (1,0) bo’lsa vertikal chiziq
hosil bo’ladi.](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_30.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_31.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_32.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_33.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_34.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_35.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_36.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_37.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_38.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_39.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_40.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_41.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_42.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_43.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_44.png)
![](/data/documents/174a897d-b456-4858-bf24-360c812c4f75/page_45.png)
MAVZU: Latex dasturida Matematikaga oid matinlar ustida ishlash Reja: 1. Latex dasturini o’rnatish va sozlash. 2. Sahifa va matn bilan ishlash. 3. Matematik formulalar bilan ishlash. 4. Grafik imkoniyatlari. Latex dasturini o’rnatish va sozlash. Latex dasturi matematikaga doir ilmiy hujjatlarni juda yuqori darajada sifatli qilib tayyorlash uchun mo’ljallangan dastur hisoblanadi. Kitob, o’quv qo’llanma, ilmiy jurnallarni tayyorlashda ham juda katta imkoniyatlarga ega. Latexda yaratilgan hujjatlarni hajmi juda kichik bo’ladi va ularni qayta ishlash, tahrirlash amallarini juda tez bajarish mumkin. Latex dasturi juda ko’pchilik kompyuterlarga ishlaydi masalan IBM, Mac va boshqalar. Bundan tashqari juda ko’pchilik sistemalarga ham ishlaydi masalan Windows, Unix, VMS va boshqalarni misol keltirish mumkin. Bu dastur bilan ishlash uchun kompyuterda Latex dasturi o’rnatilgan bo’lishi kerak. Shuning uchun biz birinchi bobni Latex dasturini o’rnatish va uning imkoniyatlaridan foydalanishga bag’ishladik. Latex dasturini o’rnatish uchun birinchi MikTex dasturini o’rnatamiz .
MikTex dasturini o’rnatish. Bu yerdan Далее tugmasini bosib o’rnatishni davom etamiz. Bu yerdan barcha foydalanuvchilar uchunni belgilaymiz. Bu yerda MikTex dasturini qayerga o’rnatishni ko’rsatamiz. (Masalan: C diskda)
Start tugmasini tanlasak MikTex dasturi o’rnatiladi. Bu dasturni o’rnatib bo’lgandan keyin WinEdt 6.0 dasturini o’rnatamiz. Bu dastur quyidagicha ornatiladi . WinEdt 6.0 dasturini o’rnatish. Bu oynadan Next tugmasini bosib o’rnatishni davom etamiz. Bu oynadan katakchani belgilab Next tugmasini bosib o’rnatishni davom etamiz.
Kerakli diskni ko’rsatib dasturni o’rnatamiz. Latex dasturining imkoniyatlari. Latex sistemasida tayyorlangan matnli fayl kengaytmasi *.tex ko’rinishda bo’ladi. Keyingi jarayon ikkita etapdan o’tkaziladi. Birinchi dastur translyatori yordamida fayl qayta ishlanadi. Natijada *.dvi kengaytmali fayl olamiz. Endi olingan *.dvi kengaytmali faylni dastur yordamida ekranda ko’rish mumkin, pechatga yuborish mumkin yoki boshqa amallarni bajarish mumkin. Natija foydalanuvchini qanoatlantirmasa faylga o’zgartirish kiritib jarayonni yana takrorlashi mumkin. Latexda yaratilgan fayl matni maxsus belgilar va buyruqlardan iborat bo’ladi. Latex dasturida 10 ta maxsus belgilardan foydalaniladi. Bular quyidagilar: { } $ & # % _ ^ ~ \ Bu maxsus belgilarni o’zidan foydalanmoqchi bo’lsak maxsus belgini oldiga \ belgini o’yamiz. Masalan: Oylik 10 % ga oshdi à Oylik 10 \% ga oshdi. Agar \ maxsus belgini qo’ymasdan yozsak, % belgidan keyingi matnni izoh sifatida qaraydi. Latex buyruqlari teskari slesh “\” belgisidan boshlanadi va faqat lotin harflaridan iborat bo’ladi.Buyruq oxirida bo’sh joy ,raqam va ixtiyoriy harf bo’lmagan belgidan foydalanish mumkin. Latexda bo’sh joy belgisi buyruqdan keyin qo’yiladi.Lekin bu belgi o’rniga boshqa maxsus {} belgisini ham qo’yish mumkin. Masalan: Men ertaga barcha ishchi \TeX{} niklarimiz va \TeX nika mutaxasislarimiz bilan uchrashmoqchiman.Bugun \ today
Misollar: -Bugun 8-mart \textsl{Xalqaro-xotin qizlar bayrami} Natija: Bugun 8-mart Xalqaro-xotin qizlar bayrami -yangi satrga o'tish \newline yangi satr Natija: yangi satrga o'tish yangi satr Shuningdek {} belgisini bu belgi oxiriga yozilgan buyruqga turli xil parametrlar berish uchun ham ishlatish mumkin.Bunda bir yoki bir necha parameter berish mumkin.Parametrlarni faqat {} belgisi bilan emas balki [] belgisi orqali ham joylashtirish mumkin. Kiritiladigan fayl strukturasi Fayl strukturasi \documentclass{...} dan boshlanadi.U hujjat qanday tipda yozilishini ko’rsatadi.Bu buyruq dan so’ng hujjat ko’rinishi,paketlarni yuklash va LATEXning qo’shimcha imkoniyatlarini yuklash boshlanadi.Bunday vazufalarni bajarish uchun \usepackage{...} buyrug’idan foydalaniladi.Bu buyruqdan so’ng matn tanasi boshlanadi.Bu buyruq quyidagicha yoziladi. \begin{document} Endi LATEX buyruqlari yordamida matnni kiritamiz va oxirida \end{document} buyrug’I yordamida hujjat yopiladi.