MAKTABGACHA TA'LIMNING ME'YORIY ASOSLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

391.263671875 KB

Ko'chirib olish

A. KARIMOVA
MAKTABGACHA
TA’LIMNING ME’YORIY
ASOSLARI
1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
A. KARIMOVA
MAKTABGACHA TA’LIMNING
ME’YORIY ASOSLARI
darslik
SAMARQAND-2022
2

Maktabgacha ta’limning me’yoriy asoslari. Darslik / A.Karimova –
SamDU “ Maktabgacha ta’lim ” kafedrasi o`qituvchisi , 2022 yil. -275 bet
Ushbu darslikda maktabgacha ta’limning huquqiy-me’yoriy asoslari,
maktabgacha ta’limda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning me’yoriy asoslari,
maktabgacha ta’limni tashkil qilish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ish
hujjatlarini yuritish kabi muammolar atroflicha yoritilgan. Darslik pedagogika oliy
o’quv yurtlari, pedagogika kollejlarining maktabgacha ta’lim yo’nalishida tahsil
olayotgan talabalar va maktabgacha ta’lim sohasida faoliyat ko’rsatayotgan
pedagoglar uchun mo’ljallangan.
Mas’ul muharrir:
Filologiya fanlari nomzodi, dotsent: G. M. Karimova
Taqrizchilar:
Pedagogika fanlari nomzodi, professor: M. Tursunova
Pedagogika fanlari doktori, professor: M. Maxmudova
Darslik M aktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti «Maktabgacha ta’lim»
kafedrasining 202 2 yil _ fevral d agi 7 – sonli yig’ilishida muhokamadan o’tgan va
fakultet kengashiga muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.
3

KIRISH
Pedagogik kadrlar tayyorlashni takomillashtirish bugungi kunning dolzarb
vazifasidir. Maktabgacha ta’lim fakultetini bitirib chiquvchi mutaxassis
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya ishlarida o’zini har tomonlama
ko’rsata olishida maktabgacha ta’limning me’yoriy asoslarini bilishi juda
muhumdir.
O‘zbekistonda maktabgacha ta’limni tashkil etishning asosiy bosqichlari,
asosiy xususiyatlari va maktabgacha ta’lim bo‘yicha yuqori malakali rahbar,
metodist-nazoratchi va tarbiyachilarni tayyorlash vazifalari, usul-uslublari, xalq
ta’limi bo‘limining asosiy vazifalari metodik rahbarlik qilish tamoyillari o ‘quv
qo’llanmaning mazmunini tashkil etadi. Maktabgacha ta’limning me’yoriy asoslari fani bo‘lajak tarbiyachilarni
ta’lim- tarbiya qonuniyatlari bilan yaqindan tanishtirishni, maktabgacha ta’limga
qo‘yilgan talablar, tamoyillari, mazmuni va tarbiyachining shakllantirishni
pedagogik asoslarini o‘rgatadi.
Darslik “Ta’lim to’g’risidagi Qonun”, “Maktabgacha ta’limni 2030 yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi”, O’zbekiston Prezidentining maktabgacha ta’lim
sohasidagi Qaror va Farmonlari, “O’zbekiston Respublikasi ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari”, “Ilk qadam”
Davlat o’quv dasturi, “Maktabgacha ta’limni tashkil qilish to’g’risidagi Nizom”,
“Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlarini tasdiqlash
to’g’risida”gi 155-sonli buyruq ”, “Ilm yo’li” variativ dasturi, “Bola huquqlarini
himoya qilish Konvensiyasi” kabi mavzularga bag’ishlangan boblarni o’z ichiga
olgan.
Bo’lajak tarbiyachilar darslik dan maktabgacha ta’lim sohasining huquqiy-
me’yoriy asoslarini, maktabgacha ta’limda ish hujjatlari bilan ishlashni,
maktabgacha ta’limni tashkil etishni va boshqa faoliyatlarni tashkil etishda
o’zlariga yordam beradigan amaliy materiallarni topa oladilar.
4

Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim-tarbiya ishining muvaffaqiyati ko’p
jihatdan maktabgacha ta’limda me’yoriy asoslarni to’liq o’zlashtirishiga bog’liq.
Shuning uchun darslik ning maqsadi bo’lajak tarbiyachilarga ta’lim-tarbiyani
to’g’ri yo’lga qo’yish va vazifalarni hal etishda yordam berishdan iborat.
5

1-BO’LIM. MAKTABGACHA TA’LIMNING HUQUQIY ME’YORIY
ASOSLARI
I BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING “TA’LIM TO‘G‘RISI”DAGI
QONUNI MAZMUNI VA TA’LIMNI ISLOH QILISHDAGI O’RNI
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risi”dagi Qonunining qabul
qilinishi
Mamlakatimizda “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun dastlab 1992 yilda qabul
qilingan, 1997 yilda esa yangi tahrirdagisi qabul qilingan edi. 2020 yil 23
sentabrda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda ta’lim sohasida hozirgi
davrdagi amalga oshirilgan islohotlar o‘z aksini topdi. Qonun loyihasini
takomillashtirish davomida 238 ta norma va qoida qayta ko‘rib chiqildi, idoraviy
normativ-huquqiy hujjatlarni qisqartirish imkoniyatidan foydalangan holda 123 ta
norma loyiha tarkibidan chiqarildi hamda 54 ta to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiluvchi
modda bilan almashtirildi.
Shuningdek, ma’muriy byurokratik mexanizmga doir 7 ta modda butunlay
chiqarib tashlandi. Mazkur Qonunda ushbu yangi norma va qoidalar o‘z aksini
topishi natijasida qonun 11 bob va 75 moddadan iborat tartibda ishlab chiqildi. 1
2020-yil 23-sentabr qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun 10 bob, 75
moddadan iborat bo’lib, ular quyidagilardir:
1-bob. Umumiy qoidalar. Asosiy tushunchalar (3- modda).Ta’lim kampusi
2-bob. Ta’lim tizimi, turlari va shakllari. Professional ta’lim (10-modda).
Boshlang‘ich, o‘rta va o‘rta maxsus professional ta’lim hkil etish va uning
nazoratini amalga oshirish. Ta’lim tashkilotlariga o‘qishga qabul qilish (38-
modda)
3-bob. Ta’lim tizimini boshqarish. Ta’lim tashkilotini boshqarish (24,25,28-
modda)
Ta’lim sifati, ixtisoslashgan maktablar, Pedagogik, kuzatuv(vasiylik), oliy
ta’lim tashkilotining kengashi va rahbari maqomi
1
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. 2020 yil
6

6-bob. Ta’lim oluvchilarning, ular ota-onasining hamda boshqa qonuniy
vakillarining huquq va majburiyatlari
7-bob. Ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarini ijtimoiy himoya qilish.
8-bob. Nodavlat ta’lim tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash, ta’lim
tashkilotlarini attestatsiyadan va davlat akkreditasiyasidan o‘tkazish. Xorijiy
davlatda olingan ta’lim to’g’ridagi hujjatni tan olish, ta’lim sohasidagi hujjatlarga
apostil qo’yish.
9-bob. Ta’limni moliyalashtirish va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash.
10-bob. Ta’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik.
11-bob. Yakunlovchi qoidalar.
Mazkur Qonun Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul
qilingan va Senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda ma’qullangan
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
davlat akkreditatsiyasi — davlat ta’lim muassasalari va tashkilotlari,
shuningdek nodavlat ta’lim tashkilotlari (bundan buyon matnda ta’lim tashkilotlari
deb yuritiladi) faoliyatining davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablariga
hamda o‘quv dasturlariga muvofiqligining davlat tomonidan e’tirof etilishi hamda
ularning bitiruvchilariga ma’lumot to‘g‘risidagi hujjatlarni topshirish huquqining
taqdim etilishidan iborat jarayon;
davlat ta’lim muassasasi — davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
tomonidan davlat mulki bo‘lgan mol-mulk negizida tashkil etilgan, davlat ta’lim
standartlariga va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim beradigan muassasa;
davlat ta’lim standartlari — davlat tomonidan ta’limning mazmuni va
sifatiga nisbatan belgilanadigan talablar majmui;
davlat ta’lim talablari — ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni amalga
oshirish shart-sharoitlariga, shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy,
intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo‘yiladigan majburiy talablar;
7

malaka — shaxsning kasbiy faoliyatning muayyan turini bajarishga
tayyorgarligini ifodalaydigan, ma’lumot to‘g‘risidagi tegishli hujjat bilan
tasdiqlanadigan bilim, qobiliyat, mahorat va ko‘nikmalar darajasi;
mutaxassislik — malaka berish bilan yakunlanadigan muayyan kasbiy
tayyorgarlik turining nomi;
nodavlat ta’lim tashkiloti — davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari
va o‘quv dasturlariga muvofiq ta’lim xizmatlari ko‘rsatish faoliyatini amalga
oshirish huquqini beradigan litsenziya asosida ta’lim xizmatlari ko‘rsatuvchi
yuridik shaxs;
tarbiya — aniq maqsadli hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni
har tomonlama kamol toptirishga, ularning ongini, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va
dunyoqarashini shakllantirishga qaratilgan tizimli jarayon;
ta’lim — ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy
ko‘nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta’lim va kasbiy bilim, malaka
hamda ko‘nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan
tizimli jarayon;
ta’lim kampusi — yagona hududda birlashtirilgan o‘quv binolarini, ilmiy-
tadqiqot institutlarini (markazlarini), ishlab chiqarish majmualari va
texnoparklarni, ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining vaqtincha yashash
joylarini, laboratoriyalarni, axborot-resurs markazlarini (kutubxonalarni), sport
inshootlarini, umumiy ovqatlanish obyektlarini o‘z ichiga olgan binolar hamda
inshootlar majmuidan iborat bo‘lgan, o‘quv jarayoni, ma’naviy-axloqiy
tarbiyaning yuqori samaradorligini ta’minlaydigan ta’lim-tarbiya muhiti;
ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilari — ta’lim oluvchilar, voyaga yetmagan
ta’lim oluvchilarning ota-onalari yoki boshqa qonuniy vakillari, pedagog xodimlar
va ularning vakillari;
ta’lim tashkilotlari attestatsiyasi — ta’lim tashkilotlarining faoliyatini
baholash, davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari hamda o‘quv
dasturlariga muvofiq kadrlar tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatini aniqlash
bo‘yicha davlat nazoratining asosiy shakli.
8

Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar quyidagilardan iborat:
-ta’lim ustuvorligining tan olinishi;
-ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi;
-ta’lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi;
-ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi;
-ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning
singdirilganligi;
-ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati;
-ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
-o‘n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan
bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashning majburiyligi;
-davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim olishning
hamma uchun ochiqligi;
-o‘quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va
tabaqalashtirilganligi;
-insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi;
-jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi;
-ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi;
-bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag‘batlantirilishi;
-ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg‘unligi;
-ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik.
Jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va
ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng huquqlar
kafolatlanadi.
Ta’lim olish huquqi:
-ta’lim tashkilotlarini rivojlantirish;
-ta’lim tashkilotlarida innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va o‘quv
dasturlarini innovatsion texnologiyalarni qo‘llagan holda amalga oshirish;
-ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va ajralmagan holda (sirtqi, kechki,
masofaviy) ta’lim olishni tashkil etish;
9

-kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
-umumiy o‘rta, o‘rta maxsus ta’limni va boshlang‘ich professional ta’limni
bepul olish;
-oilada yoki mustaqil o‘qish orqali ta’lim olgan fuqarolarga, shuningdek
umumiy o‘rta ta’lim olmagan shaxslarga akkreditatsiyadan o‘tgan davlat ta’lim
muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan o‘tish huquqini berish orqali
ta’minlanadi.
-Chet ellik fuqarolar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga
va qonun hujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida ta’lim olishga haqlidir.
O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashayotgan fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslar ta’lim olish uchun O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng
huquqlarga ega.
Ta’lim tizimi, turlari
Ta’lim tizimi:
-davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablarini, o‘quv rejalari va o‘quv
dasturlarini;
-davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablari va o‘quv dasturlarini
amalga oshiruvchi ta’lim tashkilotlarini;
-ta’lim sifatini baholashni amalga oshiruvchi tashkilotlarni;
-ta’lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta’minlash uchun
zarur bo‘lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarni;
-ta’lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlarini, shuningdek ularning
tasarrufidagi tashkilotlarni o‘z ichiga oladi.
Ta’lim tizimi yagona va uzluksizdir.
Ta’lim turlari quyidagilardan iborat:
-maktabgacha ta’lim va tarbiya;
-umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim;
-professional ta’lim;
-oliy ta’lim;
10

-oliy ta’limdan keyingi ta’lim;
-kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
-maktabdan tashqari ta’lim.
Maktabgacha ta’lim va tarbiya.
Maktabgacha ta’lim va tarbiya bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga, ularni
intellektual, ma’naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga,
shuningdek bolalarni umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashga qaratilgan ta’lim turidir.
Maktabgacha ta’lim va tarbiya olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan
bolalarni boshlang‘ich ta’limga bir yillik majburiy tayyorlashni ham nazarda
tutadi.
Maktabgacha ta’lim va tarbiyani tashkil etish tartibi ushbu Qonun,
shuningdek “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni bilan belgilanadi.
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim umumta’lim o‘quv dasturlarini, zarur
bilim, malaka hamda ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qaratilgan.
Umumiy o‘rta ta’lim (I — XI sinflar) bosqichlari quyidagilardan iborat:
-boshlang‘ich ta’lim (I — IV sinflar);
-tayanch o‘rta ta’lim (V — IX sinflar);
-o‘rta ta’lim (X — XI sinflar).
Umumiy o‘rta ta’lim tashkilotining birinchi sinfiga bolalar ular yetti yoshga
to‘ladigan yilda qabul qilinadi.
Boshlang‘ich ta’lim ta’lim oluvchilarda umumiy o‘rta ta’limni davom
ettirish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim, malaka va ko‘nikmalar asoslarini
shakllantirishga qaratilgan.
Tayanch o‘rta ta’lim o‘quv dasturiga muvofiq ta’lim oluvchilarga bilim,
malaka va ko‘nikmalarning zaruriy hajmini beradi, ularda mustaqil fikrlash va
tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi.
11

Tayanch o‘rta ta’lim doirasida (VII sinfdan so‘ng) ta’lim oluvchilarda
kasblar bo‘yicha birlamchi bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish uchun ularni
professional tashxislash va kasb-hunarga yo‘naltirish bo‘yicha choralar amalga
oshiriladi.
O‘rta ta’lim o‘quv dasturiga muvofiq ta’lim oluvchilar tomonidan zarur
bilim, malaka va ko‘nikmalar o‘zlashtirilishini, shuningdek ta’limning keyingi turi
tanlanishini hamda yuqori malaka talab qilinmaydigan kasblar egallanishini
ta’minlaydi.
Professional tashxislash va kasb-hunarga yo‘naltirish, shuningdek ta’lim
oluvchilarni yuqori malaka talab qilinmaydigan kasblarga tayyorlash tartibi qonun
hujjatlarida belgilanadi.
Umumiy o‘rta ta’lim umumiy o‘rta ta’lim tashkilotlarida uzluksiz tarzda,
majburiy bo‘lgan o‘n bir yil davomida amalga oshiriladi.
O‘rta maxsus ta’lim akademik litseylarda to‘qqiz yillik tayanch o‘rta ta’lim
asosida ikki yil mobaynida amalga oshiriladi va ta’lim oluvchilarning intellektual
qobiliyatlarining jadal rivojlanishini, shuningdek chuqur, tabaqalashtirilgan, kasb-
xunarga va shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim olishini ta’minlaydi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlarida umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim to‘lov-
shartnoma asosida amalga oshirilishi mumkin.
Iqtidorli va iste’dodli bolalarning qobiliyatini rivojlantirish uchun Prezident,
ijod va boshqa ixtisoslashtirilgan maktablar, shuningdek maktab-internatlar tashkil
etilishi mumkin.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar,
shuningdek uzoq vaqt davolanishga muhtoj bo‘lgan bolalar davlat
ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim
tashkilotlarida inklyuziv shaklda yoki uy sharoitlarida yakka tartibda ta’lim oladi.
Umumiy o‘rta ta’lim tashkilotlarining sinflarida (guruhlarida) ta’lim
oluvchilar soni o‘ttiz besh nafardan oshmasligi kerak.
Professional ta’lim
12

Professional ta’lim egallanadigan kasb va mutaxassislik bo‘yicha quyidagi
darajalarni o‘z ichiga oladi:
-boshlang‘ich professional ta’lim;
-o‘rta professional ta’lim;
-o‘rta maxsus professional ta’lim.
Boshlang‘ich professional ta’lim kasb-hunar maktablarida IX sinf
bitiruvchilari negizida bepul asosda kunduzgi ta’lim shakli bo‘yicha umumta’lim
fanlarining va mutaxassislik fanlarining ikki yillik integratsiyalashgan dasturlari
asosida amalga oshiriladi.
O‘rta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to‘lov-
shartnoma asosida kasblar hamda mutaxassisliklarning murakkabligidan kelib
chiqqan holda, davomiyligi ikki yilgacha bo‘lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim
shakllari bo‘yicha umumiy o‘rta, o‘rta maxsus ta’lim hamda boshlang‘ich
professional ta’lim negizida amalga oshiriladi.
O‘rta maxsus professional ta’lim texnikumlarda umumiy o‘rta, o‘rta maxsus,
boshlang‘ich professional va o‘rta professional ta’lim negizida davlat buyurtmasi
yoki to‘lov-shartnoma asosida kasblar hamda mutaxassisliklarning
murakkabligidan kelib chiqqan holda, davomiyligi kamida ikki yil bo‘lgan
kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo‘yicha amalga oshiriladi.
Ushbu Qonun kuchga kirguniga qadar o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
(to‘qqiz yillik umumiy o‘rta va uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi) olgan
fuqarolar ham o‘rta professional va o‘rta maxsus professional ta’lim olish
huquqiga ega.
Kasb-hunar maktablari, kollejlar va texnikumlar ta’lim oluvchilarning o‘zi
tanlagan kasbga va mutaxassislikka ega bo‘lishini ta’minlaydi.
Fuqarolar shartnoma asosida ikkinchi va undan keyingi professional ta’limni
olish huquqiga ega.
Oliy ta’lim
Oliy ta’lim bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari
bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlaydi.
13

Oliy ma’lumotli kadrlarni tayyorlash oliy ta’lim tashkilotlarida
(universitetlar, akademiyalar, institutlar, oliy maktablar) amalga oshiriladi.
Umumiy o‘rta (o‘n bir yillik ta’lim), o‘rta maxsus (to‘qqiz yillik tayanch o‘rta va
ikki yillik o‘rta maxsus ta’lim), boshlang‘ich professional ta’lim (to‘qqiz yillik
tayanch o‘rta va ikki yillik boshlang‘ich professional ta’lim) olgan shaxslar,
shuningdek ushbu Qonun kuchga kirguniga qadar o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
(to‘qqiz yillik umumiy o‘rta va uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi) olgan
shaxslar oliy ma’lumot olish huquqiga ega.
Oliy ta’lim ikki bosqichga — bakalavriat va magistratura bosqichiga ega.
Bakalavriat oliy ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha chuqurlashtirilgan
bilim, malaka va ko‘nikmalar beradigan, o‘qish davomiyligi kamida uch yil
bo‘lgan tayanch oliy ta’limdir.
Magistratura tegishli bakalavriat negizidagi aniq mutaxassislik bo‘yicha
o‘qish davomiyligi kamida bir yil bo‘lgan oliy ta’limdir.
Magistratura mutaxassisliklarining va ularga muvofiq bo‘lgan bakalavriat
ta’lim yo‘nalishlarining ro‘yxati ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi
organi tomonidan belgilanadi.
Fuqarolar shartnoma asosida ikkinchi va undan keyingi oliy ma’lumotni
olish huquqiga ega.
Oliy ta’limdan keyingi ta’lim
Oliy ta’limdan keyingi ta’limni oliy ta’lim va ilmiy tashkilotlarda olish
mumkin.
Oliy ta’limdan keyingi ta’lim doktorlik dissertatsiyasini tayyorlash va
himoya qilish maqsadida mutaxassislikni chuqur o‘rganishni va ilmiy izlanishlar
olib borishni nazarda tutadigan tayanch doktorantura, doktorantura va mustaqil
izlanuvchanlik asosida ilmiy darajaga ega ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar
tayyorlashni ta’minlaydi.
Tayanch doktorantura falsafa doktori (Doctor of Philosophy (PhD) ilmiy
darajasiga da’vogar izlanuvchilar uchun ishlab chiqarishdan ajralgan holda tashkil
14

etiladigan oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar ixtisosligi bo‘yicha oliy
ta’limdan keyingi ta’lim shakli hisoblanadi.
Doktorantura fan doktori (Doctor of Science (DSc) ilmiy darajasiga
da’vogar izlanuvchilar uchun ishlab chiqarishdan ajralgan holda tashkil etiladigan
oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar ixtisosligi bo‘yicha oliy ta’limdan
keyingi ta’lim shakli hisoblanadi.
Mustaqil izlanuvchilik falsafa doktori (Doctor of Philosophy (PhD) yoki fan
doktori (Doctor of Science (DSc) ilmiy darajalariga da’vogar izlanuvchilar uchun
ishlab chiqarishdan ajralmagan holda tashkil etiladigan oliy malakali ilmiy va
ilmiy-pedagog kadrlar ixtisosligi bo‘yicha oliy ta’limdan keyingi ta’lim shakli
hisoblanadi.
Ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash, ilmiy darajalar va ilmiy
unvonlar berish tartibi, shuningdek harbiy, tibbiyot va boshqa ta’lim tashkilotlarida
oliy ta’limdan keyingi ta’lim olish xususiyatlari qonun hujjatlarida belgilanadi.
Oliy ta’limdan keyingi ta’limning davom etish muddati qonun hujjatlarida
belgilanadi.
Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish
Kadrlarni qayta tayyorlash tayanch mutaxassisliklar va kasblarga muvofiq
bo‘lgan yo‘nalishlar bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish uchun qo‘shimcha kasbiy
bilim, malaka va ko‘nikmalarning zarur hajmi egallanishini ta’minlaydi.
Kadrlar malakasini oshirish kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarning
chuqurlashtirilishi hamda yangilab borilishini ta’minlaydi, kadrlarning toifasi,
darajasi, razryadi va lavozimi oshishiga xizmat qiladi.
Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish shakllari va
muddatlari tegishli davlat ta’lim talablari bilan belgilanadi.
Maktabdan tashqari ta’lim
Bolalarning ehtiyojlarini qanoatlantirish, bo‘sh vaqti va dam olishini tashkil
etish uchun davlat organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, shuningdek tijorat
tashkilotlari madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport yo‘nalishidagi maktabdan
tashqari ta’lim tashkilotlarini tashkil etishi mumkin.
15

Maktabdan tashqari ta’lim bolalarga uzluksiz ta’lim berishning tarkibiy
qismi sifatida ularning iste’dodi va qobiliyatini rivojlantirishga, ma’naviy
ehtiyojlarini qanoatlantirishga qaratilgan.
Maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlari jumlasiga bolalar, o‘smirlar ijodiyoti
saroylari, uylari, klublari va markazlari, “Barkamol avlod” bolalar maktablari,
bolalar-o‘smirlar sport maktablari, bolalar musiqa va san’at maktablari, studiyalar,
axborot-kutubxona hamda sog‘lomlashtirish muassasalari kiradi.
Maktabdan tashqari ta’lim berish tartibi ta’lim sohasidagi vakolatli davlat
boshqaruvi organi tomonidan belgilanadi.
Ta’lim olish shakllari
Ta’lim olish shakllari quyidagilardan iborat:
-ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olish (kunduzgi);
-ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta’lim olish (sirtqi, kechki,
masofaviy);
-dual ta’lim;
-oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish;
-katta yoshdagilarni o‘qitish va ularga ta’lim berish;
-inklyuziv ta’lim;
-eksternat tartibidagi ta’lim;
-mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar
tayyorlash.
Masofaviy ta’lim
Masofaviy ta’lim o‘quv rejalari va o‘quv dasturlariga muvofiq ta’lim
oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko‘nikmalarni axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan hamda Internet jahon axborot tarmog‘idan
foydalangan holda masofadan turib olishga qaratilgan.
Masofaviy ta’limni tashkil etish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Dual ta’lim
16

Dual ta’lim ta’lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va
ko‘nikmalarni olishga qaratilgan bo‘lib, ularning nazariy qismi ta’lim tashkiloti
negizida, amaliy qismi esa ta’lim oluvchining ish joyida amalga oshiriladi.
Dual ta’limni tashkil etish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish
Davlat oilada ta’lim olishga va mustaqil ta’lim olishga ko‘maklashadi.
Bolalarning oilada ta’lim olishi va mustaqil ta’lim olish uslubiy va maslahat
yordami ko‘rsatilgan holda tegishli o‘quv dasturlari bo‘yicha amalga oshiriladi.
Oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish tartibi, shuningdek ta’lim
oluvchilarning toifalari ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari
tomonidan belgilanadi.
Oilada ta’lim olish bolalar, oila, davlat va jamiyat manfaatlarini hisobga
olgan holda davlat ta’lim muassasasi hamda ta’lim oluvchilarning ota-onasi yoki
boshqa qonuniy vakillari o‘rtasidagi shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Mustaqil ta’lim olish yakka tartibda amalga oshiriladi hamda ta’lim
oluvchilarni kasbiy, intellektual, ma’naviy va madaniy rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Oilada ta’lim olgan va mustaqil ta’lim olgan shaxslarga davlat tomonidan
tasdiqlangan namunadagi ta’lim to‘g‘risidagi hujjatni berish davlat ta’lim
muassasalarining tasdiqlangan o‘quv dasturiga muvofiq eksternat tartibida amalga
oshiriladi.
Katta yoshdagilarni o‘qitish va ularga ta’lim berish
Katta yoshdagilarni o‘qitish va ularga ta’lim berish butun umr davomida
o‘qitishning markaziy tarkibiy qismi bo‘lib, ta’lim berish hamda o‘qitishning
jamiyat hayotida va mehnat faoliyatida katta yoshdagilarning ishtirok etishini
ta’minlashga qaratilgan barcha shakllarini o‘z ichiga oladi, shuningdek rasmiy,
norasmiy va informal o‘qitish jarayonlarining butun majmuini qamrab oladi.
Rasmiy ta’lim davlat ta’lim muassasalari hamda davlat tomonidan tan
olingan akkreditatsiyadan o‘tgan nodavlat ta’lim tashkilotlari ishtirokidagi
17

institutsionallashtirilgan (muayyan qoidalar va normalarni mujassamlashtiruvchi),
aniq maqsadga yo‘naltirilgan va rejalashtirilgan ta’limdir.
Norasmiy ta’lim ta’lim xizmatlari taqdim etilishini ta’minlovchi shaxs yoki
tashkilot tomonidan institutsionallashtirilgan (muayyan qoidalar va normalarni
mujassamlashtiruvchi), aniq maqsadga yo‘naltirilgan va rejalashtirilgan bo‘lib,
shaxsni butun hayoti davomida o‘qitishdagi rasmiy ta’limga qo‘shimcha va (yoki)
uning muqobilidir.
Informal ta’lim aniq maqsadga yo‘naltirilgan, ammo
institutsionallashtirilmagan (muayyan qoidalar va normalarni
mujassamlashtirmagan), rasmiy yoki norasmiy ta’limdan ko‘ra kamroq
tashkillashtirilgan va tarkiblashtirilgandir hamda oiladagi, ish joyidagi, yashash
joyidagi va kundalik hayotdagi o‘quv faoliyatini o‘z ichiga olishi mumkin.
Inklyuziv ta’lim
Inklyuziv ta’lim alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning
xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta’lim oluvchilar uchun ta’lim
tashkilotlarida ta’lim olishga bo‘lgan teng imkoniyatlarni ta’minlashga qaratilgan.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar
(shaxslar) uchun ta’lim tashkilotlarida inklyuziv ta’lim tashkil etiladi.
Inklyuziv ta’limni tashkil etish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Eksternat tartibidagi ta’lim
Eksternat tartibidagi ta’lim olish o‘quv dasturlarini mustaqil ravishda
o‘zlashtirishni o‘z ichiga olib, uning yakunlari bo‘yicha ta’lim oluvchilardan davlat
ta’lim muassasalarida yakuniy va davlat attestatsiyalaridan o‘tishni talab etadi.
Eksternat tartibidagi ta’lim olishni tashkil etish tartibi O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlarni
tayyorlash
18

Mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlarni
tayyorlash ularning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari
• Nodavlat ta’lim tashkilotlari o‘z faoliyatini litsenziya asosida amalga
oshiradi.
• Nodavlat ta’lim tashkilotlari litsenziya talablariga va shartlariga muvofiq
ta’lim xizmatlari ko‘rsatadi.
• Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim
xizmatlarini ko‘rsatuvchi nodavlat ta’lim tashkilotlari bitiruvchilarga davlat
tomonidan tasdiqlangan namunadagi ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlarni beradi.
•Mustaqil ishlab chiqilgan va litsenziyada ko‘rsatilgan o‘quv dasturlari
bo‘yicha ta’lim xizmatlari ko‘rsatadigan nodavlat ta’lim tashkilotlari
bitiruvchilarga O‘zbekiston Respublikasida tan olinadigan ta’lim to‘g‘risidagi
hujjatlarni beradi. Nodavlat ta’lim tashkilotlari normativ-huquqiy hujjatlar
talablariga muvofiq ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish uchun zarur
shartsharoitlar yaratish va yuqori kasbiy mahoratga ega bo‘lgan pedagog kadrlar va
boshqa kadrlarni jalb qilish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘radi.
• Nodavlat ta’lim tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan o‘quv dasturlari
bo‘yicha o‘qitish ta’lim oluvchi yoxud uning ota-onasi yoki boshqa qonuniy
vakillari va nodavlat ta’lim tashkiloti o‘rtasida tuziladigan, o‘qitish muddatlari,
shartlari va to‘lovlari, tomonlarning huquq va majburiyatlari hamda boshqa
shartlar belgilanadigan shartnoma asosida amalga oshiriladiTa’lim jarayoniga
o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini joriy etish ta’lim tashkilotlari tomonidan
amalga oshiriladi.
•O‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini joriy etish jarayonida zamonaviy
pedagogik texnologiyalar, o‘qitishning innovatsion shakllari va usullari, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llaniladi.
19

•Ta’lim jarayoniga o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini joriy etish chog‘ida
ta’lim tashkilotlari kredit-modul tizimiga asoslangan o‘qitish texnologiyalaridan
foydalanishi mumkin.
•O‘quv rejasida, qoida tariqasida, ta’lim jarayonining jadvali, o‘qitishning
boshlanishi, muddati va davriyligi, o‘quv yillari, choraklar, semestrlar, amaliyot,
ta’tillar hamda attestatsiya, ajratilgan haftalar soni, o‘rganiladigan fanlar
(modullar) va ularga ajratilgan soatlar (kreditlar) hamda boshqa zarur parametrlar
aks ettiriladi. Professional va oliy ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirishga doir o‘quv rejalarda ta’lim oluvchilar uchun amaliyot o‘tash
nazarda tutiladi.
• Ta’lim oluvchilarning amaliyotni o‘tash tartibi va uni tashkil etish ta’lim
sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari tomonidan belgilanadi.
• Professional va oliy ta’limga doir o‘quv rejalari davlat ta’lim standartlariga
muvofiq mutaxassislik fanlaridan, shuningdek umumkasbiy, matematika, tabiiy-
ilmiy, gumanitar va qo‘shimcha fanlardan shakllantiriladi.
• O‘quv rejalariga davlat boshqaruvi organlarining topshiriqlariga asosan va
ushbu Qonunda nazarda tutilmagan boshqa yo‘l bilan qo‘shimcha fanlarni
kiritishga yo‘l qo‘yilmaydi. Tegishli ma’lumoti, kasbiy tayyorgarligi bo‘lgan va
ma’naviyaxloqiy
fazilatlarga ega shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga
ega. Magistraturani tamomlagan shaxslar va diplomli mutaxassislar o‘z
mutaxassisligi bo‘yicha pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga ega.
• Agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa,
pedagogik oliy ma’lumotga ega bo‘lmagan shaxslarga qayta tayyorlash kurslaridan
o‘tganidan keyin ta’lim tashkilotlarida pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish
huquqi beriladi
• (bundan oliy ta’lim tashkilotlari mustasno)
Ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquqiy maqomi
20

Tegishli ma’lumoti, kasbiy tayyorgarligi bo‘lgan va ma’naviy-axloqiy
fazilatlarga ega shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga ega.
Magistraturani tamomlagan shaxslar va diplomli mutaxassislar o‘z mutaxassisligi
bo‘yicha pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga ega.
Agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa,
pedagogik oliy ma’lumotga ega bo‘lmagan shaxslarga qayta tayyorlash kurslaridan
o‘tganidan keyin ta’lim tashkilotlarida (bundan oliy ta’lim tashkilotlari mustasno)
pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqi beriladi.
Ishlab chiqarish ta’limi ustalari qayta tayyorlash kurslaridan o‘tmasdan
professional ta’lim tashkilotlarida pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishga haqli.
Zarurat bo‘lganda professional ta’lim tashkilotlari ishlab chiqarish ta’limi
ustalarini, shuningdek tegishli bilim hamda amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lgan, oliy
ma’lumoti bo‘lmagan boshqa mutaxassislarni amaliy va qo‘shimcha
mashg‘ulotlarni olib borish uchun jalb etishi mumkin.
Pedagog xodimlarning maqomi va ular faoliyatining kafolatlari
Pedagog xodimlarning maqomi jamiyat va davlat tomonidan tan olinadi.
Pedagog xodimlar ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanadi, o‘z kasbiy faoliyatini amalga
oshirishi, ularning ijtimoiy maqomi va obro‘sini oshirish uchun tashkiliy-huquqiy
shart-sharoitlar yaratiladi, shuningdek o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini amalga
oshirish uchun kafolatlar beriladi.
Ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquqlari, sha’ni, qadr-qimmati
va ishchanlik obro‘si davlat himoyasi ostida bo‘ladi.
Ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining kasbiy faoliyatiga aralashishga,
ta’lim oluvchilarning bilimlarini to‘g‘ri va xolis baholashga ta’sir ko‘rsatishga,
shuningdek ushbu pedagog xodimlarning xizmat majburiyatlarini bajarishiga
to‘sqinlik qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Pedagog xodimlar quyidagi huquqlarga ega:
-o‘z sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘sini himoya qilish;
21

-o‘quv dasturlari doirasida mualliflik dasturlarini ishlab chiqish va joriy
etish, o‘qitish uslubiyotini ishlab chiqish, shuningdek tegishli o‘quv fanlari,
kurslari, modullaridan foydalanish, ijodiy faollik ko‘rsatish;
-zamonaviy pedagogik shakllarni, o‘qitish va tarbiya vositalarini, usullarini
erkin tanlash hamda ulardan foydalanish;
-kasbiy faoliyatini amalga oshirish uchun ularga zarur shart-sharoitlar
yaratilishini talab qilish;
-o‘quv, ilmiy va uslubiy yo‘nalishlardagi axborot-resurs markazlarining
xizmatlaridan bepul foydalanish;
-davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablarini, malaka talablarini,
o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etish;
-ilmiy, ilmiy-tadqiqot va ijodiy faoliyatni amalga oshirish, eksperimental
faoliyatda ishtirok etish, innovatsiyalarni ishlab chiqish va joriy qilish;
-ta’lim tashkilotini boshqarishda, shuningdek ta’lim tashkilotining faoliyati
bilan bog‘liq masalalarni muhokama qilishda ishtirok etish;
-kasaba uyushmalari va nodavlat notijorat tashkilotlari a’zosi bo‘lish,
xodimlarining vakillari bo‘lish, fuqarolik jamiyati boshqa institutlari faoliyatida
qatnashish;
-o‘z kasbiy huquqlarini va umumiy manfaatlarni ifoda etish hamda himoya
qilish uchun pedagog xodimlarning jamoat birlashmalariga birlashish;
-o‘z kasbiy faoliyatiga aralashuvdan himoyalanish;
davlat sog‘liqni saqlash muassasalarida bepul tibbiy ko‘rikdan o‘tish (davlat
ta’lim muassasalari va tashkilotlari uchun);
-ta’lim oluvchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda
ishtirok etish.
Pedagog xodimlar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega
bo‘lishi mumkin.
Pedagog xodimlarni ularning lavozim majburiyatlari bilan bog‘liq
bo‘lmagan har qanday boshqa ishga jalb qilish taqiqlanadi.
Pedagog xodimlarning majburiyatlari
22

Pedagog xodimlar:
-ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha’ni, qadr-qimmati va
ishchanlik obro‘sini hurmat qilishi;
-o‘quv mashg‘ulotlarini sifatli o‘tkazishi;
-axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan, o‘qitish va tarbiyaning ilg‘or
hamda innovatsion shakllari va usullaridan foydalanishi;
-ta’lim oluvchilarning psixologik va o‘ziga xos xususiyatlarini, jismoniy va
ruhiy salomatligini, fiziologik rivojlanishini hisobga olishi, jismoniy, aqliy, sensor
(sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan shaxslarni o‘qitish uchun shart-sharoitlar
yaratilishiga e’tibor qaratishi;
-voyaga yetmagan ta’lim oluvchilar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini ularning
ota-onasi yoki boshqa qonuniy vakillari bilan hamkorlikda olib borishi;
-ta’lim tashkilotining ustaviga va (yoki) boshqa ta’sis hujjatlariga, ichki
mehnat tartibi qoidalariga rioya etishi;
-o‘z malakasini muntazam ravishda oshirib borishi, egallab turgan
lavozimiga muvofiqlik jihatidan davriy attestatsiyadan o‘tishi;
-tibbiy ko‘rikdan o‘z vaqtida o‘tishi shart.
Pedagog xodimlarning zimmasida qonun hujjatlariga, shuningdek ta’lim
oluvchi va ta’lim tashkiloti o‘rtasida tuziladigan shartnomaga muvofiq boshqa
majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.
Pedagog xodimlarga pedagogik faoliyatni amalga oshirishda axloq va etika
normalariga zid harakatlar sodir etish taqiqlanadi.
Pedagog xodimlarning kiyim-boshiga doir talablar ta’lim tashkilotlari
tomonidan belgilanadi.
Ta’lim oluvchilarning huquqlari
Ta’lim oluvchilar quyidagi huquqlarga ega:
-bepul asosda umumiy o‘rta, o‘rta maxsus ta’lim va boshlang‘ich
professional ta’lim olish;
-yashash joyidagi (mikrohududdagi) davlat umumiy o‘rta ta’lim
muassasasiga qabul qilinish;
23

-ta’lim olish shakllarini erkin tanlash;
-davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari va o‘quv dasturlariga
muvofiq sifatli ta’lim olish;
-ta’lim olish uchun o‘zining ruhiy xususiyatlari va fiziologik rivojlanishi
inobatga olingan holda zarur shart-sharoitlarga ega bo‘lish, shuningdek bepul
psixologik-tibbiy xizmatlardan foydalanish;
-davlat ta’lim muassasasi tomonidan belgilangan tartibga muvofiq,
professional ta’lim va oliy ta’limning davlat ta’lim standartlari talablariga binoan
ishlab chiqilgan, o‘zi oladigan ta’limning mazmunini shakllantirishda ishtirok
etish;
-pedagog xodimlar va ta’lim-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilari
tomonidan hayoti va sog‘lig‘iga qilinadigan har qanday jismoniy hamda ruhiy
zo‘ravonlikdan, shaxsi haqoratlanishidan himoyalanish;
-ta’lim olish davrida dam olish va boshqa ijtimoiy ehtiyojlar uchun ta’tillar
olish;
-akademik ta’tillar va stipendiyalar olish, o‘qishni tiklash va o‘qishini
boshqa ta’lim tashkilotlariga, bir ta’lim shaklidan, kasbdan, ta’lim yo‘nalishidan,
mutaxassisligidan boshqasiga ko‘chirish;
-ta’lim tashkilotini boshqarishga doir masalalarni muhokama qilishda
ishtirok etish;
-ta’lim olish jarayonida ta’lim tashkilotining o‘quv, uslubiy, ilmiy-ishlab
chiqarish, madaniy, sport va maishiy obyektlari xizmatlaridan bepul foydalanish;
-ta’lim tashkilotining ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik, ilmiy-
texnikaviy, eksperimental va innovatsion faoliyatida ishtirok etish.
Ta’lim oluvchilar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega
bo‘lishi mumkin.
Ta’lim tashkilotlarida ta’lim oluvchilarni ta’lim olish bilan bog‘liq
bo‘lmagan ishlarga jalb etish taqiqlanadi.
Ta’lim oluvchilar:
24

-o‘quv dasturlari asosida bilim, malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishi,
mashg‘ulotlarga qatnashishi, ularga mustaqil tayyorgarlik ko‘rishi, pedagog
xodimlarning topshiriqlarini bajarishi;
-ta’lim-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilariga nisbatan jismoniy va
(yoki) ruhiy zo‘ravonlik ishlatmasligi va ularning o‘z majburiyatlarini bajarishiga
to‘sqinlik qilmasligi;
-ustav (ta’sis hujjati) talablariga, ichki tartib-qoidalariga, vaqtincha yashash
joylari qoidalariga va ta’lim faoliyatini tashkil etish hamda amalga oshirishga oid
boshqa ichki hujjatlar talablariga rioya etishi;
-axloqiy, ma’naviy va jismoniy kamol topishga hamda o‘z dunyoqarashini
kengaytirishga intilishi;
-ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha’ni, qadr-qimmati va
ishchanlik obro‘sini hurmat qilishi;
-ta’lim tashkilotining mol-mulkini, moddiy va madaniy boyliklarini asrashi
shart.
Ta’lim oluvchilarning zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.
Tayanch tushunchalar
Attestatsiya - (lot. attestatio – guvohnoma) – xodimning malakasini,
o quvchilarning bilim darajasini bel-gilash; mahsulot, ish o rinlari sifatini aniqlash.ʻ ʻ
Akkreditasiya - bu ta'lim dasturlarini muayyan sifat talablariga javob
berishini aniqlash uchun baholash tartibi.
Bilim -bolaning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar ko’rinishida
aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui.
Davlat ta’lim muassasasi — davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
tomonidan davlat mulki bo‘lgan mol-mulk negizida tashkil etilgan, davlat ta’lim
standartlariga va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim beradigan muassasa.
Davlat ta’lim standartlari — davlat tomonidan ta’limning mazmuni va
sifatiga nisbatan belgilanadigan talablar majmui.
25

Davlat ta’lim talablari — ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni
amalga oshirish shart-sharoitlariga, shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy,
shaxsiy, intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo‘yiladigan majburiy talablar
Dual ta’lim - ixtisoslashgan ta’lim turi bo‘lib, talaba nazariy bilimlarni ta’lim
muassasasida, amaliy ko‘nikmalarini esa bevosita ish joyida, ya’ni tashkilotda
olish imkoniyatini yaratib beradi
Eksternat ta’lim -o‘quv dasturlarini mustaqil ravishda o‘zlashtirishni o‘z
ichiga olib, uning yakunlari bo‘yicha ta’lim oluvchilardan davlat ta’lim
muassasalarida yakuniy va davlat attestatsiyalaridan o‘tishni talab etadi
Informal ta’lim -aniq maqsadga yo‘naltirilgan, ammo
institutsionallashtirilmagan (muayyan qoidalar va normalarni
mujassamlashtirmagan), rasmiy yoki norasmiy ta’limdan ko‘ra kamroq
tashkillashtirilgan va tarkiblashtirilgandir hamda oiladagi, ish joyidagi, yashash
joyidagi va kundalik hayotdagi o‘quv faoliyatini o‘z ichiga olishi mumkin.
Inklyuziv ta’lim -alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning
xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta’lim oluvchilar uchun ta’lim
tashkilotlarida ta’lim olishga bo‘lgan teng imkoniyatlarni ta’minlashga qaratilgan.
Masofaviy ta’lim -o‘quv rejalari va o‘quv dasturlariga muvofiq ta’lim
oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko‘nikmalarni axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan hamda Internet jahon axborot tarmog‘idan
foydalangan holda masofadan turib olishga qaratilgan
Nazorat uchun savollar
1. Yangi tahrirdagi qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun qachon
qabul qilindi?
2. Yangi tahrirdagi qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun necha bob,
necha moddadan iborat?
3. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda aks etgan asosiy tushunchalarni sanang.
4. Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplarlarni sanang.
26

5. Umumiy o’rta ta’lim necha bosqichdan iborat?
6. Oliy ma’lumotli kadrlarni tayyorlash qaysi tashkilotlarida amalga
oshiriladi?
7. Dual ta’lim haqida tushuncha bering.
8. Ta’lim olish shakllarini sanab o’ting.
Mavzu yuzasidan testlar
1. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda ta’lim tizimi, turlari va shakllari
nechanchi bobda aks ettirilgan?
a) 2-bobda
b) 3-bobda
c) 5-bobda
d) 9-bobda
2. Davlat ta’lim talablariga berilgan to’g’ri ta’rifni toping.
a) ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni amalga oshirish shart-
sharoitlariga, shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy, intellektual,
ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo‘yiladigan majburiy talablar
b) davlat tomonidan ta’limning mazmuni va sifatiga nisbatan
belgilanadigan talablar majmui
c) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan davlat mulki
bo‘lgan mol-mulk negizida tashkil etilgan, davlat ta’lim standartlariga va davlat
ta’lim talablariga muvofiq ta’lim beradigan muassasa
d) davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari va o‘quv dasturlariga
muvofiq ta’lim xizmatlari ko‘rsatish faoliyatini amalga oshirish huquqini
beradigan litsenziya asosida ta’lim xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxs
3. Oliy ta’limdan keyingi ta’lim…..
a) tayanch doktorantura, doktorantura va mustaqil izlanuvchanlik asosida
ilmiy darajaga ega ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni ta’minlaydi
27

b) ta’lim olish o‘quv dasturlarini mustaqil ravishda o‘zlashtirishni o‘z
ichiga olib, uning yakunlari bo‘yicha ta’lim oluvchilardan davlat ta’lim
muassasalarida yakuniy va davlat attestatsiyalaridan o‘tishni talab etadi.
c) ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga
olgan holda barcha ta’lim oluvchilar uchun ta’lim tashkilotlarida ta’lim olishga
bo‘lgan teng imkoniyatlarni ta’minlashga qaratilgan
d) bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari
bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlaydi
4. ……ta’lim ta’lim xizmatlari taqdim etilishini ta’minlovchi shaxs yoki
tashkilot tomonidan institutsionallashtirilgan (muayyan qoidalar va normalarni
mujassamlashtiruvchi), aniq maqsadga yo‘naltirilgan va rejalashtirilgan bo‘lib,
shaxsni butun hayoti davomida o‘qitishdagi rasmiy ta’limga qo‘shimcha va (yoki)
uning muqobilidir. Qaysi ta’lim haqida gap ketmoqda?
a) Norasmiy ta’lim
b) Dual ta’lim
c) Informal ta’lim
d) Inklyuziv ta’lim
5. Masofaviy ta’limni tashkil etish tartibi kim tomonidan belgilanadi?
a) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
b) Oliy ta’im mustaqil belgilaydi
c) Senat tomonidan
d) Oliy majlis tomonidan
Mavzu yuzasidan topshiriq . Ta’lim turlarini navbati bilan to’g’ri
joylashtiring.
1-bosqich professional ta’lim
2-bosqich umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim
3-bosqich maktabgacha ta’lim va tarbiya
4-bosqich oliy ta’lim
5-bosqich kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirish
28

6-bosqich maktabdan tashqari ta’lim
7-bosqich oliy ta’limdan keyingi ta’lim
II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA TA’LIM
TIZIMINI 2030-YILGACHA RIVOJLANTIRISH KONSEPSIYASINING
MAZMUN-MOHIYATI
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasining maqsad va vazifalari
O‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda o‘sib borayotgan avlodni sog‘lom
va har tomonlama yetuk voyaga yetkazish, ta’lim-tarbiya jarayoniga samarali
ta’lim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etishga qaratilgan maktabgacha
ta’limning samarali tizimini tashkil etish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirildi.
Maktabgacha ta’lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish uchun
yaratilgan qulay shart-sharoitlar nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari sonini
yanada oshirish va ular ko‘rsatadigan xizmatlar turlarini kengaytirish uchun
mustahkam poydevor bo‘ldi.
Shu bilan birga, olib borilgan tahlil, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan
qamrovini ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalarini zamonaviy o‘quv-
metodik materiallar va badiiy adabiyotlar bilan to‘ldirish, sohaga malakali pedagog
va boshqaruv kadrlarini jalb qilish masalalarini hal etish zarurligini ko‘rsatmoqda.
Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, bolalarning sifatli
maktabgacha ta’limdan teng foydalanishini ta’minlash, maktabgacha ta’lim
29

xizmatlarining nodavlat sektorini rivojlantirish maqsadida, shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha
ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-
3955-son qaroriga muvofiq:
-maktabgacha ta’lim sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanada
takomillashtirish;
-maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama intellektual, axloqiy,
estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish;
-bolalarning sifatli maktabgacha ta’lim bilan qamrovini oshirish, undan teng
foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash, mazkur sohada davlat-xususiy sherikligini
rivojlantirish;
-maktabgacha ta’lim tizimiga innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
-maktabgacha ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha
ta’lim tashkilotlari faoliyatini moliyalashtirish shaffofligi va samaradorligini
ta’minlash;
-maktabgacha ta’lim tizimiga maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarini
tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga
mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etish;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning sog‘lom va
balanslashtirilgan ovqatlanishini, sifatli tibbiy parvarishini ta’minlashni nazarda
tutadi. 2
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi erishilgan natijalar,
maqsadli ko‘rsatkichlar va tegishli davrga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlardan
kelib chiqqan holda har yili tasdiqlanadigan alohida “Yo‘l xaritasi” asosida
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha
ta’lim vazirligi har yili 1-dekabrga qadar o‘tayotgan yilning “Yo‘l xaritasi”
bajarilishi yakunlarini batafsil o‘rganish asosida keyingi yil uchun “Yo‘l
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi” PQ-4312-sonli Qarori. T.: 2019 yil.
30

xaritasi”ni ishlab chiqsin va tasdiqlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasiga kiritilishi lozimligi va “Yo‘l xaritalari”ning bajarilishi ustidan
doimiy monitoring olib borilishi belgilab qo’yildi.
“O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi” PQ-4312-sonli Qaror 20219 yil 8 may qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi 5-ta bobdan iborat bo’lib, ular quyidagilar:
1-bob. Umumiy qoidalar
2-bob. Maktabgacha ta’lim tizimining joriy holati va uni rivojlantirishdagi
mavjud muammolar
3-bob. Maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishning maqsadlari va ustuvor
yo‘nalishlari
4-bob. Konsepsiyani amalga oshirishdan kutilayotgan natijalar
5-bob. Konsepsiyaning amalga oshirilishini monitoring qilish
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi (keyingi o‘rinlarda — Konsepsiya) O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2018-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini
boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3955-
son qarorini ijro etish maqsadida ishlab chiqilgan bo‘lib, 2030-yilgacha
maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni o‘z
ichiga oladi.
Konsepsiya O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limni
rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari, ustuvor yo‘nalishlari, o‘rta va uzoq
muddatli istiqboldagi bosqichlarini belgilaydi hamda maktabgacha ta’lim sohasini
rivojlantirishga yo‘naltirilgan dasturlar va kompleks chora-tadbirlarni ishlab
chiqish uchun asos bo‘ladi.
O‘zbekistonda davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari, idoraviy va nodavlat
maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyat yuritayotgan bo’lib, asosiy foizni davlat
maktabgacha ta’lim tashkilotlari ko’rsatib turibdi.
31

Maktabgacha ta’limni rivojlantirish sohasida davlat siyosatini muvaffaqiyatli
yuritishga to‘sqinlik qilayotgan bir qator tizimli muammolar va kamchiliklar
saqlanib qolmoqda, ular qatorida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin:
-maktabgacha yoshdagi bolalarning to‘liq qamrab olinishini ta’minlash
uchun maktabgacha ta’lim tashkilotlari sonining yetarli emasligi;
-qishloq joylarda maktabgacha ta’limning past darajada rivojlanganligi;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlarining moddiy-texnik holati lozim darajada
emasligi;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlarining malakali pedagog kadrlar bilan
jamlanmaganligi;
-maktabgacha ta’lim tizimida boshqaruv kadrlarining tanqisligi va ular
malakasining pastligi;
-ota-onalarning bola shaxsining shakllanishida maktabgacha ta’limning
ijobiy jihatlari va foydasi haqida yetarlicha ma’lumotga ega emasligi;
-zamonaviy o‘quv-metodik materiallar va ko‘rgazmali qurollarning
yetishmasligi;
-alohida ehtiyojli bolalar uchun mavjud maktabgacha ta’lim tashkilotlarining
texnik jihozlanishi va uslubiy ta’minoti darajasining pastligi;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tibbiy xizmat ko‘rsatish sifati va tibbiyot
xodimlarining malakasi zamon talablariga to‘liq javob bermasligi.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi bola hayoti va faoliyatining barcha
sohalarini rivojlantirishni ta’minlovchi muhim manba bo‘lgan sifatli maktabgacha
ta’limdan foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqishdan iborat.
Maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari
quyidagilardir:
-maktabgacha ta’lim sohasidagi me’yoriy-huquqiy bazani yanada
takomillashtirish;
-maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy
jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish;
32

-bolalarni sifatli maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish ko‘lamini oshirish,
undan teng foydalanishi imkoniyatlarini ta’minlash, mazkur sohada davlat-xususiy
sherikchilikni rivojlantirish;
-maktabgacha ta’lim tizimiga innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
-maktabgacha ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha
ta’lim tashkilotlari faoliyatini moliyalashtirishning shaffofligi va samaradorligini
ta’minlash;
-maktabgacha ta’lim tizimiga xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash,
malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga mutlaqo yangi yondashuvlarni
joriy etish;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni sog‘lom va balanslashtirilgan
oziq-ovqat, sifatli tibbiy parvarish bilan ta’minlash.
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish sohasidagi davlat siyosati ishlab
chiqilayotgan me’yoriy-huquqiy bazada o‘z aksini topadi.
Maktabgacha ta’lim sohasi ko‘plab qonun hujjatlari bilan tartibga solinishiga
qaramay, maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishning huquqiy asoslarini
yanada takomillashtirish talab etiladi.
Shu munosabat bilan, Konsepsiyani amalga oshirish doirasida maktabgacha
ta’lim sohasida me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish bo‘yicha quyidagi
tadbirlar amalga oshiriladi:
1) ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda ta’lim-tarbiya jarayonini
tashkil qilishga qo‘yiladigan amaldagi davlat talablarini qayta ko‘rib chiqish
hamda quyidagilarni nazarda tutuvchi Maktabgacha ta’limning davlat standartini
ishlab chiqish:
maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarida shakllantirilishi lozim
bo‘lgan bilimlar, ko‘nikmalar va mahoratlarga qo‘yiladigan talablarni;
bolalarni parvarishlash, ularga qarash, sog‘lig‘ini saqlash va yaxshilash
bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish tartibini;
33

2) maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarini moddiy resurslar,
oziq-ovqat mahsulotlari, dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlash
normativlarini tasdiqlash;
3) maktabgacha ta’limning muqobil shakllari faoliyatini tartibga soluvchi
me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash;
4) maktabgacha ta’lim tashkilotlarining namunaviy ustavlarini ishlab chiqish
va tasdiqlash;
5) kasalliklarning profilaktikasi va diagnostikasi tartibini takomillashtirish,
shuningdek, idoralararo o‘zaro hamkorlik mexanizmlari orqali bolalarni
psixologik-tibbiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash;
6) maktabgacha ta’limni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni
yaratishga qaratilgan xalqaro me’yorlar va standartlarni implementatsiya qilish;
7) maktabgacha ta’lim tashkilotlarida innovatsion pedagogik faoliyatni va
uni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlarni
ishlab chiqish va tasdiqlash.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va
jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish
Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy
jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning mavjud tartibini
qayta ko‘rib chiqishni hamda maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishning
zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi
darajasini va ularning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek,
ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash
asosida amalga oshirilishi lozim.
Bunda bolalarda Vatanga muhabbat hissini, oilaga, o‘z xalqining milliy,
tarixiy, madaniy qadriyatlariga hurmat, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona
munosabatni shakllantirishga alohida e’tibor qaratilishi lozim.
34

Ushbu vazifalarni amalga oshirish maqsadida quyidagilar nazarda tutiladi:
1) maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini, shuningdek, bolaning
rivojlanishi va uning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini kompleks
baholashning yangi mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish;
2) maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun o‘quv-metodik, didaktik
materiallar va badiiy adabiyotlarni tanlab olishni va ekspertizasini ishlab chiqilgan
tartibga muvofiq o‘tkazish;
3) maktabgacha ta’limning muqobil shakllari uchun yangi o‘quv-metodik
materiallarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish;
4) “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturini keng joriy etish;
5) tarbiyalanuvchilarning yakka tartibdagi ish daftarlari, kartochkalar,
tarqatma va sanoq materiallari mazmuni va dizaynini o‘rnatilgan talablarga
muvofiq ishlab chiqish;
6) rivojlanishida jismoniy yoki ruhiy buzilishlari bo‘lgan bolalar ta’limining
kompleks texnologiyalarini ishlab chiqish, inklyuziv ta’lim, eng yangi
reabilitatsiya va abilitatsiya usullarini keng joriy etish, ularning izchil
ijtimoiylashuvi va umumiy maktabgacha ta’lim umumiy tizimi
integratsiyalashuviga ko‘maklashadigan moslashtirilgan dasturlar va yakka
tartibdagi ta’lim yo‘nalishlarini ishlab chiqish;
7) maktabgacha ta’limda fanlarni rivojlantiruvchi muhitning innovatsion
texnologiyalari va modullarini ishlab chiqish, maktabgacha va umumiy
boshlang‘ich ta’lim izchilligining mazmun va protsessual komponentlarini
optimallashtirish;
8) mashg‘ulotlar davomiyligining eng maqbul vaqtini va ularning ketma-
ketligini aniqlash maqsadida o‘quv rejalari va ta’lim dasturlarini optimallashtirish;
9) bolalarni sog‘lom turmush tarzini yuritishga o‘rgatish, gimnastika va faol
o‘yinlar bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali tarbiyalanuvchilarda jismoniy
tarbiya mashg‘ulotlari va sportga qiziqish uyg‘otishni shakllantirish, jismonan
sog‘lom o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash;
35

10) maktabgacha yoshdagi bolalarning badiiy-estetik va musiqiy tarbiya
hamda ta’lim darajasini oshirish, erta yoshdan boshlab STEAM o‘qitish asoslarini
joriy etish;
11) bolaning kelgusida o‘zini o‘zi muvaffaqiyatni namoyon qilishi uchun
asos sifatida ijtimoiy-emotsional ko‘nikmalarni rivojlantirish;
12) maktabgacha ta’lim tashkilotlariga qatnamaydigan bolalar uchun ta’lim
xizmatlari turlari: pullik ta’lim xizmatlari, qisqa muddatli guruhlar va boshqalarni
kengaytirish.
Bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish ko‘lamini oshirish
bo‘yicha vazifalarni hal etish birinchi navbatda maktabgacha ta’lim tashkilotlari
quvvatlarini oshirishni taqozo etadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni to’liq qamrab olish
Maktabgacha ta’lim tizimini moliyalashtirishning hozirgi hajmi,
tug‘ilishning o‘sishi dinamikasi saqlanib qolayotgan bir paytda, maktabgacha
yoshdagi bolalarning qamrovini mavjud darajada saqlab turishni ta’minlab beradi,
ammo uning o‘sishiga yordam bermaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag‘larining cheklanganligini
e’tiborga olib, nodavlat sektor maktabgacha ta’lim tashkilotlari soni o‘sishining
harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lishi, davlat-xususiy sherikchiligi esa
xususiy tadbirkorlik subyektlarini maktabgacha ta’lim tizimiga jalb etishning
asosiy mexanizmiga aylanishi lozim.
Maktabgacha ta’limning hammabopligini, shu jumladan respublikaning olis
tumanlarida hamda maktabgacha ta’limning standart shakllarini kengaytirish qiyin
bo‘lgan joylarda ta’minlash yangi muqobil shakllarni joriy etish hisobiga ham
amalga oshirilishi lozim.
Bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olishni ta’minlash bo‘yicha
maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshirilishini
nazarda tutadi:
36

1) O‘zbekiston Respublikasining rivojlantirish davlat dasturlari doirasida va
boshqa manbalardan ajratiladigan mablag‘lar hisobidan yangi davlat maktabgacha
ta’lim tashkilotlarini qurish va mavjudlarini rekonstruksiya qilish;
2) maktabgacha ta’lim sohasida qulay investitsiya muhitini yaratish, xususiy
sektorni maktabgacha ta’lim tashkilotlarining quvvatlarini oshirishga yanada
rag‘batlantirish va manfaatdorligini oshirish;
3) maktabgacha ta’lim sohasida davlat-xususiy sherikchiligini, jumladan
uning quyidagi shakllarini yanada rivojlantirish:
-mavjud davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarini rekonstruksiya qilish va
jihozlash sharti bilan xususiy sherikka nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari
faoliyatini tashkil qilish uchun yer uchastkalarini yoki mavjud davlat ta’lim
tashkilotlari binolarini bepul asosida berish;
-ko‘p kvartirali turar joy binolari quruvchilari uchun davlat buyurtmasini
joylashtirish;
-davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarini xususiy sherikka ishonchli
boshqaruvga berish;
-konsessiya asosida qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash uchun yer
uchastkasi yoki bino ajratish;
-homiylik va boshqalar;
4) fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarini nodavlat maktabgacha ta’lim
tashkilotlari faoliyatini tashkil qilishda uslubiy qo‘llab-quvvatlash;
5) bo‘sh turgan davlat mulki obyektlari va sobiq maktabgacha ta’lim
muassasalarining ishlamayotgan binolari negizida maktabgacha ta’lim
muassasalari faoliyatini tashkil qilish maqsadida ularni xatlovdan o‘tkazish;
6) hamma joyda bolalarni umumiy boshlang‘ich ta’limga bepul majburiy bir
yillik tayyorlashning yagona tizimini joriy etish;
7) maktabgacha ta’limning moslashuvchan ish jadvali hamda
rivojlantiruvchi, tuzatuvchi xizmatlar va tadbirlarning keng ko‘lamini o‘z ichiga
olgan quyidagi muqobil shakllarini joriy etish va rivojlantirish:
37

-har xil yoshdagi bolalar uchun qisqa muddatli maktabgacha ta’lim guruhlari
— “Pley-guruhlar”;
-maktabgacha yoshdagi bolalarga uyiga borib maktabgacha ta’lim
xizmatlarini ko‘rsatish dasturi — “Nome visits”;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlari korporativ guruhlari va boshqalar;
8) yengil qurilish konstruksiyalari va zamonaviy energiya samarador
materiallar va texnologiyalardan foydalangan holda, shinamlik va ekologik
xavfsizlik talablariga muvofiq quriladigan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining
yangi binolar loyihalarini ishlab chiqish (shu jumladan rivojlanishida jismoniy va
ruhiy buzilishlari bo‘lgan bolalar uchun to‘siqsiz muhit elementlarini hisobga
olgan holda);
9) maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish va samarali
tashkil qilish zaruratini hisobga olgan holda, qurilayotgan turarjoy komplekslari va
boshqa obyektlarni kerakli ijtimoiy infratuzilma bilan ta’minlash;
10) respublikaning barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarini ichimlik suvi,
isitish tarmog‘i, elektr energiyasi va tabiiy gaz bilan, shu jumladan zamonaviy
energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish yo‘li bilan bosqichma-bosqich
ta’minlash;
11) ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishning variativligi hisobiga rivojlanishida
jismoniy yoki ruhiy buzilishlari bo‘lgan bolalarni maktabgacha ta’lim bilan
qamrab olish ko‘lamini oshirish;
12) maktabgacha ta’limning bola shaxsini shakllantirishdagi roli va
muhimligi haqida tushuntirish tadbirlarini olib borish, ushbu faoliyatga nodavlat
notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari, jamoatchilik va ota-onalarni
faol jalb qilish.
Maktabgacha ta’lim tizimiga ilg‘or pedagogika va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
38

Maktabgacha ta’limni yanada rivojlantirishning eng muhim yo‘nalishlaridan
biri ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogika va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini keng joriy etishdir.
So‘nggi vaqtlarda ushbu yo‘nalishda Maktabgacha ta’limni boshqarishning
axborot tizimini (EMIS), shuningdek, bolalarni davlat maktabgacha ta’lim
tashkilotlariga Davlat xizmatlari markazlari yoki O‘zbekiston Respublikasi
Interaktiv davlat xizmatlarining yagona portali orqali qabul qilish bo‘yicha davlat
xizmatlari ko‘rsatish tizimlarini joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar
amalga oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi (keyingi o‘rinlarda
— Vazirlik) tomonidan ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ilg‘or o‘qitish
shakllari, yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish orqali
tarbiyalanuvchilarning har tomonlama rivojlanishi ta’minlanmoqda.
Shu bilan birga, maktabgacha ta’limning hozirgi holati telekommunikatsiya
infratuzilmasini yanada rivojlantirishni, maktabgacha ta’lim tashkilotlarining keng
polosali Internet tarmog‘iga ulanishini ta’minlashni, ma’naviy yetuk yosh avlodni
tarbiyalashning samarali tashkiliy va pedagogik shakllarini va usullarini ishlab
chiqishni taqozo etadi.
Maktabgacha ta’lim sohasida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish va joriy
etish maqsadida quyidagi tadbirlarning amalga oshirilishi nazarda tutilmoqda:
1) Vazirlik axborot xavfsizligining munosib darajasini ta’minlash, yagona
axborot maydonini yaratish;
2) maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish sohasida ilg‘or xalqaro
tajribani o‘rganish, umumlashtirish va joriy etish maqsadida xorijiy mamlakatlarga
o‘quv safarlarini tashkil qilish;
3) maktabgacha ta’lim sohasida dasturiy vositalar, axborot ma’lumotlar
bazalari, multimedia mahsulotlarini ishlab chiqish va ularni maktabgacha ta’lim
tashkilotlari faoliyatida qo‘llash;
39

4) Maktabgacha ta’limni boshqarishning axborot tizimini (EMIS) yanada
takomillashtirish va rivojlantirish, ma’lumotlarni kiritish va tezkor almashish
uchun mobil ilovalarni yaratish;
5) o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini tayyorlash va
nashr etishni tashkil qilish, raqamli ta’lim resurslari, uydan turib masofali ta’lim
berish va ota-onalar bilimini oshirish texnologiyalarini joriy etish;
6) maktabgacha yoshdagi bolalarni erta rivojlantirish sohasida ilmiy
tadqiqotlar olib borish, ilg‘or ilmiy ishlanmalar va texnologiyalarni maktabgacha
ta’lim tashkilotlari faoliyatiga integratsiya qilish;
7) innovatsiya loyihalarini amalga oshirish maqsadida xo‘jalik yurituvchi
subyektlar, startap-loyihalar tashabbuskorlari, olimlar, moliyaviy institutlar va
boshqa manfaatdor shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni kengaytirish uchun
zarur tashkiliy-texnik va moliyaviy-iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratish;
8) maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarining innovatsion axborot-
kommunikatsiya va pedagogika texnologiyalari sohasidagi bilimlari va malakasini
oshirish, innovatsion ta’lim muhitini tashkil qilish;
9) birinchi bosqichda har bir tuman tayanch maktabgacha ta’lim tashkilotini,
keyinchalik esa respublikaning har bir maktabgacha ta’lim tashkilotini Internet
tarmog‘iga chiqadigan personal kompyuterlar bilan ta’minlash.
Maktabgacha ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish,
maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini moliyalashtirishning shaffofligi
va samaradorligini ta’minlash
So‘nggi yillarda maktabgacha ta’limni boshqarish tizimida institutsional
islohotlar amalga oshirildi:
Vazirlik va uning joylardagi hududiy bo‘linmalari tashkil etildi;
zamonaviy boshqaruv shakllarini joriy etish maqsadida davlat maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida Kuzatuv kengashlari tashkil etildi;
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish jamg‘armasi tashkil etildi, uning asosiy
vazifalari maktabgacha ta’lim tashkilotlarining moddiy-texnik holatini yaxshilash,
40

maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tadbirlarini
hamda Vazirlik faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan boshqa tadbirlarni
moliyalashtirishdan iborat;
Toshkent shahrining uchta tumanida hamda Sirdaryo viloyatining Sirdaryo
tumanida sinov rejimida jon boshiga normativ moliyalashtirish joriy etilmoqda;
davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini rag‘batlantirish
maqsadida ularga qo‘shimcha pullik xizmatlar ko‘rsatish huquqi berilgan.
Shu bilan birga, maktabgacha ta’limni boshqarish va moliyalashtirish
tizimini yanada takomillashtirish qo‘shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirishni
taqozo etadi, ular qatorida:
1) maktabgacha ta’lim tizimida davlat talablarining monitoringi va ularga
rioya etilishining samarali mexanizmlarini yaratish;
2) Maktabgacha ta’lim vazirligi va uning hududiy bo‘linmalari faoliyatining
shaffofligi va ochiqligini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarga axborot
berishning zamonaviy shakllarini joriy etish, jamiyat va biznes bilan o‘zaro
hamkorlikda ortiqcha ma’muriy ovoragarchiliklarga barham berish;
3) Vazirlikning boshqaruv jarayoniga ishni rejalashtirish va tashkil
qilishning zamonaviy innovatsion usullarini, sifat menejmenti tizimlarini, aniq
natijalarga erishishga qaratilgan maqsadli indikatorlarni, xodimlarni tanlab olish,
motivatsiya qilish, rivojlantirish va baholash usullarini joriy etish;
4) jismoniy va yuridik shaxslar murojaatlari bilan ishlash tizimini yanada
takomillashtirish, aholi bilan ochiq muloqotni, jumladan, axborot
texnologiyalaridan foydalangan holda yo‘lga qo‘yishning yangi samarali
mexanizmlari va usullarini joriy etish;
5) maktabgacha ta’lim tashkilotlarining turlari, shakllari va
ixtisoslashtirilganligini hisobga olgan holda, butun respublika bo‘yicha
maktabgacha ta’limni jon boshiga normativ moliyalashtirishni izchil joriy etish;
6) maktabgacha ta’lim sohasida budjetdan moliyalashtirishni boshqarishdagi
yangi yondashuv sifatida, maktabgacha ta’lim tashkilotlari xizmatlariga davlat
buyurtmasini joriy etish;
41

7) davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarining ishlashdan maqsadlarini
hamda tovarlar va xizmatlarni tabiiy ko‘rinishda iste’mol qilishning oqilona
me’yorlarini hisobga olgan holda ularni moliyalashtirishning yangi normativlarini
ishlab chiqish hisobiga maktabgacha ta’lim xizmatlaridan keng aholi qatlamlari
foydalanishini ta’minlash;
8) moliyaviy nazorat, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tomonidan budjet
qonunchiligi buzilishining oldini olish va profilaktikasini amalga oshirish
mexanizmlarini yanada takomillashtirish;
9) maktabgacha ta’lim tizimiga xorijiy investitsiyalar va grantlarni jalb
qilish, ular ishtirokidagi amaldagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlash.
Maktabgacha ta’lim tizimiga xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash,
malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga mutlaqo yangi
yondashuvlarni joriy etish
Sifatli maktabgacha ta’limni berish asoslaridan biri boshqaruv va pedagog
kadrlarni tayyorlash darajasi va ularning professionalizmi hisoblanadi.
O‘tgan davr mobaynida ushbu yo‘nalishda keng ko‘lamli ishlar bajarildi.
Chunonchi, “Maktabgacha ta’lim” bakalavriat ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha oliy
ta’lim muassasalariga qabul qilish kvotalari oshirildi, mazkur yo‘nalishda o‘qish
muddati uch yilgacha qisqartirildi.
Respublika maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarini qayta tayyorlash va
malakasini oshirish o‘quv-metodik markazi negizida Maktabgacha ta’lim tashkilot
direktorlari va mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti
tashkil etildi va unga maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarida zamonaviy
menejment va pedagogik texnologiyalar bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni
shakllantirish vazifasi yuklatildi.
Shu bilan birga, maktabgacha ta’lim sohasida kadrlarni tayyorlash, qayta
tayyorlash va malakasini oshirishning amaldagi tizimini tahlil qilish quyidagi
tadbirlarni amalga oshirish zarurligidan dalolat beradi:
1) xalqaro talablarga javob beradigan yagona ko‘p darajali uzluksiz ta’lim
tizimini yaratish;
42

2) ta’lim va amaliyotni integratsiyalashtirgan holda xalqaro ta’lim
standartlari, o‘quv-metodik reja va dasturlar, interaktiv va muammoli-vaziyatli
o‘qitish usullari va treninglari, ilg‘or axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
joriy etish;
3) maktabgacha ta’lim tizimi xodimlariga qo‘yiladigan malaka talablarini
yanada takomillashtirish, ularning faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini
hamda pedagog xodimlarning kasbiy standartini ishlab chiqish va tasdiqlash;
4) ta’lim jarayoniga xorijiy mutaxassislarni jalb qilish yo‘li bilan
maktabgacha ta’lim sohasida kadrlar malakasini oshirish tizimini takomillashtirish,
shuningdek, maktabgacha ta’lim sohasida kadrlar malakasini oshirish tizimini
tashkil qilish uchun, shu jumladan mamlakat hududlarida, ta’lim muassasalari
sonini oshirish;
5) maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarining xorijdagi yetakchi
universitetlarda, ilmiy markazlarda va boshqa ta’lim tashkilotlarida stajirovka
o‘tashini tashkil qilish;
6) Vazirlikning pedagogika kollejlari faoliyatini tashkil qilish, ularni
malakali professor-o‘qituvchilar tarkibi bilan ta’minlash choralarini ko‘rish;
7) xorijiy mamlakatlarning yetakchi oliy ta’lim muassasalari bilan uzoq
muddatli munosabatlarni yanada rivojlantirish, maktabgacha ta’lim sohasida
yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash uchun O‘zbekiston Respublikasida
ularning filiallarini ochish;
8) tajriba almashish, ta’lim-tarbiya jarayoni sifatini oshirish bo‘yicha sa’y-
harakatlarni birlashtirish maqsadida pedagog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash
va malakasini oshirish bilan shug‘ullanuvchi ta’lim va ilmiy-tadqiqot, shu
jumladan xorijiy mamlakatlarning muassasalari bilan samarali idoralararo
hamkorlikni chuqurlashtirish;
9) o‘zlariga yuklatilgan xizmat vazifalarini eng yuqori professional darajada
bajara oladigan, yuqori intellektual qobiliyat va axloqiy xislatlarga, chuqur kasbiy
bilimlarga ega eng malakali xodimlarni saralab olishda raqobat muhitini
43

ta’minlaydigan kadrlarni shaffof tanlov asosida tanlashning yangi mexanizmlarini
joriy etish;
10) maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarini moddiy rag‘batlantirish va
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash dasturlarini ishlab chiqish;
11) maktabgacha ta’lim tashkilotlari direktorlariga zaruriy kasbiy
kompetensiyalar ro‘yxatini o‘z ichiga olgan talablarni belgilash, sertifikatlash
tizimini joriy etish;
12) strategik boshqaruv, moliyaviy va NR-menejment asoslarini majburiy
joriy etgan holda, maktabgacha ta’lim tizimida boshqaruv kadrlarni tayyorlash va
qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni sog‘lom va
balanslashtirilgan oziq-ovqat, sifatli tibbiy parvarish bilan ta’minlash
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining asosiy vazifalaridan biri bolalarning
sog‘lom ovqatlanishini, ular sog‘lig‘ini mustahkamlash, kasalliklarning oldini olish
xizmatlari bilan ta’minlash, shuningdek, tarbiyalanuvchilarning sog‘lom turmush
tarzini shakllantirish uchun sharoitlar yaratishdan iborat.
Sog‘lom, xavfsiz va sifatli ovqatlanishni ta’minlash bo‘yicha vazifalarni hal
qilish uchun davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bunday xizmatlarni
ko‘rsatish qisman autsorsing shartlari asosida tadbirkorlik subyektlariga berilgan.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga tibbiy xizmat ko‘rsatish sifatini
oshirish, maktabgacha ta’lim tizimidagi tibbiyot xodimlarining malakasini tizimli
oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar faol qo‘llanilmoqda.
Shu bilan birga, sog‘lom avlodni tarbiyalash vazifalarini samarali hal qilish
maqsadida quyidagi chora-tadbirlarning amalga oshirilishi nazarda tutilmoqda:
1) maktabgacha ta’lim tashkilotlarini sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan
ta’minlash va yetkazib beruvchilarning narx siyosatiga amal qilishini nazorat
qilishning shaffof markazlashtirilgan tizimini yaratish;
44

2) tayyor taomlarni tayyorlash va maktabgacha ta’lim tashkilotlariga
yetkazib berish uchun ixtisoslashgan umumiy ovqatlanish korxonalarini, jumladan
autsorsing asosida jalb qilish;
3) maktabgacha ta’lim tizimida sog‘liqni saqlash xizmatlarining sifatini
oshirish, birlamchi tibbiy-sanitariya yordami xizmatlari bilan maktabgacha ta’lim
tashkilotlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik mexanizmlarini takomillashtirish;
4) bolalarning maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi ta’minoti uchun
munosib, jumladan, to‘laqonli, to‘g‘ri, balanslashtirilgan, sog‘lom ovqatlanish,
asoslangan tibbiy ko‘rsatmalarda belgilangan hajm va tezlikdagi, ko‘ngilochar
mashg‘ulotlar va bilim olish elementlari mavjud faol o‘yinlar va mashqlardan
iborat sharoitlarni yaratish;
5) rivojlanishida jismoniy yoki psixik buzilishlari bo‘lgan bolalarga barvaqt
kompleks yordam berish tizimini takomillashtirish;
6) rivojlanishida jismoniy yoki psixik buzilishlari bo‘lgan bolalarda asosiy
kompetensiyalarni zaruriy sifat darajasida shakllantirishga erishish, ularning
ijtimoiy moslashuvi va jamiyatga integratsiyalashuvini ta’minlash.
Konsepsiyani amalga oshirishdan quyidagi natijalar kutilmoqda:
-barcha bolalarga sifatli maktabgacha ta’lim olish uchun bir xil
imkoniyatlarni ta’minlovchi maktabgacha ta’limning samarali innovatsion
tizimining shakllanishi;
-maktabgacha ta’limni insonning butun hayoti davomidagi uzluksiz
ta’limning birinchi bosqichi sifatida belgilash, bolani shaxs sifatida jismoniy,
intellektual va axloqiy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashda uning roli oshirilishi;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlarining namuna va turlari xilma-xilligi asosida
maktabgacha ta’lim tizimida institutsional o‘zgarishlar amalga oshirilishi, mazkur
sohada sog‘lom raqobat muhitining yaratilishi;
-zamonaviy energiya va resurs tejovchi texnologiyalarni joriy etish asosida
maktabgacha ta’lim tashkilotlarining bino va inshootlarini qurish, rekonstruksiya
qilish va kapital ta’mirlashning kengaytirilishi, ularning o‘quv-metodik, didaktik
45

materiallar, rivojlantiruvchi o‘yinlar va o‘yinchoqlar, badiiy adabiyotlar, mebel,
kompyuter texnikasi, o‘quv uskunalari bilan jihozlanishi;
-maktabgacha ta’lim sohasiga xususiy sektorning jalb qilinishi, uning
ijtimoiy javobgarligi oshirilishi, moliyalashtirish manbalarining kengaytirilishi va
maktabgacha ta’lim xizmatlari turlarining ko‘payishi;
-maktabgacha ta’lim tizimini moliyalashtirishning ko‘paytirilishi,
maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishda budjet mablag‘laridan foydalanish
samaradorligining oshirilishi, pedagog xodimlar mehnatiga munosib haq
to‘lashning ta’minlanishi;
-maktabgacha ta’lim sifatini boshqarishning ijtimoiy-davlat tizimi joriy
etilishi;
-olti yoshli bolalarning majburiy bir yillik bepul umumiy boshlang‘ich
ta’limga tayyorlash bilan to‘liq qamrab olinishining ta’minlanishi;
-3 — 7 yoshgacha bolalarning 80,8 foizini maktabgacha ta’lim bilan qamrab
olinishining ta’minlanishi;
-maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagog xodimlar soni 247,7
mingtagacha yetkazilishi.
1. Konsepsiyaning amalga oshirilishini tizimli monitoring qilish, umumiy
muvofiqlashtirish, respublikada maktabgacha ta’limning rivojlanishiga to‘sqinlik
qiluvchi muammoli masalalarni tezkor ko‘rib chiqish va hal qilish Vazirlik
tomonidan amalga oshiriladi.
2. Konsepsiyani amalga oshirish monitoringi ilovaga muvofiq Konsepsiyada
ko‘zda tutilgan tadbirlarni o‘z vaqtida, sifatli va to‘laqonli bajarish bo‘yicha
vakolatli organlar faoliyatini baholash indikatorlari asosida amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan dasturlar va kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos
bo‘ladi. Hujjat malakali pedagogik kadrlarining yetishmovchiligi, davlat
MTTlarining to‘lib ketganligi, moddiy-texnik holatining nomuvofiqligi, hamda
46

davlat MTTlarining o‘quv-metodik materiallari bilan past darajada
ta’minlanganligi muammolarining hal etilishini nazarda tutadi.
Tayanch tushunchalar
Diagnostika (yun. diagnostikos — aniqlashga qodir) — klinik tibbiyot va
veterinariyaning kasallikni aniqlash, uni davolash va oldini olish tadbirlarini ishlab
chiqish maqsadida organizmni tekshirish usullarini o rganadigan bo limiʻ ʻ
EMIS - bu ta limni boshqarish bo yicha axborot tizimi, u UNISEFning
ʼ ʻ
texnik, maslahat va moliyaviy ko magida Maktabgacha ta lim vazirligi
ʻ ʼ
mutaxassislari tomonidan yaratilgan.
Estetik - (yun. — his qiluvchi, hissiy tarbiyaga doir) — inson bilan dunyo
o rtasidagi qadriyat munosabatining o ziga xos tomonlarini va kishilarning badiiy
ʻ ʻ
faoliyati sohasini o rganuvchi falsafiy fan
ʻ
Integratsiya - bola ta’limi va rivojlanishidagi mazmun tarkibiy qismlari
o‘rtasidagi bog‘liqlik.
Intellektual -( lot. intellectus — aqi-idrok, bilish; tushunish )- Ma naviy
ʼ
ehtiyojlar bilan yashovchi yoki aqliy fao-liyatning eng yuksak va murakkab turlari
bilan shug ullanuvchi (shaxs).
ʻ
Innovatsion - (ing . innovationas — kiritilgan yangilik, ixtiro) — 1) texnika
va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta minlash uchun iqtisodiyotga
ʼ
sarflangan mablag lar; 2) ilmiy-texnika yutuklari va ilg or tajribalarga asoslangan
ʻ ʻ
texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi
yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo llanilish
ʻ
Kommunikativ -munosabatlarni ifodalash vositasi bo’lib, nutqning hamma
janrlarini o’z ichiga oladi
Konsepsiya - (lot. conceptio — majmua, tizim) —biror sohaga oid qarashlar,
tamoyillar tizimi, fakt va hodisalarni tushunish, anglash va izohlashning muayyan
usuli, asosiy nuqtai nazar
47

Menejment - ( inglizcha : management ) — boshqarish, tashkil etish) —
maxsus boshqarish faoliyati; boshqarish to g risidagi fanʻ ʻ
Profilaktika - (yun. pro ﬁ laktikos saklovchi, oldini oluvchi) — odamlarning
uzoq umr kurishi, ishlash krbiliyatini saqlab qolishi, aholining jismoniy
rivojlanishini yaxshilash. kasalliklarning yuzaga kelishi va tarqalishini oldini olish
hamda salomatlikni himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, gigiyenik va
tibbiy chora-tadbirlar majmui
STEAM - S — science, T — technology, E — engineering, A — art va M
— math. STEAM ta’limi yo’nalishi va amaliy yondashuvni qo’llash, shuningdek,
barcha beshta sohani yagona ta’lim tizimiga integratsiyalashuviga asoslangan.
Texnologiya - ( grekcha : „techno“ — hunar, usta va „logos“ — fan, ta lim)
ʼ
[1]
— ilmiy-praktika asosida xom-ashyoni tayyor mahsulotga aylantirishning
usullari.
Trening - (inglizcha training) — o rgatish, tar-biyalash, mashq qildirish
ʻ
Nazorat uchun savollar
1. “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi” qachon tasdiqlandi?
2. “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi” necha bobdan iborat?
3. “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi” qaysi qarorni ijro etish maqsadida ishlab chiqilgan?
4. Maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini
sanab o’ting.
5. Bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olishni ta’minlash bo‘yicha
maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun qanday tadbirlarni amalga oshirilishini
nazarda tutadi?
6. Konsepsiyani amalga oshirishdan qanday natijalar kutilmoqda?
48

7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini
boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3955-son qarorida
asosiy vazifalar nimalardan iborat edi?
Mavzu yuzasidan testlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini
boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3955-son qarori
sanasini belgilang .
a) 2018-yil 30-sentabrda
b) 2017-yil 30-sentabrda
c) 2018-yil 20-sentabrda
d) 2020-yil 15-sentabrda
2. “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi”da Konsepsiyaning amalga oshirilishini monitoring
qilish nechanchi bobda aks ettirilgan?
a) 5-bobda
b) 2-bobda
c) 3-bobda
d) 4-bobda
3. “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi”ning mazmuni to’g’ri ko’rsatilgan qatorni toping.
a) Hammasi to’g’ri
b) Konsepsiya O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limni
rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari, ustuvor yo‘nalishlarini belgilaydi
c) o‘rta va uzoq muddatli istiqboldagi bosqichlarini belgilaydi
d) maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan dasturlar va
kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi
4. “Pley-guruhlar” tushunchasi to’g’ri izohlangan javobni toping.
a) har xil yoshdagi bolalar uchun qisqa muddatli maktabgacha ta’lim
guruhlari
49

b) ta’lim tizimi faqat o’yinga mo’ljallangan guruhlar
c) 6-7 yoshli bolalarni qamrab olgan guruh
d) Nodavlat ta’lim tashkilotlaridagi guruhlar
5. “Home visits” tushunchasi to’g’ri izohlangan javobni toping.
a) maktabgacha yoshdagi bolalarga uyiga borib maktabgacha ta’lim
xizmatlarini ko‘rsatish dasturi
b) oilada mustaqil ta’lim olish dasturi
c) bolalarga sayohatlar orqali ta’lim berish
d) kichik guruhlarda ta’lim berish
6. “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi”da 3-7 yoshgacha bolalarni necha foiz maktabgacha
ta’lim bilan qamrab olish ko’zda tutilgan?
a) 80,8 foiz
b) 70 foiz
c) 78 foiz
d) 75 foiz
7. Maktabgacha ta’limni boshqarishning axborot tizimini belgilang
a) EMIS
b) STEAM
c) HOMR
d) OPES
Mavzu yuzasidan topshiriq. “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha
ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi”dagi boblar ketma-
ketligini toping.
1- bob A Maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishning maqsadlari va
ustuvor yo‘nalishlari
2- bob B Konsepsiyaning amalga oshirilishini monitoring qilish
3- bob C Konsepsiyani amalga oshirishdan kutilayotgan natijalar
50

4- bob D Umumiy qoidalar
5- bob E Maktabgacha ta’lim tizimining joriy holati va uni
rivojlantirishdagi mavjud muammolar
Savoli 1 2 3 4 5
Javobi
III BOB. MAKTABGACHA TA’LIM SOHASIDA CHIQARILGAN
QAROR, FARMON, BUYRUQ, FARMOYISHLAR
Maktabgacha ta’lim sohasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qaror
va Farmonlari mazmuni
Bugungi kunda xorij tajribalaridan andoza olish, ijodiy yondashgan
holda amaliyotda joriy etish, zamon talabiga mos ravishda m е 'yoriy hujjatlar,
o’quv-m е todik adabiyotlar, o’quv m е todik majmualarni ishlab chiqish, ilg’or
xorijiy tajriba asosida maktabgacha ta'lim muassasalarining rahbar va
mutaxassislarida zamonaviy m е n е jm е nt va p е dagogik t е xnologiyalar bo’yicha
sohaga oid bilimlar va ko’nikmalarni shakllantirish vazifalari dolzarb
51

masalalar sirasiga kiritilmoqda. Shu bois mamlakatimizda maktabgacha ta'lim
tizimini tubdan takomillashtirish yuzasidan farmon va qarorlar qabul qilindi.
O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «2017-2021 yillarda
maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi 2016 yil 29 d е kabrdagi PQ-2707-sonli Qarorida respublikaning
barcha hududlarida maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim
tashkilotlariga qamrab olish, maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga har
tomonlama tayyorlash, maktabgacha ta’lim sohasidagi kadrlarning malakasini
oshirish, sohaga oliy ma’lumotli kadrlarni ko’paytirish, maktabgacha ta’lim
tashkilotlarini qurish va tamirlash, sohaga doir o’quv adabiyotlarini ko’paytirish,
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida didaktik inventarlarni yangilash, ilg’or
tajribalarni joriy qilish kabi qator vazifalarni qo’ydi.
Dasturning asosiy maqsadli vazifalari va yo‘nalishlari etib quyidagilar
belgilandi:
-ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda bolalarni har tomonlama
intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish sharoitlarini yaratish;
-maktabgacha ta’lim sifatini oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalarida
bolalarni maktabga sifatli tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga
jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan zamonaviy ta’lim dasturlari va
texnologiyalarini joriy etish;
-maktabgacha ta’lim muassasalarida 5-6 yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga
tayyorlash bo‘yicha 6100 ta qisqa muddatli guruhni tashkil etish;
-zamonaviy pedagogik texnologiyalar va uslublarni inobatga olgan holda
maktabgacha ta’lim muassasalariga pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini
oshirishning o‘quv reja va dasturlarini takomillashtirish;
-2200 ta maktabgacha ta’lim muassasasining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash, shu jumladan qishloq joylarda maktabgacha ta’lim muassasalarini
52

yangidan qurish, ularni zamonaviy talablarga javob beradigan inventar, jihoz,
o‘quv-metodik qo‘llanmalar va multimediali vositalar bilan ta’minlash. 3
O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim tizimini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi, 2017 yil 9
s е ntyabrdagi PQ-3261-son Qarorida quyidagi muammolar oldinga tashlandi:
-maktabgacha ta'limni boshqarishning amaldagi holati tizimli muammolarni
o’z vaqtida aniqlash va bartaraf etish, mazkur sohada, shu jumladan, nodavlat
s е ktorda zamonaviy innovatsion t е xnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish
imkonini b е rmayotganligi;
-maktabgacha ta'lim sohasiga inv е stitsiyalarni jalb qilishga, shu jumladan,
ijtimoiy-hammabop maktabgacha ta'lim muassasalarini tashkil etish, ularni
moddiy-t е xnik jihatdan qayta jihozlash va ilg’or p е dagogik t е xnologiyalarni
qo’llashga qaratilgan davlat-xususiy sh е riklik m е xanizmlari joriy qilinmaganligi;
-maktabgacha ta'lim muassasalari infratuzilmasi va moddiy-t е xnik
bazasining amaldagi holati bolalarni maktabgacha ta'lim muassasalari bilan to’liq
qamrab olishni ta'minlashga imkon b е rmayotgani, mamlakatda aholi sonining
o’sishi ayrim maktabgacha ta'lim muassasalarining haddan tashqari bandligiga olib
k е layotgani;
-milliy madaniy-tarixiy qadriyatlarni aks ettiruvchi va bolalikdan kitob
o’qishga qiziqishni uyg’otuvchi o’quv-m е todik, didaktik (shu jumladan, o’yinlar
va o’yinchoqlar) mat е riallar va badiiy adabiyotlarni tayyorlash hamda
maktabgacha ta'lim muassasalari faoliyatiga joriy etish ishlari zamonaviy
talablarga javob b е rmayotgani;
-kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashning amaldagi tizimi maktabgacha
ta'lim sohasini bolalarni tarbiyalash va har tomonlama rivojlantirish masalalarini
3
O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «2017-2021 yillarda maktabgacha ta'lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2707-sonli Qarori. T.: 2016 yil
53

prof е ssional darajada hal etishga qodir yuqori malakali mutaxassislar bilan
ta'minlay olmayotgani;
-maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarga tibbiy xizmat ko’rsatish
bo’yicha hududiy sog’liqni saqlash organlari ishini tashkil etishdagi kamchiliklar
bolalarning hayoti va sog’lig’ini himoya qilish, shu jumladan, sog’lom
ovqatlanishini ta'minlash bo’yicha profilaktik chora-tadbirlar samaradorligining
pasayishiga olib k е layotgani.
Yuqoridagi muammolarning yechimi sifatida Komissiyaning asosiy
vazifalari etib:
-maktabgacha ta'lim sohasidagi qonunchilikni undagi bo’shliqlarni,
korruptsiya va boshqa huhuqbuzarliklarni yuzaga k е ltiruvchi normalarni aniqlash
nuqtai nazaridan inv е ntarizatsiya qilish va tahlil etish;
-maktabgacha ta'lim sohasida davlat siyosatini samarali amalga oshirishga,
shu jumladan, zarur infratuzilmani yaratishga, xodimlarning m е hnatini moddiy
rag’batlantirishga, p е dagogik kadrlarni sifatli tayyorlash va malakasini oshirishga,
shuningd е k, maktabgacha ta'limning xususiy s е ktorini rivojlantirishga to’sqinlik
qiluvchi tizimli muammolarni aniqlash hamda kompl е ks o’rganish;
-maktabgacha yoshdagi bolalarni uyg’un rivojlantirish sohasidagi ilg’or
xorijiy tajribani hisobga olgan holda sifatli maktabgacha ta'limni tashkil etishga
davlat talablarini qayta ko’rib chiqish;
-maktabgacha ta'lim tashkilotlariga bolalarni qabul qilishning amaldagi
tartibini, vakolatli davlat organlari faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya
t е xnologiyalarining joriy etilishi holatini tanqidiy o’rganish;
-mavjud amaliyot va ilg’or xorijiy tajribani o’rgangan holda, nodavlat
maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini lits е nziyalashning soddalashtirilgan
tartibini joriy etish, ularning tashkiliy-huhuqiy shakllarini takomillashtirish
bo’yicha takliflar tayyorlash;
54

-maktabgacha ta'lim tashkilotlarini o’quv-tarbiyaviy adabiyotlar bilan
ta'minlash tizimini tahlil qilish;
-maktabgacha ta'lim tashkilotlarini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash
tartibini o’rganish hamda sifat talablariga va sanitariya-gigi е na normalariga javob
b е radigan oziq-ovqat mahsulotlari va tayyor ovqatlar е tkazib b е rishning shaffof
hamda soddalashtirilgan tizimini yaratish bo’yicha takliflar tayyorlash.
O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim tizimi
boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2017 yil
30 s е ntyabrdagi PF-5198-sonli Farmoyishida uzluksiz ta’lim tizimining muhim
bo‘g‘ini bo‘lgan maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, samarali
davlat boshqaruvi tizimini yaratish, maktabgacha ta’lim muassasalari davlat va
nodavlat tarmog‘ini kengaytirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni
malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalariga
bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta’lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy
ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama
intellektual, ma’naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga
tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash maqsadida qabul qilindi.
O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim vazirligi
faoliyatini tashkil etish to’g’risida»gi, 2017 yil 30 s е ntyabrdagi PQ-3305-son
Qarori O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim tizimi
boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» 2017 yil 30
s е ntyabrdagi PF-5198-sonli Farmoni ijrosini ta'minlash hamda maktabgacha ta'lim
muassasalarining davlat va nodavlat tarmoqlarini yanada k е ngaytirish, davlat va
nodavlat maktabgacha ta'lim muassasalari o’rtasida sog’lom raqobat muhitini
shakllantirish sharoitlarini yaratish, davlat va xususiy s е ktor sh е rikligi shartlarida
maktabgacha ta'lim muassasalarining yangi shakllarini joriy etish, shuningd е k,
O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi faoliyatini samarali tashkil
etishni ta'minlash maqsadida qabul qilindi.
55

O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar mahkamasining 2017 yil 21 martdagi
“Bolalarni davlat maktabgacha ta'lim muassasalariga qabul qilish bo’yicha davlat
xizmatlari ko’rsatishining ma'muriy r е glam е ntini tasdiqlash to’g’risida” gi 244-
sonli qaror O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Aholiga davlat xizmatlari
ko’rsatishning milliy tizimini tubdan isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida» 2017
yil 12 d е kabrdagi PF-5278-son Farmoniga muvofiq hamda bolalarni davlat
maktabgacha ta'lim muassasalariga qabul qilish bo’yicha davlat xizmatlari
ko’rsatish tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Vazirlar Maqkamasi qaror
qabul qildi.
Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, bolalarning sifatli
maktabgacha ta’limdan teng foydalanishini ta’minlash, maktabgacha ta’lim
xizmatlarining nodavlat sektorini rivojlantirish maqsadida, shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 sentyabrdagi «Maktabgacha
ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-
3955-son qaroriga muvofiq:
Quyidagilar, O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi quyidagilarni nazarda tutgan holda
Konsepsiyaning asosiy yo’nalish hisoblanadi:
-maktabgacha ta’lim sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanada
takomillashtirish;
-maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama intellektual, axloqiy,
estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish;
-bolalarning sifatli maktabgacha ta’lim bilan qamrovini oshirish, undan teng
foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash, mazkur sohada davlat-xususiy sherikligini
rivojlantirish;
-maktabgacha ta’lim tizimiga innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
-maktabgacha ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha
ta’lim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish shaffofligi va samaradorligini
56

ta’minlash;
-maktabgacha ta’lim tizimiga maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarini
tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga
mutlaqo mutloqo yangi texnologiyalarni joriy etish;
-maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning sog‘lom va
balanslashtirilgan ovqatlanishini, sifatli tibbiy parvarishini ta’minlash.
Hujjat erishilgan natijalar, maqsadli ko‘rsatkichlar va tegishli davrga (2019–
2024 yy. va 2025–2030 yy.) mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlardan kelib chiqqan
holda har yili tasdiqlanadigan alohida «Yo‘l xaritasi» asosida bosqichma-bosqich
amalga oshiriladi. 4
Maktabgacha ta’lim vazirligi har yili 1 dekabrga qadar keyingi yil uchun
«Yo‘l xaritasi»ni ishlab chiqib, Vazirlar Mahkamasiga kiritadi va ularning
bajarilishi ustidan doimiy monitoring olib boradi.
Hujjat bilan rejalashtirilgan tadbirlarni moliyalashtirish manbalari
belgilangan va ularni bajarish yuzasidan shaxsiy javobgarlik yuklangan.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi bola hayoti va faoliyatining barcha sohalarini
rivojlantirishni ta’minlovchi muhim manba bo‘lgan sifatli maktabgacha ta’limdan
foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqishdan iborat.
Tayanch tushunchalar
Didaktika- (yun. didaktikos — o rga-tuvchi, ta lim beruvchi) —ʻ ʼ
pedagogikaning tarmog i.
ʻ
Gigiena- (yun. hygieinos — sog lom) — tibbiyotning bir sohasi; kishilar
ʻ
sog lig iga turmush va mehnat sharoitlari ta sirini o rganadi hamda kasalliklarning
ʻ ʻ ʼ ʻ
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi” PQ-4312-sonli Qarori. T.: 2019 yil.
57

oldini olish, yashash uchun eng qulay sharoit yaratish, sog liqni saqlash va umrniʻ
uzaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi
Inventar - xo jalik yuritish va ishlab chiqarishga oid turli ashyolar majmui
ʻ
Investitsiya - ( nemischa „Investition“, lotincha „Investio“) so zidan olingan
ʻ
bo lib, asosan, ishlab chiqarishga uzoq muddatli qo yilmalar sarfi, ya ni xarajatlar
ʻ ʻ ʼ
yig indisi deb talqin etilgan. Investitsiya
ʻ — foyda (daromad) olish yoki ijtimoiy
samaraga erishish maqsadida, davlat, xuquqiy va jismoniy shaxslar (investorlar)
tomonidan cheklangan imkoniyatlardan samarali foydalanib, cheklanmagan
extiyojni qondirish uchun iqtisodiyotning turli soxalariga ma lum muddatga
ʼ
sarflangan barcha turdagi boyliklardir
Infratuzilma- (lot. infra - ostida) — i. ch. va tovar muomalasi, shuningdek,
inson hayot faoliyati uchun zarur bo lgan me yoriy sharoitni ta minlashga xizmat
ʻ ʼ ʼ
kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko rsatuvchi sohalar (tashkilot, korxona va
ʻ
muassasa) majmui
Korrupsiya - ( lotincha : corrumpō — aynish, poraga sotilish) — mansabdor
shaxsning o z mansabi bo yicha berilgan huquqlarni shaxsiy boyish maqsadlarida
ʻ ʻ
bevosita suiiste mol qilishidan iborat amaliyot
ʼ
Sanitariya- (lot. sanitas — sog liq) — atrof muhitni sog lomlashtirishga
ʻ ʻ
qaratilgan amaliy tadbirlar majmui
Mavzu yuzasidan savollar
1. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2016 yil 29 d е kabrda qaysi
Qarori tasdiqlandi?
2. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «2017-2021 yillarda
maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi 2016 yil 29 d е kabrdagi PQ-2707-sonli Qarorida asosiy maqsadli
vazifalar va yo’nalishlar nimalardan iborat edi?
58

3. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim tizimini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2017 yil 9 s е ntyabrdagi
PQ-3261-son Qarorida qanday muammolar oldinga tashlandi?
4. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim tizimi
boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2017 yil
30 s е ntyabrdagi PF-5198-sonli Farmoyishida asoiy yo’nalishlar nimalardan iborat
edi?
5. O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasining asosiy yo’nalishlarini sanang.
Mavzu yuzasidan testlar
1. Maktabgacha ta’lim muassasalarida 5-6 yoshdagi bolalarni maktab
ta’limiga tayyorlash bo‘yicha nechta qisqa muddatli guruhni tashkil etish nazarda
tutilgan?
a) 6100 ta
b) 6000 ta
c) 5100 ta
d) 6200 ta
2. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2017 yil 30 s е ntyabrda 5198-
sonli Farmoyishini ko’rsating.
a) «Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida»gi
b) «Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida»gi
c) «Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi
d) «Aholiga davlat xizmatlari ko’rsatishning milliy tizimini tubdan isloh
qilish chora-tadbirlari to’g’risida»
3. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar mahkamasining 2017 yil 21 martdagi
244-sonli qarorini ko’rsating.
59

a) “Bolalarni davlat maktabgacha ta'lim muassasalariga qabul qilish
bo’yicha davlat xizmatlari ko’rsatishining ma'muriy r е glam е ntini tasdiqlash
to’g’risida” gi
b) «Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida»gi
c) «Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi
d) «Aholiga davlat xizmatlari ko’rsatishning milliy tizimini tubdan isloh
qilish chora-tadbirlari to’g’risida»
Mavzu yuzasidan topshiriq . Quyida keltirilgan Qarorlarning asosiy
yo’nalishlarini ko’rsatib, jadvalni to’ldiring.
O’zb е kiston
R е spublikasi
Pr е zid е ntining «2017-
2021 yillarda
maktabgacha ta'lim
tizimini yanada
takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida»gi
2016 yil 29 d е kabrdagi
PQ-2707-sonli
Qarorining asosiy
yo’nalishlari O’zb е kiston R е spublikasi
Pr е zid е ntining
«Maktabgacha ta'lim
tizimini tubdan
takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida»gi,
2017 yil 9 s е ntyabrdagi
PQ-3261-son Qarorining
asosiy yo’nalishlari O‘zbekiston Respublikasi
maktabgacha ta’lim
tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish
Konsepsiyaning asosiy
yo’nalishlari
60

IV BOB. BOLA HUQUQLARI TO‘G‘RISIDAGI KONVENSIYA
Bola huquqlari to‘g‘risida Konvensiyaning maqsad va vazifalari
Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiya — bolalar huquqi to‘g‘risidagi
xalqaro huquq normalari kuchiga ega bo‘lgan hamda kelajakka qaratilgan eng to‘la
va birinchi hujjat. BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrda bir
ovozdan qabul qilingan. Konvensiya 1959 yilda qabul qilingan Bola huquqlari
deklaratsiyasi qoidalarini rivojlantiradi. Deklaratsiya „Insoniyat o‘zida mavjud
bo‘lgan eng yaxshi narsalarning hammasini bolalarga berishga majbur“ deb e lonʼ
qilgan edi. Konvensiya esa ushbu Deklaratsiya va boshqa xalqaro hujjatlardagi
bolalar huquqlari to‘g‘risidagi qonunlarni o‘zida mujassamlashtirgan.Bola
61

huquqlari to g risida konvensiya dunyoning barcha mintaqalaridagi xalklar uchunʻ ʻ
teng ahamiyatga ega, asosiy maqsadi bolalar manfaatlarini mumkin qadar himoya
qilishdan iborat. U muqaddima, 3 qism, 54 moddadan iborat.
Konvensiyaga asosan agar milliy qonunlarda balog‘at yoshi birmuncha erta
belgilangan bo‘lmasa, 18 yoshga to‘lmagan har qanday shaxs bola
hisoblanadi.Bola huquqlari to g risida konvensiya insonning fuqarolik, siyosiy,
ʻ ʻ
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari yig‘indisidan iborat. U bolalar o‘zining
axloqiy, aqliy va ruhiy qobiliyatlarini erkin rivojlantirishi uchun boshqa
narsalardan tashqari sog‘lig‘i va atrof muhitning xavfsizligi, tibbiy yordamga ega
bo‘lish va ovqatlanish, kiyim-kechak, turarjoy xususidagi minimal normalar bilan
ta minlanishi zarurligini talab etadi. Konvensiyaga ko’ra, bola o‘zining kamol
ʼ
topishida o‘zi faol ishtirok etish, o‘z fikrini bayon qilish huquqiga ega, bu esa
uning hayotiga oid masalalarni hal etishda hisobga olinishini ta minlaydi.
ʼ
Konvensiya bolaning yashash va sog‘lom rivojlanish huquqiga, farzandlikqa olish
bilan bog’liq huquqqa, noraso bolalar va qochoq bolalar, shuningdek
huquqbuzarlik sodir etgan bolalarning huquqlariga oid qoidalarni o z ichiga oladi,
ʻ
bolalarga g amxo rlik qilish va ularni himoya qilishda oila va ota-onaning birinchi
ʻ ʻ
darajali roli, bolalarga yordam ko rsatish borasidagi majburiyatini tan oladi.
ʻ 5
Bolalarni kamsitmaslik — Konvensiyaning muhim tamoyillaridan
hisoblanadi. Bolalar irqi, tanasining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy yoki boshqa
e tiqodi, millim, etnik yoki ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati, sog lig ining
ʼ ʻ ʻ
ahvoli otaonasi yoki qonuniy vasiysi yoxud qandaydir boshqa holatlardan qati
nazar, bironbir kamsitishlarsiz o z huquqlaridan foydalanishi kerak. Bola huquqlari
ʻ
to g risida konvensiya 1990 yil 2 sentabrda kuchga kirgan. Unga O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi 1992 yil 9 dek.da qo shilgan. Konvensiyani ratifikatsiya qilgan yoki
ʻ
unga qo shilgan davlatlar uni bajarish yuzasidan tadbirlar bo yicha Bola huquqlari
ʻ ʻ
qo mitasiga muntazam ravishda milliy ma ruzalar yuborib turadi. O zbekiston
ʻ ʼ ʻ
Respublikasida ushbu Konvensiyani bajarish bo yicha birinchi milliy ma ruza
ʻ ʼ
1997 yilda tayyorlandi.
5
Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiya. YUNISEF, 1993 yil
62

Ushbu Konvensiyada ishtirokchi-davlatlar, Birlashgan Millatlar Tashkiloti
Nizomida e’lon qilingan tamoyillarga muvofiq, jamiyat barcha a’zolarining o‘ziga
xos bo‘lgan qadr-qimmati, teng va ajralmas huquqlari yer yuzasida erkinlik, adolat
va tinchlikni ta’minlashning asosi ekanligi e’tirof etilganini hisobga olib,
Birlashgan Millatlar Tashkilotining xalqlari Nizomida insonning asosiy
huquqlariga, inson shaxsining sha’ni va qadr-qimmatiga bo‘lgan o‘z ishonchlarini
tasdiqlaganliklari hamda ijtimoiy taraqqiyot va turmush sharoitlarini yaxshilash
borasida ko‘maklashishga ahd qilganliklarini e’tiborga olib, Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va inson huquqlari
to‘g‘risidagi xalqaro hujjatlarda har bir inson mazkur xujjatlarda ko‘rsatib
qo‘yilgan huquq hamda erkinliklarga irqi, tana rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy yoki
boshqa e’tiqodlari, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy ahvoli, tug‘ilishi
yoki boshqa holatlar bilan bog‘liq belgilariga ko‘ra har qanday tafovutdan qat’iy
nazar, ega bo‘lishini e’lon qilganligi va rozilik bildirganligini e’tirof etib,
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida
bolalar alohida g‘amxo‘rlik va yordam huquqiga egadirlar, deb e’lon qilganligini
eslatib, jamiyatning asosiy tashkiloti hisoblanmish oila va tibbiy muhitga uning
barcha a’zolari, ayniqsa, bolalar o‘sibulg‘ayishlari va farovonlikka ega bo‘lishlari
uchun jamiyat doirasidagi majburiyatlarni o‘z zimmasiga to‘liq oladigan bo‘lishiga
erishish maqsadida zarur himoya va yordam bilan ta’minlanishi lozim ekanligiga
ishonch hosil qilgan holda, bolaning shaxsi sog‘lom va har tomonlama
uyg‘unlashgan holda kamoloti uchun u oila g‘amxo‘rligida, baxt, mehr-muhabbat
va ongli tushunish vaziyatida o‘sishi zarurligini e’tirof etib, bola jamiyatda
mustaqil hayotga to‘la tayyorlanishi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomida
e’lon qilingan g‘oyalar ruhida, ayniqsa, tinchlik, qadr-qimmat, sabr-toqat, erkinlik,
tenglik va birdamlik ruhida tarbiyalanishi lozimligini hisobga olib, bolani mana
shunday alohida himoya qilish zarurligi 1924 yilgi Bola huquqlari Jeneva
deklaratsiyasida va 1959 yil 20 noyabrda BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan
qabul qilingan Bola huquqlari deklaratsiyasida ko‘zda tutilganligini va Inson
huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida
63

xalqaro paktda (jumladan, 23- va 24-moddalarda), Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
huquqlar to‘g‘risida xalqaro paktda (jumladan, 10-moddada), shuningdek,
ixtisoslashgan muassasalar hamda bolalarning farovonligi masalalari bilan
shug‘ullanuvchi xalqaro tashkilotlarning Nizomlari va tegishli xujjatlarida e’tirof
etilganligini e’tiborga olib, Bola huquqlari deklaratsiyasida ko‘rsatib o‘tilganidek,
“bola, agar u jismoniy va aqliy jihatdan kamolotga yetishmagan bo‘lsa, maxsus
ravishda muhofaza va g‘amxo‘rlikka, binobarin, tug‘ilguncha va tug‘ilgandan
keyin ham munosib darajadagi huquqiy himoyaga muhtoj” ekanligini e’tiborga
olib, Ijtimoiy va huquqiy tamoyillar to‘g‘risidagi deklaratsiyaning bolalar himoyasi
va farovonligi, ayniqsa, bolalarni milliy va xalqaro darajalarda tarbiyalashga berish
hamda asrab olish paytidagi himoyasi va farovonligiga doir qoidalariga, Birlashgan
Millatlar Tashkilotining Balog‘atga yetmagan bolalarga nisbatan odil sudlov
yuritishga doir minimal standart qoidalari (“Pekin qoidalari”) va Favqulodda
holatlarda va qurolli mojarolar davrida ayollar va bolalarni himoya qilish
to‘g‘risidagi deklaratsiya qoidalariga tayanib, jahondagi barcha mamlakatlarda
nihoyatda og‘ir sharoitlarda yashayotgan bolalar borligi hamda ular alohida
e’tiborga muhtoj ekanliklarini e’tirof etib, bolaning himoya qilinishi va uyg‘un
ravishda rivojlanishi uchun har bir xalqning an’analari va madaniy qadriyatlari
muhim ahamiyat kasb etishini munosib tarzda hisobga olib, har bir mamlakatda,
jumladan, rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalarning turmush sharoitlarini
yaxshilash uchun xalqaro hamkorlik qilishning muhimligini e’tirof etib,
quyidagilar haqida kelishib oldilar.
Amaldagi Konvensiya bir qancha jihatlari bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Birinchidan, Konvensiyada ilk bor bola tushunchasi huquq subyekti sifatida
tan olingan. Bu huquq subyektiga bolalardan tashqari, voyaga yetmaganlar ham
kiradi.
64

Ikkinchidan, Konvensiya voyaga yetmaganlarning xalqaro huquqiy
maqomini shakllantirdi. Shunga ko ra, bolaning huquq va erkinlik doirasiʻ
kengaytirildi.
Uchinchidan, ushbu hujjatda shafqatsiz qiynoq va qurolli to qnashuvlar
ʻ
qurboni bo lgan, shuningdek, qonunni buzgan va muomalaga layoqatsiz
ʻ
bolalarning yuridik himoyasi nazarda tutilgan.
To rtinchidan, unda bolalarni ba zi bir salbiy hodisalar (giyohvand¬lik va
ʻ ʼ
ruhiy ta sir etuvchi moddalarni noqonuniy iste mol qilish, bolalarni sotish va
ʼ ʼ
g ayriqonuniy maqsadlarga jalb etib, ulardan foydalanish) kabi ta sirlardan himoya
ʻ ʼ
qilish masalalari ham alohida qayd etilgan.
Beshinchidan, bola yoki o smir huquqlarini himoya qilishda kamsitmaslik
ʻ
tamoyili e tirof etilgan.
ʼ
O zbekiston Respublikasi Bola huquqlari to g risidagi Konvensiyaga 1992-
ʻ ʻ ʻ
yilda qo shilgan va unda ko rsatilganidek bolalarning barcha huquqlarini hurmat
ʻ ʻ
qilish, ta minlash va himoya qilish majburiyatini o z zimmasiga olgan.
ʼ ʻ
Yangi O zbekistondagi huquqiy islohotlar 2016-yilda aynan “Yoshlarga oid
ʻ
davlat siyosati to g risida”gi qonun imzolanishi bilan boshlandi.
ʻ ʻ
Mamlakatimizda bolalar va yoshlar faoliyatiga doir jami 40 dan ortiq qonun
va qonunosti hujjatlari asosida bolalar va yoshlarning ma naviy, intellektual,
ʼ
jismoniy va axloqiy jihatdan kamol topishiga ko maklashishning huquqiy
ʻ
mexanizmi yaratilgan.
Sohadagi islohotlarni muvofiqlashtirib borish maqsadida mamlakatimizda
Oliy Majlisning Inson huquqlari bo yicha vakili (ombudsman) o rinbosari — Bola
ʻ ʻ
huquqlari bo yicha vakil lavozimi joriy qilindi hamda uning huzurida Bola
ʻ
huquqlarini himoya qilish bo yicha jamoatchilik kengashi tuzildi.
ʻ
65

Bola huquqlari bo yicha vakil BMTning Bola huquqlari to g risidagiʻ ʻ ʻ
konvensiyasini bajarish strategiyasi va bola huquqlari masalalari bo yicha boshqa
ʻ
hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishda ishtirok etadi. Shuningdek,
aholi o rtasida bola huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari masalalari
ʻ
bo yicha huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishga ko maklashish kabi
ʻ ʻ
ko pgina muhim vazifalarni amalga oshiradi
ʻ
Bugungi kunda yurtimizda bolalarni ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, ma naviy
ʼ
jihatdan himoya qilish bo yicha juda ko plab ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan,
ʻ ʻ
mamlakatimizda bolalar huquqlarini himoya qilish bo yicha tegishli huquqiy baza
ʻ
shakllangan desak hech mubolag a bo lmaydi. Jumladan, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat
kodeksi, Jinoyat kodeksi va boshqa bir qator qonun hujjatlarida bolalar huquqlarini
himoya qilishga oid normalar o z ifodasini topgan.
ʻ
Shuni ta kidlash joizki, bola huquqlarini himoya qilish sohasida qabul
ʼ
qilingan xalqaro majburiyatlarni bajarish uchun O zbekiston xalqaro huquqiy
ʻ
normalarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilish yo lida katta ishlarni
ʻ
amalga oshirmoqda. Amaldagi qonunchilikda bolalarning huquq va manfaatlariga,
shuningdek ularning himoyasiga alohida e tibor berilmoqda.
ʼ
Bola huquqlari to g risidagi Konvensiyada 4 ta asosiy yo nalish belgilangan
ʻ ʻ ʻ
bo lib, bular yashash, rivojlanish, himoyalanish hamda bolalarning o zlariga
ʻ ʻ
bevosita tegishli qaror qabul qilinishida qatnashish huquqlarini ta minlashni o z
ʼ ʻ
ichiga oladi.
Mazkur yo nalishlarda qayd etilgan talablarning barchasiga amal qilish
ʻ
O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining tegishli moddalari bilan
ʻ
mustahkamlangan. Xususan, bosh qomusimizda ota-onalar o z farzandlarini
ʻ
voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashi, davlat va jamiyat yetim bolalarni
va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va
ʻ
66

o qitishni ta minlashi, farzandlar ota-onalarning nasl-nasabidan va fuqarolikʻ ʼ
holatidan qat i
ʼ nazar, qonun oldida tengligi hamda onalik va bolalik davlat
tomonidan muhofaza qilinishi, shuningdek, har kim bilim olish huquqiga egaligi,
bepul umumiy ta lim olish davlat tomonidan kafolatlanishi, belgilab qo yilgan.
ʼ ʻ
Konvensiya talablari hamda Konstitutsiyamiz asosida mamlakatimizda qator
qonunlar qabul qilinib, bu boradagi huquqiy asos yana-da mustahkamlandi.
Xususan, “Bola huquqlarining kafolatlari to g risida”, “Yoshlarga oid davlat
ʻ ʻ
siyosati to g risida”, “Oliy Majlisning inson huquqlari bo yicha vakili
ʻ ʻ ʻ
(OMBUDSMAN) to g risida”, “Ona suti bilan oziqlantirishni qo llab-quvvatlash
ʻ ʻ ʻ
hamda go daklar va kichik yoshdagi bolalar oziq-ovqat mahsulotlariga doir
ʻ
talablar to g risida”, “Maktabgacha ta lim va tarbiya to g risida”, “Bola
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
huquqlarining qo shimcha kafolatlari belgilanishi munosabati bilan O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o zgartirish va qo shimchalar kiritish
ʻ ʻ
to g risida”gi Qonunlarda bola huquqlarining kafolatlari ta minlanishi bilan
ʻ ʻ ʼ
bog liq munosabatlar ishtirokchilari va ularning huquq hamda majburiyatlari aniq
ʻ
aks etgan.
Bola huquqlari to‘g‘risida Konvensiyaning tarkibi
Konvensiya 54 moddadan iborat bo lib, unda quyidagi asosiy normalar
ʻ
belgilangan:
1-4-moddalarda: “bola” tushunchasi, bolalar manfaatlarining ustuvorligi va
ishtirokchi-davlatlarning Konvensiyada belgilangan huquqlarni kamsitishsiz
amalga oshirish choralarini ko rish majburiyati;
ʻ
5-11-moddalarda: hayotga, ismga, fuqarolikka, ota-onasini bilish huquqiga,
ota-onaning g amxo rligi va ajralmasligiga, ota-onalarning bolalarga nisbatan
ʻ ʻ
huquqlari va majburiyatlari;
67

12-17-moddalarda: bolalarning o z nuqtayi nazarini, o z fikrini bildirish,ʻ ʻ
fikrlash, vijdon va din erkinligi, uyushish va tinch yig ilishlarga bo lgan huquq,
ʻ ʻ
bolaning axborotga ega bo lish va uni tarqatish huquqlari;
ʻ
18-27-moddalarda: davlat tomonidan bolaning ota-onalariga va qonuniy
vakillariga yordam berish, shuningdek bolalarga ularni tarbiyalovchi shaxslar
tomonidan qo pol muomala bo lish, ularning tahqirlanishidan himoya qilish,
ʻ ʻ
oilaviy muhitdan mahrum bo lgan yoki asrab olingan, aqliy yoki jismoniy jihatdan
ʻ
zaif bolalarni himoya qilish, bolalarning sog liqni saqlash sohasidagi huquqlari,
ʻ
shuningdek, bolalarning ijtimoiy rivojlanishi uchun zarur bo lgan turmush darajasi
ʻ
to g risidagi normalar;
ʻ ʻ
28-31-moddalarda: bolalarning ta lim olish, ona tili va madaniyatidan
ʼ
foydalanish, dam olish olish va madaniy sohadagi huquqlari;
32-36-moddalarda : davlatning bolalarni noqonuniy ekspluatatsiya
qilinishdan, giyohvand moddalarni noqonuniy iste mol qilish, o g irlash va bolalar
ʼ ʻ ʻ
savdosidan himoya qilishga oid majburiyatlari;
37-41-moddalarda: sodir etilgan jinoyatlar uchun jazodan ozod qilish
imkoniyati bo lmasa o lim va umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazolari 18
ʻ ʻ
yoshga to lgunga qadar sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan qo llanilmasligi,
ʻ ʻ
bolalarga nisbatan qiynoqqa solish va qadr-qimmatni kamsituvchi jazo
ta qiqlanishi, jinoiy xatti-harakatlar sodir etishda ayblanayotgan bolaning
ʼ
huquqlari, shuningdek qurolli to qnashuvlar va urushlar paytida bolalarni himoya
ʻ
qilish normalari.
Konvensiyaning a zo davlatlar tomonidan bajarilishi ustidan monitoringni
ʼ
BMTning Bola huquqlari bo yicha qo mitasi amalga oshiradi.
ʻ ʻ
Umuman, bugungi kunda O zbekistonda bola huquqlari va manfaatlarini
ʻ
himoya qilish bo yicha o ziga xos milliy-huquqiy tizim shakllangan bo lib, ayni
ʻ ʻ ʻ
paytda mamlakatimiz bu yo lda dadil qadam tashlayotgan davlatlardan biridir.
ʻ
68

Xulosa o rnida ta kidlash joizki, mamlakatimizda bolalar huquqini himoyaʻ ʼ
qilishning zarur huquqiy bazasi yaratildi. Unga ko ra bola huquqlarini amalga
ʻ
oshirish va himoya qilish mexanizmi ishlab chiqilib, davlat organlari va mahalliy
davlat hokimiyati organlarining izchil olib borilayotgan faoliyatida namoyon
bo lmoqda. Shu bois, bola huquqlarini ta minlash va himoya qilish uchun zarur
ʻ ʼ
bo lgan huquqiy va tashkiliy sharoitlar va kafolatlar yaratish O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi davlat siyosatining ustuvor yo nalishlaridan biri bo lib hisoblanadi.
ʻ ʻ
Tayanch tushunchalar
BMT - BIRLASHGAN MILLATLAR TASHKILOTI — yer yuzida
tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni ta minlash, davlatlarning o zaro
ʼ ʻ
hamkorligini rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot.
Deklaratsiya - (lot. declaratio — ma lum qilaman, e lon qilaman) — 1) bir
ʼ ʼ
yoki bir necha xukumatlar, siyosiy partiyalar, xalqaro yoki jamoat tashkilotlarining
dasturiy hujjat, muhim xalqaro voqea, qonun va h.k.ni umum e tiboriga
ʼ
yetkazuvchi bayonoti
Konsepsiya - (lot. conceptio — majmua, tizim) — 1) biror sohaga oid
qarashlar, tamoyillar tizimi, fakt va hodisalarni tushunish, anglash va izohlashning
muayyan usuli, asosiy nuqtai nazar
Ombudsman - Oliy Majlisning Inson huquqlari buyicha vakili
Tamoyil - biror sohada tartib, qoida tusini olgan narsa, tadrijiy yo nalish
ʻ
Nizom- tartib, tizim; tuzum;ustav, ichki tartib qoidalari] 1 Ma lum ish, masala
ʼ
bo yicha qonun-qoidalar, tar-tiblar majmui.
ʻ
Mavzu yuzasidan savollar
1. Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiya qanday hujjat?
2. Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiya qachon va kim tomonidan qabul
qilingan?
3. Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiyaning tarkibiy tuzilishi…
69

4. Bola deyilganda Konvensiyaga muvofiq kim tushuniladi?
5. Bola huquqlari to g risida konvensiya qachon kuchga kirgan?ʻ ʻ
6. Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiyaning asosiy jihatlari nimalardan
iborat?
7. Konvensiya talablari hamda Konstitutsiyamiz asosida mamlakatimizda
qanday qonunlar qabul qilingan?
Mavzu yuzasidan testlar
1. “Insoniyat o‘zida mavjud bo‘lgan eng yaxshi narsalarning hammasini
bolalarga berishga majbur” bu mashhur ibora qaysi hujjatning mazmuni?
a) Bola huquqlari deklaratsiyasining
b) Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiyaning
c) Maktabgacha ta’lim Konsepseyasining
d) DTning
2. Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiyaning tarkibi?
a) Muqaddima, 3 qism, 54 moddadan iborat.
b) Muqaddima, 5 qism, 54 moddadan iborat
c) Muqaddima, 3 qism, 59 moddadan iborat
d) Muqaddima, 4 qism, 50 moddadan iborat
3. Konvensiyaning muhim tamoyillaridan birini ko’rsating.
a) Bolalarni kamsitmaslik
b) Bolani maktabga tayyorlash
c) Diniy ta’lim berish
d) Oilada ulg’aytirish
4. Amaldagi Konvensiyaning asosiy jihatlari to’g’ri ko’rsatilgan javobni
belgilang.
a) Hammasi to’g’ri
b) Konvensiyada ilk bor bola tushunchasi huquq subyekti sifatida tan
olingan. Bu huquq subyektiga bolalardan tashqari, voyaga yetmaganlar ham kiradi.
70

c) Konvensiya voyaga yetmaganlarning xalqaro huquqiy maqomini
shakllantirdi. Shunga ko ra, bolaning huquq va erkinlik doirasi kengaytirildi.ʻ
d) ushbu hujjatda shafqatsiz qiynoq va qurolli to qnashuvlar qurboni
ʻ
bo lgan, shuningdek, qonunni buzgan va muomalaga layoqatsiz bolalarning
ʻ
yuridik himoyasi nazarda tutilgan.
e) unda bolalarni ba zi bir salbiy hodisalar (giyohvand¬lik va ruhiy ta sir
ʼ ʼ
etuvchi moddalarni noqonuniy iste mol qilish, bolalarni sotish va g ayriqonuniy
ʼ ʻ
maqsadlarga jalb etib, ulardan foydalanish) kabi ta sirlardan himoya qilish
ʼ
masalalari ham alohida qayd etilgan. Bola yoki o smir huquqlarini himoya qilishda
ʻ
kamsitmaslik tamoyili e tirof etilgan.
ʼ
5. Bola huquqlari to g risidagi Konvensiyada nechta asosiy yo nalish
ʻ ʻ ʻ
belgilangan?
a) 4 ta: yashash, rivojlanish, himoyalanish hamda bolalarning o zlariga
ʻ
bevosita tegishli qaror qabul qilinishida qatnashish huquqlarini ta minlash
ʼ
b) 3 ta: yashash, rivojlanish, himoyalanish
c) 2 ta: yashash, himoyalanish
d) 3 ta: yashash, himoyalanish hamda bolalarning o zlariga bevosita tegishli
ʻ
qaror qabul qilinishida qatnashish huquqlarini ta minlash
ʼ
Mavzu yuzasidan topshiriq. Quyidagi moddalar mazmuni bo’yicha
jadvalni to’ldiring.
1-4-moddalarda:
5-11-moddalarda:
12-17-moddalarda:
18-27-moddalarda:
28-31-moddalarda:
32-36-moddalarda :
37-41-moddalarda:
71

2-BO’LIM . MAKTABGACHA TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING
ME’YORIY ASOSLARI
I BOB. U MUMIY TIPDAGI DAVLAT VA NODAVLAT MAKTABGACHA
TA'LIM TASHKILOTLARI TO’G’RISIDA NIZOM
Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotini tashkil etish
Maktabgacha ta’lim sohasiga keyingi yillarda jiddiy e’tibor berilayotganligi
bois, maktabgacha ta’lim tashkilotlari to’g’risidagi Nizomni qayta ko’rib chiqish
va isloh qilish ehtiyoji tug’ildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
72

“Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 2018 yil 30 sentabrdagi PQ-3955 sonli Qaroriga muvofiq,
shuninngdek, maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sog’lom, faol,
to’laqonli, jamiyatga moslashgan bola shaxsini shakllantirish, o’sishida turli
nuqsonlari bo’lgan bolalarni reabilitizatsiya qilish va sog’lomlashtirishga muhtoj
bolalarni o’qitish, tarbiyalash va integratsiya qilish uchun qulay muhit yaratish
maqsadida Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2019 yil 391-sonli qarori
qabul qilindi.
Ushbu Nizom umumiy tipdagi davlat va nodavlat maktabgacha ta'lim
tashkilotlari (k е yingi o’rinda maktabgacha ta'lim tashkilotlari d е b ataladi)
maqsadlari va vazifalari, huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini, shuningd е k,
ularning faoliyatini tashkil etish tartibini b е lgilaydi.
Ushbu Nizomda quyidagi tushunchalardan foydalaniladi:
Maktabgacha ta'lim tashkiloti — umumiy tipdagi davlat yoki nodavlat
maktabgacha ta'lim tashkiloti;
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti — davlat tomonidan
moliyalashtiriladigan va boshqariladigan hamda Ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablariga muvofiq maktabgacha ta'lim
xizmatlarini ko’rsatadigan tashkilot;
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkiloti — qonun hujjatlarida b е lgilangan
tartibda b е rilgan lits е nziya asosida, shuningd е k, Ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablariga muvofiq maktabgacha ta'lim
sohasida ta'lim xizmatlarini ko’rsatuvchi yuridik shaxs;
Bolaning qonuniy vakillari — bolaning ota-onalari yoki ularning o’rnini
bosuvchi shaxslar.
73

Ushbu Nizom ko’p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim
tashkilotlariga va qo’shma tipdagi maktabgacha ta'lim tashkilotlariga tatbiq
etilmaydi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari o’z faoliyatini O’zb е kiston
R е spublikasi Konstitutsiyasiga, O’zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim
to’g’risida»gi qonuniga va O’zb е kiston R е spublikasining boshqa qonunlariga,
O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi palatalari qarorlariga, O’zb е kiston
R е spublikasi Pr е zid е nti farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, Vazirlar
Mahkamasi qarorlari va farmoyishlariga, Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablariga, ushbu Nizomga va o’z ustaviga
muvofiq amalga oshiradi. 6
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari davlat tashkilotlari va nodavlat tashkilotlar
bo’lishi mumkin.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti vakolatli davlat organi tomonidan att е statsiya
asosida qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda akkr е ditatsiyadan o’tkaziladi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti yuridik shaxs hisoblanadi, O’zb е kiston
R е spublikasi Davlat g е rbi tasviri tushirilgan va o’z nomi davlat tilida yozilgan
muhrga va shtampga, mustaqil balansga, byudj е t va byudj е tdan tashqari shaxsiy
g’azna hisobvaraqlariga ega.
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkiloti yuridik shaxs hisoblanadi, mustaqil
balansga ega, o’z majburiyatlari bo’yicha ixtiyoridagi mol-mulk bilan javob
b е radi, o’z nomi yozilgan muhr va shtampga ega bo’lishi mumkin.
Quyidagilar maktabgacha ta'lim tashkilotining maqsadlari hisoblanadi:
-bolaning ta'lim olishga bo’lgan huquqini amalga oshirishni ta'minlash;
6
O’zbekiston Respublikasining davlat maktabgacha ta’lim muassasasi to’g’risidagi Nizom. T.: 2017 yil.
74

-bolaning jismoniy, aqliy va ma'naviy kamolotini saqlash va
mustahkamlash;
-umumta'lim muassasalarida bolaning jamiyatga moslashishini va ta'lim
olishni davom ettirishga tayyorligini ta'minlash.
Quyidagilar maktabgacha ta'lim tashkiloti vazifalari hisoblanadi:
-bolalarga, shu jumladan, o’ziga xos ehtiyojlari bor bolalarga yakka tartibda
ta'lim dasturlaridan foydalanish, shuningd е k, o’z vaqtida inklyuziv maktabgacha
ta'lim va tarbiya olish imkonini b е radigan qulay muhit yaratish;
-bolalarda Vatanga muhabbat tuyg’usini, oilaga, o’z xalqining milliy,
tarixiy, madaniy qadriyatlariga hurmat bilan munosabatda bo’lishni, atrof-muhitga
ehtiyotkor munosabatni shakllantirish;
-bolaning shaxsini shakllantirish, uning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish,
ijtimoiy tajriba orttirishini ta'minlash;
-bolaning jamiyatga moslashishini va boshlang’ich ta'limga tayyorligini
ta'minlash;
-ta'lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta'lim dasturlari va t е xnologiyalarni
joriy etish.
Maktabgacha ta'lim tashkilotini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish
tartibi:
1. Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti yuridik shaxs shaklida tashkil etiladi
va o’z faoliyatini ustav asosida amalga oshiradi.
2. Davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari va
boshqa davlat tashkilotlari davlat maktabgacha ta'lim tashkilotining muassislari
bo’lishi mumkin.
3. Yuridik shaxslar — xususiy mulk huquqi sub' е ktlari va jismoniy shaxslar
nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotining muassislari bo’lishi mumkin.
75

4. Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari binolari va inshootlarini
O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi bilan k е lishmasdan
xususiylashtirish, o’zgaga b е rish va qayta ixtisoslashtirish mumkin emas.
5. Maktabgacha ta'lim tashkilotlari qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda
tashkil etiladi, qayta tashkil etiladi va tugatiladi.
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini lits е nziyalash:
6. Maktabgacha ta'lim sohasidagi nodavlat ta'lim xizmatlarini amalga
oshirish huquqi uchun lits е nziyalar yuridik shaxs davlat ro’yxatidan o’tganidan
k е yin b е riladi.
7. Maktabgacha ta'lim sohasida nodavlat ta'lim xizmatlarini amalga oshirish
huquqi uchun lits е nziya b е rish, lits е nziyaning amal qilish muddatini uzaytirish,
lits е nziyaning amal qilishini to’xtatib turish yoki to’xtatish, shuningd е k, uni b е kor
qilish va qayta rasmiylashtirish O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Ta'lim sifatini nazorat qilish davlat insp е ktsiyasi tomonidan
O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi b е lgilab b е rgan tartibda amalga
oshiriladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari quyidagi huquqlarga ega:
-O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan
tasdiqlangan maktabgacha ta'limning davlat ta'lim dasturi asosida o’z ta'lim
dasturini ishlab chiqish;
-maktabgacha ta'limning davlat ta'lim dasturida ko’rsatilgandan tashqari
qo’shimcha pulli ta'lim xizmatlari ko’rsatish, ishlanmaydigan kunlarda yoki
b е lgilangan ish soatlaridan tashqari bolaning qonuniy vakillari bilan k е lishuv
asosida bolalarni parvarishlash va ularga qarab turish bo’yicha xizmatlar
ko’rsatish;
-bolaning qonuniy vakillari bilan hamkorlik qilish;
76

-maktabgacha ta'lim tizimini rivojlantirish bo’yicha innovatsion faoliyatda
qatnashish.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
huquqlarga ham ega bo’lishi mumkin.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari:
-Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat
talablariga muvofiq ta'lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishi;
-maktabgacha ta'limning t е gishli sifatini ta'minlashi;
-bolani tarbiyalash va o’qitish masalalari bo’yicha uning qonuniy vakillariga
maslahatlar bilan yordam b е rishi;
-bolalarni kamol toptirish, tarbiyalash va o’qitish uchun xavfsiz shart-
sharoitlarni yaratishi;
-maktabgacha ta'lim sifati ta'minlanishini nazorat qilishda vakolatli davlat
organlariga ko’maklashishi shart.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarining qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
majburiyatlari ham bo’lishi mumkin.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari quyidagilar uchun javob b е radi:
-bolaning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilishi;
-bolalar maktabgacha ta'lim tashkilotida bo’lgan vaqtida ularning hayotini
himoya qilishni va sog’lig’ini mustahkamlashni tashkil etish;
-ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etishda qo’llaniladigan shakllar, usullar va
vositalarning bolalarning yosh, ruhiy va fiziologik xususiyatlari, qiziqishlari,
qobiliyatlari, manfaatlari va ehtiyojlariga muvofiq k е lmasligi;
-bolalarni umumta'lim muassasalaridagi boshlang’ich ta'limga shaxsga
yo’naltirilgan yondashuvni qo’llagan holda tayyorlash sifati;
77

-ta'lim dasturlari t е gishli sifatda va b е lgilangan hajmda amalga oshirilishini
ta'minlash;
-ushbu Nizomda nazarda tutilgan vazifalar va funksiyalarni bajarish.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyati ustidan monitoring olib borish va
nazorat qilish vakolatli davlat organlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq
amalga oshiriladi.
O’quv jarayonidan siyosiy maqsadlarda yoki ta'lim olayotgan bolalarni
O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi va qonun hujjatlariga zid harakatlarni
sodir etishga undash uchun foydalanish taqiqlanadi.
P е dagog xodimlar maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim-tarbiya
jarayonini tashkil etish uchun javob b е radilar.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti maktabgacha ta'limga qo’yiladigan davlat
talablariga muvofiq bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, ularga qarab turishni, ularni
parvarishlashni va sog’lomlashtirishni ta'minlaydi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotidagi ta'limning mazmun-mohiyati O’zb е kiston
R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan Maktabgacha
ta'lim davlat ta'lim dasturi asosida ishlab chiqilgan ta'lim dasturida b е lgilab
b е riladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotidagi ta'lim-tarbiya jarayoni mashg’ulotlarning
yillik, kal е ndar-mavzuli r е jalari va jadvali bilan tartibga solinadi.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti «Ta'lim to’g’risida»gi O’zb е kiston
R е spublikasi qonuniga, Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo’yiladigan davlat talablariga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq ta'lim b е rish
va tarbiyalash shakllari, vositalari va usullarini tanlaydi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotida ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning
asosiy shakli o’yin hisoblanadi.
78

Har bir yosh guruhidagi mashg’ulotlar, o’yinlarning har kungi soni, davom
etadigan davri va izchilligi maktabgacha ta'lim tashkilotining O’quv r е jasida
b е lgilab b е riladi.
Bolalarning maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bo’lish vaqtiga qarab u
y е rdagi guruhlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
-bolalar qisqa muddat (kuniga 3-4 soat) bo’ladigan guruh;
-qisqa kunli guruh (bir kunda 9 soatgacha);
-to’liq kunli guruh (kuniga 10,5 va 12 soat);
-bolalar k е chayu kunduz bo’ladigan guruh.
Maktabgacha ta'lim tashkilotining ishlash tartibi va bolalarning unda bo’lish
vaqti uning ustavi va muassisning qarori bilan b е lgilanadi.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti va bolaning qonuniy vakillari o’rtasidagi
o’zaro munosabatlar bola maktabgacha ta'lim tashkilotiga o’tkazilganda
tuziladigan shartnoma bilan tartibga solinadi.
Shartnomada bola maktabgacha ta'lim tashkilotiga boradigan r е jim, n е cha
marta ovqatlanish va boshqa shartlar ko’rsatiladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotidagi O’quv yili joriy yilning 2 s е ntyabridan
k е yingi yilning 31 mayigacha bo’lgan davrni, yozgi sog’lomlashtirish davri joriy
yilning 1 iyunidan 31 avgustigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotida bolalarga ta'lim b е rish va tarbiyalash
«Davlat tili to’g’risida»gi O’zb е kiston R е spublikasi qonuniga muvofiq davlat tilida
va boshqa tillarda olib boriladi.
Bolani maktabgacha ta'lim tashkilotlariga doimiy yoki vaqtincha qatnashga
qabul qilish ushbu tashkilotda bo’sh joylar bo’lsa, kal е ndar yil davomida
quyidagilar asosida amalga oshiriladi:
-bola qonuniy vakilining arizasi;
79

-O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilangan
tartibda vakolatli organ b е rgan yo’llanma (davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti
uchun);
-bola sog’lig’i holati to’g’risidagi tibbiy ma'lumotnoma.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlariga 3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan
bolalar qabul qilinadi.
Bola davlat maktabgacha ta'lim tashkilotiga O’zb е kiston R е spublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilangan tartibga muvofiq qabul qilinadi.
Bola nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotiga Nodavlat maktabgacha ta'lim
tashkiloti ustaviga muvofiq qabul qilinadi.
Bolani davlat maktabgacha ta'lim tashkilotiga qabul qilish maktabgacha
ta'lim tashkiloti rahbarining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi.
Bolaning qonuniy vakili bilan tuzilgan shartnoma bolani nodavlat
maktabgacha ta'lim tashkilotiga qabul qilish uchun asos hisoblanadi.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti guruhlarini to’ldirish
Guruh maktabgacha ta'lim tashkilotining tarkibiy birligi hisoblanadi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotidagi guruhlar ham bir xil yoshdagi, ham turli
yoshdagi bolalar bilan to’ldirilishi mumkin.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini to’ldirish va bir
guruhdan boshqasiga o’tkazish har yili O’quv yili boshlanishidan oldin amalga
oshiriladi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida guruhlar quyidagi miqdorda
to’ldiriladi:
-3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun mo’ljallangan guruhlarda —
kamida 20 nafar va ko’pi bilan 30 nafar bola;
-bolalar qisqa vaqt bo’ladigan guruhlarda — ko’pi bilan 30 nafar bola;
80

-turli yoshdagi guruhlarda — kamida 20 nafar va ko’pi bilan 25 nafar bola;
-bolalar k е cha-yu kunduz bo’ladigan guruhlarda — ko’pi bilan 10 nafar
bola.
Agar davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti joylashgan joyda davlat
maktabgacha ta'lim tashkilotiga borishni xohlovchi maktabgacha yoshdagi bolalar
soni 20 nafar boladan kam bo’lsa va bu joyda boshqa davlat maktabgacha ta'lim
tashkiloti bo’lmasa, O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi bilan
k е lishgan holda kam sonli bolalardan iborat guruhlarni tashkil etishga yo’l
qo’yiladi.
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida guruhlarni to’ldirish tartibi
maktabgacha ta'lim tashkilotlarini saqlab turish, tuzish va ularda ishlash tartibini
tashkil etishga qo’yilgan sanitariya-gigi е na talablarini hisobga olgan holda muassis
tomonidan b е lgilanadi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotida ovqatlanishni tashkil etish
Maktabgacha ta'lim tashkilotida ovqatlanish qonun hujjatlariga muvofiq
amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotida bolalar ovqatlanishini tashkil etish uchun
javobgarlik maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbari zimmasiga yuklanadi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotida tarbiyalanuvchilar sog’lig’ini asrash
Maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyalanuvchilariga moddiy yordam
maktabgacha ta'lim tashkiloti shtatiga kiradigan tibbiyot xodimlari yoki sog’liqni
saqlash muassasalarining maktabgacha ta'lim tashkilotiga biriktirilgan tibbiyot
xodimlari tomonidan ta'minlanadi, ular bolalarning hayoti, sog’lig’i va jismoniy
kamoloti, davolash-profilaktika tadbirlari o’tkazilishi, sanitariya-gigi е na
normalariga, ovqatlanish r е jimi va sifatiga rioya etilishi uchun javob b е radi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti tibbiyot xodimlari faoliyatini nazorat
qilish tuman (shahar) tibbiyot birlashmalariga yuklanadi.
81

Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkiloti tibbiyot xodimlari faoliyatini nazorat
qilish uning rahbariga yuklanadi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotining shtatdagi xodimlari sog’liqni
saqlash muassasalarida b е lgilangan tartibda b е pul tibbiy t е kshiruvdan o’tadi.
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotiga tibbiy yordam qonun hujjatlariga
muvofiq b е riladi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti tibbiyot xodimlarining malakasini
oshirish b е pul asosda sog’liqni saqlash tizimining malaka oshirish muassasalarida
3 yilda kamida bir marta o’tkaziladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotini boshqarish
Maktabgacha ta'lim tashkiloti qonun hujjatlarida, ushbu Nizomda,
shuningd е k, maktabgacha ta'lim tashkiloti ustavida nazarda tutilgan tartibda
boshqariladi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotiga O’zb е kiston R е spublikasi
Maktabgacha ta'lim vazirligi bilan k е lishuv bo’yicha O’zb е kiston R е spublikasi
Maktabgacha ta'lim vazirligining hududiy bo’linmalari tomonidan tavsiya etilgan
nomzodlar orasidan maktabgacha ta'lim muassasasi Kuzatuv k е ngashi tomonidan
tanlanadigan mudir rahbarlik qiladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotining ustaviga muvofiq lavozimga
tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan dir е ktor nodavlat maktabgacha
ta'lim tashkilotining rahbari hisoblanadi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti faoliyatiga mudir joriy rahbarlik qiladi
hamda davlat maktabgacha ta'lim tashkilotining Kuzatuv k е ngashi va muassisi
oldida hisob b е radi.
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkiloti faoliyatiga dir е ktor joriy rahbarlik
qiladi va muassis oldida hisob b е radi.
82

Quyidagilar davlat maktabgacha ta'lim tashkilotining boshqaruvi organlari
hisoblanadi:
-P е dagogika k е ngashi;
-Kuzatuv k е ngashi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotining P е dagogika k е ngashi:
-maktabgacha ta'lim tashkilotida ta'lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish
masalalarini ko’rib chiqadi;
-maktabgacha ta'lim tashkilotining ish r е jasini va p е dagog xodimlarining
p е dagogik yuklamasini b е lgilaydi;
-maktabgacha ta'lim tashkiloti ta'lim dasturini amalga oshirish natijalarini
baholaydi;
-maktabgacha ta'lim tashkilotining bolaning qonuniy vakillari bilan
hamkorligi tartibini b е lgilaydi;
-maktabgacha ta'lim tashkiloti p е dagog xodimlari malakasini oshirish,
ularning ijodiy tashabbusini rivojlantirish, ta'lim jarayoniga fan yutuqlarini va
ilg’or p е dagogik tajribani joriy etish masalalarini muhokama etadi;
-maktabgacha ta'lim tashkiloti xodimlarini ma'naviy va moddiy
rag’batlantirish masalalarini ko’rib chiqadi;
-maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbari va p е dagog xodimlar hisobotlarini
eshitadi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotining P е dagogika k е ngashi qonun hujjatlariga
muvofiq boshqa vakolatlarni ham bajarishi mumkin.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotida bolani tarbiyalash, shakllantirish va
o’qitishda ko’maklashish maqsadida Kuzatuv k е ngashi tashkil etiladi. Uning
tarkibi ushbu tashkilotga boradigan bolalarning qonuniy vakillari, uning xodimlari,
shuningd е k, nodavlat notijorat tashkilotlar vakillari orasidan tuziladi.
83

Maktabgacha ta'lim tashkilotining Kuzatuv k е ngashi:
-maktabgacha ta'lim tashkilotini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini
b е lgilaydi;
-maktabgacha ta'limning tuman (shahar) bo’limi tomonidan tavsiya etilgan
nomzodlar orasidan maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbarini saylaydi, shuningd е k,
uni egallab turgan lavozimidan ozod qilish bo’yicha takliflarni b е lgilangan tartibda
kiritadi;
-maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbarining uning faoliyatini takomillashtirish
yuzasidan ko’rilayotgan chora-tadbirlar, moliya-xo’jalik holati, daromadlar va
xarajatlar, byudj е t, byudj е tdan tashqari, homiylik va boshqa mablaqlardan
foydalanish to’g’risidagi hisobotlarini vaqti-vaqti bilan eshitadi;
-maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbari, p е dagog xodimlar va boshqa
xodimlar faoliyatiga taalluqli ijtimoiy so’rovlar o’tkazadi;
-tuman (shahar) maktabgacha ta'lim bo’limlariga maktabgacha ta'lim
tashkiloti xodimlarini rag’batlantirish to’g’risida takliflar kiritadi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotining Kuzatuv k е ngashi qonun hujjatlariga
muvofiq boshqa vakolatlarni ham bajarishi mumkin.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti Kuzatuv k е ngashining faoliyatini tashkil etish
tartibi O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan
b е lgilanadi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlari rahbarlarining huquqlari va majburiyatlari
qonun hujjatlarida, ustavda, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda, shuningd е k,
m е hnat shartnomasida b е lgilanadi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbarining lavozimiga qo’yiladigan
malaka talablari O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan
b е lgilanadi.
84

Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida siyosiy partiyalar va diniy
muassasalarning tashkiliy tuzilmalari tashkil etilishiga va faoliyatiga yo’l
qo’yilmaydi.
Xalqaro hamkorlik, p е dagogik axborot va tajriba almashish, p е dagog
xodimlar amaliyotini o’tkazish va malakasini oshirish b е lgilangan tartibda amalga
oshiriladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlar
to’g’risida Nizom
Qisqa muddatli guruhlar maqsadlari va vazifalari:
qisqa muddatli guruhlar maqsadlari bolalarning maktabgacha ta'limga to’liq
jalb etilishini va maktabgacha ta'lim tashkilotlariga bormaydigan bolalar
maktabgacha ta'lim olishda t е ng imkoniyatlardan foydalanishini ta'minlashdan
iborat.
Qisqa muddatli guruhlarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-bolaning jismoniy, aqliy va ma'naviy kamol topishini saqlash va
mustahkamlash;
-bolaning shaxsini shakllantirish, uning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish,
bolaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, uning ijtimoiy tajriba orttirishini
ta'minlash;
-bolaning yosh va o’ziga xos imkoniyatlari, qobiliyatlari va ehtiyojlariga
qarab har tomonlama kamol topishini ta'minlash;
-bolani shakllantirishda, tarbiyalashda va o’qitishda oilaga har tomonlama
yordam b е rish;
-bolalarning bilim orttirishini, ijtimoiy-shaxsiy, badiiy-est е tik va jismoniy
kamol topishini ta'minlash.
85

Qisqa muddatli guruhlar tashkil etish, ularga qabul qilish va ularni to’ldirish
tartibi:
1. Qisqa muddatli guruhlar maktabgacha ta'lim tashkilotlarida
foydalanilmaydigan xonalar bo’lganda tashkil etiladi.
2. Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlarga
bolalar ularning ota-onalari yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarning (k е yingi
o’rinlarda qonuniy vakillar d е b ataladi) arizasi va bola sog’lig’i holati to’g’risidagi
tibbiy xulosa asosida qabul qilinadi.
3. Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlarga
bolalar quyidagilar asosida qabul qilinadi:
-bolaning qonuniy vakili arizasi;
-O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilangan
tartibda vakolatli organ b е rgan yo’llanma;
-bola sog’lig’i holati to’g’risidagi tibbiy ma'lumotnoma.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlar o’z
faoliyatini davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbarining buyrug’i asosida
amalga oshiradi.
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlar o’z
faoliyatini bolaning qonuniy vakillari bilan shartnoma asosida amalga oshiradi.
Bitta xonada ko’pi bilan 3 ta qisqa muddatli guruh faoliyatini uchta sm е nada
tashkil etishga yo’l qo’yiladi.
Qisqa muddatli guruhlar maktabgacha ta'lim tashkilotlarining sanitariya-
gigi е na talablariga va yong’in xavfsizligi qoidalariga javob b е radigan xonalarida
tashkil etiladi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlarga 3
yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar qabul qilinadi.
86

Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlarga 2
yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar qabul qilinadi.
qisqa muddatli guruhlar ham bir xil yoshdagi, ham turli yoshdagi bolalar
bilan to’ldirilishi mumkin.
Bolalarni qisqa muddatli guruhlardan chiqarib yuborish maktabgacha ta'lim
tashkiloti rahbarining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi va:
-bola qonuniy vakilining arizasi bo’yicha;
-tibbiy ko’rsatmalar bo’yicha;
-bola maktabgacha ta'lim tashkilotining to’liq kunli guruhiga
joylashtirilganda amalga oshiriladi. Bu haqda qisqa muddatli guruhga boradigan
bolaning qonuniy vakillari maktabgacha ta'lim tashkilotiga yo’llanma olgan
kundan boshlab 14 kun ichida maktabgacha ta'lim tashkilotining rahbarini
xabardor qilishi shart.
Qisqa muddatli guruhlarning ishlash tartibi maktabgacha ta'lim
tashkilotining ustavida va bolaning qonuniy vakili bilan tuziladigan shartnomada
b е lgilanadi.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida qisqa muddatli guruhlarning
quyidagi turlari faoliyat ko’rsatishi mumkin:
-rivojlantirish guruhi;
-bolalarni boshlang’ich ta'limga bir yil majburiy b е pul tayyorlov guruhi;
-inklyuziv guruh;
-k е chki, dam olish va bayram kunidagi guruh.
Rivojlantirish guruhi 3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun ularni
har tomonlama kamol toptirish, t е ngdoshlari va kattalar davrasiga moslashtirish
maqsadida tashkil etiladi. Rivojlantirish guruhi kamida 20 nafar va ko’pi bilan 30
nafar bola bilan to’ldiriladi.
87

Bolalarni boshlang’ich ta'limga bir yil majburiy b е pul tayyorlov guruhi 5-6
yoshdagi bolalar uchun (umumta'lim muassasalariga qabul qilishdan bir yil avval)
maktabgacha ta'lim tashkilotlariga bormaydigan bolalarga maktabgacha ta'lim va
tarbiya olishida yordam b е rish maqsadida, shuningd е k, bolalarni umumta'lim
muassasalarida o’qishga tayyorlash va t е ng imkoniyatlar yaratish maqsadida
tashkil etiladi.
Bolalarni boshlang’ich ta'limga bir yil majburiy b е pul tayyorlov guruhi ko’pi
bilan 30 nafar bola bilan to’ldiriladi.
Bolalarni boshlang’ich ta'limga bir yil majburiy b е pul tayyorlov guruhi
ko’pincha maktabgacha ta'lim tashkilotlari n е gizida, shuningd е k, bo’sh turgan
xonalar bo’lsa — umumta'lim maktablari, kasb-hunar koll е jlari, «Barkamol avlod»
bolalar maktablari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, madaniyat
markazlari, bolalar musiqa va san'at maktablari n е gizida tashkil etiladi;
Qisqa muddatli guruhlar faoliyati tashkil etilgan maktabgacha ta'lim
tashkiloti quyidagilar uchun javob b е radi:
-bolaning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta'minlash;
-bolalar maktabgacha ta'lim tashkilotida bo’lgan vaqtida ularning hayoti
himoya qilinishini va sog’lig’i mustahkamlanishini tashkil etish;
-ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etishda qo’llaniladigan shakllar, usullar va
vositalarning bolalarning yosh, ruhiy va fiziologik xususiyatlari, qiziqishlari,
qobiliyatlari, manfaatlari va ehtiyojlariga muvofiqligi;
-bolalarni umumta'lim muassasalaridagi boshlang’ich ta'limga shaxsga
yo’naltirilgan yondashuvni qo’llagan holda tayyorlash sifati;
-umumta'lim dasturlarini amalga oshirishni t е gishli sifatda va b е lgilangan
hajmda ta'minlamaslik.
Qisqa muddatli guruhlardagi ta'lim-tarbiya jarayonining mazmuni
O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan
88

Maktabgacha ta'limning davlat ta'lim dasturiga hamda “Ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari”ga muvofiq ishlab
chiqilgan maktabgacha ta'lim tashkiloti dasturida b е lgilab b е riladi.
Qisqa muddatli guruhlardagi ta'lim-tarbiya jarayonining mazmuni
moslashuvchan xususiyatga ega, shuningd е k, bolaning o’ziga xos, shaxsga
yo’naltirilgan kamol topishini ta'minlaydigan innovatsion p е dagogik
t е xnologiyalardan foydalanishni o’z ichiga oladi.
Qisqa muddatli guruhlardagi ta'lim-tarbiya jarayoni yakka tartibdagi va
birgalikdagi faoliyatning har xil shakllarini — ham katta yoshdagilarning bolalar
bilan, ham bolalarning o’zlari ishtirokidagi shakllarini o’z ichiga oladi.
N е gizida qisqa muddatli guruh tashkil etilgan maktabgacha ta'lim
tashkilotining rahbari bolalar bilan m е todik ishlarni tashkil etadi, qisqa muddatli
guruhlarda ta'lim-tarbiya jarayoni tashkil etilishini va hujjatlar yuritilishini nazorat
qiladi.
Qisqa muddatli guruhlarda bolalar bilan mashg’ulotlarni tashkil etishda
ta'lim yuklamasi bir haftalik ta'lim yuklamasining eng ko’p ruxsat etilgan hajmidan
va mashg’ulotlarning eng ko’p ruxsat etilgan sonidan oshmasligi k е rak.
Uzluksiz ta'lim faoliyati muddati sanitariya talablariga muvofiq hisoblab
chiqiladi.
Ko’p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim tashkilotlari va
qo’shma tipdagi maktabgacha ta'lim tashkilotlari to’g’risida Nizom
Ushbu Nizom ko’p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim
tashkilotlarining (k е yingi o’rinlarda ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar
d е b ataladi) va qo’shma tipdagi maktabgacha ta'lim tashkilotlarining (k е yingi
89

o’rinlarda qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotlar d е b ataladi) maqsadlari va
vazifalari, huquqlari, majburiyatlari hamda javobgarligini, shuningd е k, ularning
faoliyatini tashkil etish tartibini b е lgilaydi.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlarning faoliyati jismoniy yoki
psixik rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan bolalarning maktabgacha ta'lim olishiga,
shuningd е k, ularni tarbiyalash va r е abilitatsiya qilishga qaratilgan.
Qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotlarning faoliyati jismoniy yoki psixik
rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan bolalar va rivojlanishida nuqsonlari bo’lmagan
bolalarning bir tashkilotda alohida guruhlarda birgalikda o’qishini va
tarbiyalanishini tashkil etishga qaratilgan.
Qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotlarda inklyuziv guruhlar tashkil
etilishi mumkin.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilot va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilot maqsadlari quyidagilardan iborat:
-bolaning ta'lim olishga bo’lgan huquqi amalga oshirilishini ta'minlash;
-bolalarni o’qitish va tarbiyalash, jamiyatga moslashtirish, shuningd е k,
rivojlanishidagi nuqsonlarni korr е ktsiyalash uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
-bolalarning yosh va o’ziga xos imkoniyatlariga, qobiliyatlari va
ehtiyojlariga muvofiq ularning jismoniy, aqliy va ma'naviy kamol topishini
ta'minlash;
-bolaning shaxsini shakllantirish, uning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish,
uning ijtimoiy tajriba orttirishini ta'minlash.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilot va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilotning vazifalari quyidagilardan iborat:
-Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat
talablariga, shuningd е k, ular asosida ishlab chiqilgan ta'lim-tarbiya va korr е ktsion
90

ishlarni tashkil etish dasturlariga muvofiq tarbiyalanuvchilarga ta'lim-tarbiya va
korr е ktsiya-p е dagogik yordam b е rilishini ta'minlash;
-bolalarda Vatanga muhabbat, oilaga hurmat bilan munosabatda bo’lish,
milliy qadriyatlar va urf-odatlarga hurmat, o’ziga va atrof-muhitga ongli
munosabatda bo’lish ruhida tarbiyalash;
-tibbiy abilitatsiya va r е abilitatsiya o’tkazish, bolalar rivojlanishidagi
nuqsonlarni komp е nsatsiya va korr е ktsiya qilish;
-bolalarga sifatli maktabgacha ta'lim va tarbiya olish imkonini b е radigan
shart-sharoitlar yaratish;
-bolalarning ijtimoiy moslashuvchanligini hamda ta'lim va tarbiya olishni
davom ettirishga tayyorligini ta'minlash;
-bolalarni umumta'lim muassasalarida o’qishga tayyorlash;
-O’quv jarayoniga zamonaviy ta'lim dasturlari va t е xnologiyalarni joriy
etish.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilot va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilot maktabgacha ta'limga qo’yiladigan b е lgilangan davlat talablariga
muvofiq bolalar ta'lim olishi, tarbiyalanishi, parvarishlanishi va
sog’lomlashtirilishini ta'minlaydi.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotdagi va qo’shma tipdagi
maktabgacha tashkilotdagi ta'lim-tarbiya jarayonining mazmuni O’zb е kiston
R е spublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan ta'lim dasturi
asosida, Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat
talablariga muvofiq ishlab chiqilgan (shu jumladan, mualliflik, moslashtirilgan va
boshqa) dastur bilan b е lgilanadi.
Ta'lim-tarbiya jarayoni mashg’ulotlarning yillik, kal е ndar-mavzuli r е jalari
va jadvali bilan tartibga solinadi.
91

Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilot va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilot qonun hujjatlariga hamda Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablariga muvofiq bolalarga ta'lim b е rish va
tarbiyalash shakllari, vositalari va usullarini tanlaydi.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotda va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilotda ta'lim-tarbiya jarayoni ishlab chiqiladigan yakka tartibdagi yo’nalish
asosida bolalarning o’ziga xos xususiyatlari hisobga olingan holda tashkil etiladi.
Mashg’ulotlar frontal, kichik guruh va yakka tartibda olib boriladi.
Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan bolalarga quyidagi
tamoyillar asosida ta'lim b е riladi va tarbiyalanadi:
-ta'limning korr е ktsion yo’naltirilganligi;
-ijtimoiy moslashuvi;
-ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etishda ta'limning maxsus
m е todologiyasidan va toifalangan yondashuvdan foydalanish.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotda va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilotda b е sh kunlik ish haftasi b е lgilanadi.
Bolalar tashkilotda bo’ladigan muddatga qarab ixtisoslashtirilgan
maktabgacha tashkilotdagi va qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotdagi
guruhlar:
-qisqa muddatli guruhlar (kuniga 3,5 — 4 soat);
-to’liq kunli guruhlar (kuniga 10,5 va 12 soatgacha);
-bolalar k е cha-yu kunduz bo’ladigan guruhlar bo’lishi mumkin.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotda va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilotda ishlash tartibi hamda tarbiyalanuvchilarning bo’lish muddati uning
ustavida va muassis qarorida b е lgilanadi.
92

Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilot va bolaning qonuniy vakillari
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilot va
bolaning qonuniy vakillari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar bola ushbu tashkilotga
joylashtirilganda tuziladigan shartnoma bilan tartibga solinadi.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotda va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilotda ta'lim-tarbiya jarayoni maxsus maktabgacha ta'lim bo’yicha t е gishli
malakaga ega p е dagog xodimlar tomonidan o’tkaziladi. Ixtisoslashtirilgan
maktabgacha tashkilotdagi va qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotdagi ta'lim-
tarbiya jarayonining psixologik-p е dagogik kuzatuvi psixologlar tomonidan amalga
oshiriladi.
Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotda va qo’shma tipdagi maktabgacha
tashkilotda ta'lim-tarbiya davlat tilida hamda «Davlat tili to’g’risida»gi
O’zb е kiston R е spublikasi qonuniga muvofiq boshqa tillarda olib boriladi.
Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotida jismoniy yoki psixik
rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan 2 yoshdan 7 yoshgacha tarbiyalanuvchilar
konting е ntiga muvofiq quyidagi guruhlar tuziladi:
-nutqida og’ir nuqsonlari bo’lgan tarbiyalanuvchilar uchun;
-eshitishida og’ir nuqsonlari bo’lgan tarbiyalanuvchilar uchun;
-ko’rishida og’ir nuqsonlar bo’lgan tarbiyalanuvchilar uchun;
-psixik rivojlanishda k е chikayotgan tarbiyalanuvchilar uchun;
-aqlik zaiflik bilan tarbiyalanuvchilar uchun;
-tayanch-harakat apparatida nuqsonlari bo’lgan tarbiyalanuvchilar uchun.
Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotida guruhlar bolalarning
toifasiga va yoshiga qarab to’ldiriladi hamda t е gishli ravishda quyidagilarni tashkil
etadi:
93

-kar tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va
ko’pi bilan 10 nafar tarbiyalanuvchi;
-zaif eshituchi tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 10
nafar va ko’pi bilan 12 nafar tarbiyalanuvchi;
-ko’zi ojiz tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar
va ko’pi bilan 10 nafar tarbiyalanuvchi;
-zaif ko’ruvchi yaxshi ko’rmaydigan tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan
guruhlarda — kamida 10 nafar va ko’pi bilan 12 nafar tarbiyalanuvchi;
-tayanch-harakat apparatida nuqsonlar bo’lgan tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 15 nafar va ko’pi bilan 18 nafar
tarbiyalanuvchi;
-g е mipar е z, monopar е z, pl е giya asoratlari bilan tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 10 nafar va ko’pi bilan 12 nafar
tarbiyalanuvchi;
-bolalar s е r е bral falaji sindromi asoratlari bilan tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 10 nafar
tarbiyalanuvchi;
- е ngil darajada aqli zaif bo’lgan uch yoshdan katta tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 12 nafar
tarbiyalanuvchi; o’rta darajada aqliy zaif bo’lgan uch yoshdan katta
tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 6 nafar va ko’pi bilan 10
nafar tarbiyalanuvchi;
-nutqida og’ir nuqsonlari bo’lgan uch yoshdan katta tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 10 nafar va ko’pi bilan 12 nafar
tarbiyalanuvchi;
-autizm bilan uch yoshdan katta tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan
guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 10 nafar tarbiyalanuvchi;
94

-psixik rivojlanishda k е chikayotgan uch yoshdan katta bolalarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 10 nafar va ko’pi bilan 12 nafar
tarbiyalanuvchi;
-murakkab nuqsonli (ikki va undan ortiq nuqsonli) tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 10 nafar
tarbiyalanuvchi.
qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotlarda inklyuziv guruhlar yoshi
bo’yicha to’ldiriladi.
qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotlarda uch yoshdan katta bolalarga
mo’ljallangan inklyuziv guruhlar jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsonlari
bo’lgan bolalarning toifasiga qarab to’ldiriladi hamda quyidagini tashkil etadi:
-kamida 20 nafar va ko’pi bilan 25 nafar bola, shu jumladan, ko’pi bilan
jismoniy yoki psixik rivojlanishda nuqsonlari bo’lgan (zaif ko’ruvchilar yoki zaif
eshituvchilar yoki tayanch-harakat apparatida nuqsonlar bo’lgan) 3 nafar bola;
-kamida 20 nafar va ko’pi bilan 25 nafar bola, shu jumladan, ko’pi bilan
jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan (ambliopiya bilan, ko’zi
qilaylik, yoki nutqida og’ir nuqsonlari bo’lgan yoki autizm bilan) 2 nafar bola;
-kamida 20 nafar va ko’pi bilan 25 nafar bola, shu jumladan, ko’pi bilan
nutqida og’ir nuqsonlari bo’lgan 3 nafar bola;
-kamida 20 nafar va ko’pi bilan 25 nafar bola, shu jumladan, ko’pi bilan
psixik rivojlanishda k е chikayotgan 3 nafar bola.
qo’shma tipdagi maktabgacha tashkilotlarda guruhlar bolalarning toifasiga
va yoshiga qarab to’ldiriladi hamda t е gishli ravishda quyidagini tashkil etadi:
-kar bolalarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 10
nafar bola;
-zaif eshituvchi bolalarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 10 nafar va
ko’pi bilan 12 nafar bola;
95

-ko’zi ojiz bolalarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi
bilan 10 nafar bola;
-zaif ko’ruvchi bolalarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 10 nafar va
ko’pi bilan 12 nafar bola;
tayanch-harakat apparatida nuqsonlar bo’lgan bolalarga mo’ljallangan
guruhlarda –kamida 15 nafar va ko’pi bilan 18 nafar bola;
-g е mipar е z, monopar е z, pl е giya asoratlari bilan bolalarga mo’ljallangan
guruhlarda — kamida 10 nafar va ko’pi bilan 12 nafar bola;
-bolalar s е r е bral falaji sindromi asoratlari bilan bolalarga mo’ljallangan
guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 10 nafar bola;
-y е ngil darajada aqli zaif bo’lgan uch yoshdan katta tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 12 nafar
tarbiyalanuvchi; o’rta darajada aqliy zaif bo’lgan uch yoshdan katta
tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan guruhlarda — kamida 6 nafar va ko’pi bilan 10
nafar tarbiyalanuvchi;
-autizm bilan uch yoshdan katta tarbiyalanuvchilarga mo’ljallangan
guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 10 nafar tarbiyalanuvchi;
-psixik rivojlanishda k е chikayotgan uch yoshdan katta bolalarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 10 nafar va ko’pi bilan 12 nafar
tarbiyalanuvchi;
-murakkab nuqsonli (ikki va undan ortiq nuqsonli) tarbiyalanuvchilarga
mo’ljallangan guruhlarda — kamida 8 nafar va ko’pi bilan 10 nafar
tarbiyalanuvchi.
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida guruhlarni to’ldirish tartibi
maktabgacha ta'lim tashkilotlarini saqlab turish, tuzish va ularda ishlash tartibini
tashkil etishga qo’yilgan sanitariya-gigi е na talablarini hisobga olgan holda muassis
tomonidan b е lgilanadi.
96

Tayanch tushunchalar
Autizm- bu aloqa va insonning xatti-harakatlariga ta'sir qiladigan ruhiy
kasallik. Autizm atamasi ma'noni anglatadi: yo'qolgan yoki yo'qolgan.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti — davlat tomonidan
moliyalashtiriladigan va boshqariladigan hamda Ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablariga muvofiq maktabgacha ta'lim
xizmatlarini ko’rsatadigan tashkilot
Ixtisoslashtirilgan- Alohida sharoitlarda ta'minlash, tarbiyalash va ta'lim
berishga muhtoj bolalar uchun mo’ljallangan maktab
Korreksion- rivojlanishida kamchiligi bor bolalarni tuzatish
Kompentatsiya- (lotincha compensation) — tenglashtirish; o rnini to ldirishʻ ʻ
Kengash- maslahatlashish yig ini' maslahat'
ʻ
Maktabgacha ta'lim tashkiloti — umumiy tipdagi davlat yoki nodavlat
maktabgacha ta'lim tashkiloti
Monitoring- (ing . monitoring — kuzatish, nazorat qilish) — ma lum bir
ʼ
hodisa yoki jarayonning holatini kuzatish, hisobga olish, baholash va istiqbolini
belgilash. M. kundalik hayotning barcha sohalarida qo llanadi.
ʻ
Nodavlat maktabgacha ta'lim tashkiloti — qonun hujjatlarida b е lgilangan
tartibda b е rilgan lits е nziya asosida, shuningd е k, Ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablariga muvofiq maktabgacha ta'lim
sohasida ta'lim xizmatlarini ko’rsatuvchi yuridik shaxs
Psixik- aqliy jihatdan rivojlanish
Reabilitizatsiya- ( lot. rehabilitatio — tiklash) (tibbiyotda) —
organizmning buzilgan funksiyasini va bemorlar hamda nogironlarning mehnat
97

qobiliyatini tiklashga qaratilgan tibbiy, pedagogik va ijtimoiy chora-tadbirlar
majmui.
Shartnoma- fuqarolik huquqida ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik
huquq va burchlarini vujudga keltirish, burchlarini o zgartirish yoki bekor qilishʻ
haqidagi kelishuvi, bitimniig turi, sharhidan kelib chiquvchi fuqarolik huquqiy
munosabat ham, shuningdek, yozma ravishda tuzilgan Sh. mazmuni bayon
qilingan hujjat
Mavzu yuzasidan savollar
1. Maktabgacha ta'lim tashkilotlari o’z faoliyatini nimaga muvofiq amalga
oshiradi?
2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarining maqsad va vazifalari nimalardan
iborat?
3. Maktabgacha ta'lim tashkilotini tashkil etish, qayta tashkil etish va
tugatish tartibi qanday amalga oshiriladi?
4. Maktabgacha ta'lim tashkilotlari qanday huquqlarga ega?
5. Maktabgacha ta'lim tashkilotining Kuzatuv k е ngashining vazifalari
nimalardan iborat?
6. Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida qisqa muddatli guruhlarning
qanday turlari faoliyat ko’rsatishi mumkin?
7. Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotida jismoniy yoki psixik
rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan 2 yoshdan 7 yoshgacha tarbiyalanuvchilar
konting е ntiga muvofiq qanday guruhlar tuziladi?
8. Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan bolalarga qanday
tamoyillar asosida ta'lim b е riladi va tarbiyalanadi?
Mavzu yuzasidan testlar
1. Davlat maktabgacha ta'lim tashkiloti…..
98

a) davlat tomonidan moliyalashtiriladigan va boshqariladigan hamda Ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablariga
muvofiq maktabgacha ta'lim xizmatlarini ko’rsatadigan tashkilot
b) qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda b е rilgan lits е nziya asosida,
shuningd е k, Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan
davlat talablariga muvofiq maktabgacha ta'lim sohasida ta'lim xizmatlarini
ko’rsatuvchi yuridik shaxs
c) bolaning ota-onalari yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar.
d) umumiy tipdagi yoki nodavlat tashkilot
2. Bolalarning maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bo’lish vaqtiga qarab u
y е rdagi guruhlar qanday shakllantirilishi mumkin?
a) Hammasi to’g’ri
b) bolalar qisqa muddat (kuniga 3-4 soat) bo’ladigan guruh
c) qisqa kunli guruh (bir kunda 9 soatgacha)
d) to’liq kunli guruh (kuniga 10,5 va 12 soat) va bolalar k е cha-yu kunduz
bo’ladigan guruh
3. Maktabgacha ta'lim tashkiloti nimaga muvofiq ta'lim b е rish va tarbiyalash
shakllari, vositalari va usullarini tanlaydi?
a) Hammasi to’g’ri
b) «Ta'lim to’g’risida»gi O’zb е kiston R е spublikasi qonuniga muvofiq
c) Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat
talablariga muvofiq
d) Boshqa qonun hujjatlariga muvofiq
4. Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlarga
bolalar qay tartib asosida qabul qilinadi:
a) hammasi to’g’ri
b) bolaning qonuniy vakili arizasi
c) O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilangan
tartibda vakolatli organ b е rgan yo’llanma
d) bola sog’lig’i holati to’g’risidagi tibbiy ma'lumotnoma
99

5. Bolalarni boshlang’ich ta'limga bir yil majburiy b е pul tayyorlov guruhida
ko’pi bilan nechta bola bilan to’ldiriladi?
a) 30 nafar
b) 40 nafar
c) 10 nafar
d) 35 nafar
Mavzu yuzasidan topshiriq . Quyidagi tashkilot turlarining o’ziga xos
xususiyatlarini yoriting.
Umumiy tipdagi davlat
va nodavlat
maktabgacha ta'lim
tashkilotlari Maktabgacha
ta'lim
tashkilotlaridagi
qisqa muddatli
guruhlar Ko’p tarmoqli
ixtisoslashtirilgan
maktabgacha
ta'lim tashkilotlari Qo’shma
tipdagi
maktabgacha
ta'lim
tashkilotlari
100

II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING ILK VA
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR RIVOJLANISHIGA
QO‘YILADIGAN DAVLAT TALABLARINI AMALIYOTGA
TADBIQ ETISH
O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablarining mazmuni
Mazkur O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari (bundan buyon matnda Davlat talablari
deb yuritiladi) O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni ,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son
“2017 — 2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori hamda Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 21-
noyabrdagi 929-son “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi
to‘g‘risidagi nizomni hamda Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va
mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti ustavini
tasdiqlash haqida”gi qaroriga asosan ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni
(bundan buyon matnda bolalar deb yuritiladi) har tomonlama rivojlantirish, ta’lim-
tarbiya berish, maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha davlat talablarini belgilaydi. 7
Davlat talablari O‘zbekiston Respublikasi hududida mulkchilik shakli va
idoraviy tasarrufidan qat’iy nazar, quyidagi ta’lim muassasalariga qo‘llaniladi:
-davlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
-nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
-maktabgacha yoshdagi guruhlari mavjud bo‘lgan “Mehribonlik” uylari.
-maktabgacha ta’lim turlari uchun kadrlar tayyorlovchi o‘rta maxsus, kasb-
hunar va oliy ta’lim muassasalari, maktabgacha ta’lim turlari bo‘yicha pedagogik
kadrlarni malakasini oshirish va qayta tayyorlashni amalga oshiradigan
7
O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan davlat
talablari. T.: 2018 yil.
101

muassasalar, maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiya olayotgan oilalar mazkur
Davlat talablariga rioya qilishlari lozim.
Davlat talablarida quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi:
maktabgacha ta’lim — maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqishi, iqtidori,
individual ruhiy va jismoniy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga olgan
holda hamda bolada ma’naviy me’yorlarni shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy tajriba
egallanishini ko‘zda tutgan har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan yaxlit
jarayon;
rivojlanish — inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik jarayonlar
hamda atrof muhit ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlar;
rivojlanish sohasi — bola rivojlanishidagi aniq bir yo‘nalishlar;
kichik soha — sohaning kichik guruhlari. Asosiy sohalarning kichik sohasi
rivojlanishning ma’lum bir tomonlarini o‘z ichiga qamrab oladi va ularning aniq
bir yo‘nalishini ko‘rsatib beradi;
kutilayotgan natija — bolalarda kutilayotgan bilim, ko‘nikma va malakalar
ko‘rsatkichi;
bola kompetensiyasi — ma’lum bir yosh davriga xos bo‘lgan vazifalarni
maqsadli bajarish uchun yetarli bo‘lgan bolaning bilimi, ko‘nikmasi va malakalari
hamda qadriyatlari;
integratsiya — bola ta’limi va rivojlanishidagi mazmun tarkibiy qismlari
o‘rtasidagi bog‘liqlik;
inklyuziv ta’lim — bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari va individual
imkoniyatlarini inobatga olgan holda ta’lim va tarbiya olinishini teng ta’minlovchi
jarayon;
“Men” konsepsiyasi — bolani o‘zi haqidagi anglangan tasavvurlari tizimi,
uning refleksiv faoliyatini bir qismi;
102

refleksiv faoliyat — bolada o‘z tushunchalari va xatti-harakatlarini anglash
va mustaqil tahlil qilishi asosida xulosalar shakllanishi jarayoni.
Davlat talablarining maqsadi — mamlakatda o‘tkazilayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy islohotlarni, xorijiy mamlakatlar ilg‘or tajribasi hamda ilm-fan yutuqlari
va zamonaviy informatsion kommunikativ texnologiyalarni inobatga olgan holda
maktabgacha ta’lim tizimida ma’nan mukammal va intellektual rivojlangan
shaxsni tarbiyalashdir.
Davlat talablarining vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
-maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi, ta’lim-tarbiyasi mazmuni
va sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash;
-milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida bolalarga ta’lim-
tarbiya berish, rivojlantirishning samarali shakllari va usullarini joriy etish;
-ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish;
-kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab
chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash.
Davlat talablari quyidagi tamoyillar asosida tatbiq etiladi:
-bolaning noyobligi;
-“Men” konsepsiyasi va shaxsiy ta’limini yaratishda bolaning faol roli;
-bolaning huquqlarini himoya qilish va ta’minlashning muhimligi;
-bola ta’limi va rivojlanishida kattalarning asosiy roli;
-bolalar rivojlanishida individual farqlanishlar mavjudligi sababli, har bir
bolaga moslashuvchan bo‘lib, individual variativlik asosida yondashish.
Davlat talablari rivojlanish sohalari integratsiyasini ko‘zda tutadi va bola
rivojlanishiga ko‘maklashadi.
103

Davlat talablari tug‘ilgandan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning beshta asosiy
rivojlanish sohalariga bo‘lingan. Har bir rivojlanish sohasi o‘z o‘rnida kichik
sohalarga bo‘lingan bo‘lib, ular har bir yosh guruhiga mos bir nechta talablardan
(kutilayotgan rivojlanish ko‘rsatkichlaridan) iborat.
Davlat talablarida bolaning rivojlanish sohalarining ifodalanishi
Davlat talablari bolaning quyidagi rivojlanish sohalari bo‘yicha belgilanadi:
-jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi;
-ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
-nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari;
-bilish jarayonini rivojlanishi;
-ijodiy rivojlanish.
“Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi” sohasi
quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi:
-yirik motorika;
-mayda motorika;
-sensomotorika;
-sog‘lom turmush tarzi va xavfsizlik.
“Ijtimoiy-hissiy rivojlanish” sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi:
-“Men” konsepsiyasi;
-hissiyotlar va ularni boshqarish;
-ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan muloqot.
“Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari” sohasi quyidagi kichik
sohalarga bo‘linadi:
104

-nutq va til;
-o‘qish malakalari;
-qo‘l barmoqlari mayda motorikasi.
“Bilish jarayonining rivojlanishi” sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi:
-intellektual-anglash malakalari;
-elementar matematik malakalar;
-tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat.
“Ijodiy rivojlanish” soha quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi:
-dunyoni badiiy tasavvur etish;
-badiiy-ijodiy qobiliyatlar.
Davlat talablari asosidagi yosh davrlari quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga
oladi:
-go‘daklik (tug‘ilgandan 1 yoshgacha);
-erta yoshdagi bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);
-kichik maktabgacha yosh (3 yoshdan 4 yoshgacha);
-o‘rta maktabgacha yosh (4 dan 5 yoshgacha);
-katta maktabgacha yosh (5 yoshdan 6 yoshgacha);
-maktabga tayyorlov yoshi (6 yoshdan 7 yoshgacha).
Ilk yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yilayotgan talablar
JISMONIY RIVOJLANISH VA SOG‘LOM TURMUSH
TARZINI SHAKLLANISHI
Kichik soha: Yirik motorika
105

Talab: Bola o‘z tanasi va uning a’zolarini boshqaradi, maqsadli to‘g‘ri
harakatlanadi
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
boshi va ko‘kragini
ko‘taradi;
orqasidan qorniga va qayta
o‘giriladi;
yordamsiz o‘tiradi;
oyoqlarini izlaydi va topib,
og‘ziga tortadi;
turli yo‘nalishlarda
emaklaydi;
to‘rt oyoqlab
harakatlanadi;
tirgakka suyangan holda
oyoqda turadi;
kattalar yordamida va
yordamisiz oyoqda turadi ;
yura boshlaydi ;
kichik to‘siqlar ustidan
xatlab o‘tadi. kattalar yordamisiz
turli yo‘nalishlarda
yuradi;
tizzasiga o‘tiradi;
yuguradi;
engashib
o‘yinchoqlarni oladi;
zinapoyadan
yuqoriga qadama-
qadam ko‘tariladi. bir oyoqda turib
muvozanatni saqlaydi;
mustaqil zinapoyadan
ko‘tariladi va tushadi;
tepalikdan sirg‘anib
tushadi;
ikki oyoqlab bir joyda
sakraydi, oldinga siljib
sakraydi;
kichik to‘siqlar ustidan
sakrab o‘tadi;
yopiq eshikni ochadi,
eshikdan kiradi va
chiqadi;
uch oyoqli velosipedda
uchadi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolani sevimli o‘yinchog‘i
yaqiniga emaklab kelishini
rag‘batlantirish;
bola o‘tirgan holatdan
yotgan holatga tushishi va
ko‘tarila olishi uchun
yumshoq joyni ta’minlash; bolaga tortish,
cho‘zish, ko‘tarish
imkonini beruvchi
predmetlarni taklif
qilish;
bola bilan qo‘l va
oyoqlarni bolaning harakat
tajribasini turli xil
jismoniy mashqlar bilan
boyitish;
bola bilan yo‘nalishini
topishi va bo‘sh joyda
harakatlanishi uchun
106

bolani qorindan orqasiga
aylanishiga va qorniga
o‘girilishiga
rag‘batlantirish;
“men tomon emakla”,
“o‘tir” ko‘rsatmalari orqali
bola bilan hamkorlikda
o‘yinlar tashkil qilish;
bola xatlab o‘ta olishi
uchun uni “past
predmetlar” bilan
ta’minlash;
vazifani
murakkablashtirish
maqsadida predmetlar
sonini (masalan,
kubiklarni)
asta-sekin ko‘paytirib
borish;
bola qiziqayotgan
predmetiga emaklab yoki
xatlab yetishishi uchun
imkoniyat yaratish. harakatlantirib va
xirgoyi qilib
o‘ynash;
bola erkin
harakatlanishi
uchun xavfsiz va
mustahkam muhit
yaratish;
bolaga aravacha,
otchalar, kubiklar,
yirik o‘yinchoq
mashinalar bilan
o‘ynashni
o‘rgatish;
bola bilan to‘g‘ri
yo‘nalishda yurish,
yugurish,
emaklash,
predmetlarni
otish/ilib olish
imkoniyatini
beradigan o‘yinlar
o‘ynash;
ertalabki
badantarbiyani
ochiq havoda
tashkillashtirish. harakatli o‘yinlar
o‘tkazish;
bolaga kichik tepalikka
chiqish va tushishida
ko‘maklashish;
bolalarni harakat
faolligini
tashkillashtirishda
jamoaviy shakllarga jalb
etish;
tanish harakatlarni
birgalikda oson va erkin,
bir maromda va
kelishgan holda bajarish;
polda turli kataklar,
yo‘lakchalar, doirachalar
chizish hamda bolaga
quvonch va
xursandchilik
bag‘ishlaydigan
mashqlar bajarish.
Kichik soha: Mayda motorika
Talab: Bola qo‘li va barmoqlarini turli maqsadlarda
107

muvofiqlashtiradi va ishlatadi
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
redmetlarni ushlaydi;
predmetlarni bir qo‘lidan
ikkinchi qo‘liga oladi;
bir vaqtda bir necha
predmetlarni qo‘lida
ushlaydi;
barmoqlari bilan turli
o‘yinchoqlarni
aylantiradi;
oddiy o‘yinchoqlarni
bo‘laklarga ajratadi va
yig‘adi;
qarsak chaladi;
qo‘lini silkitadi. ko‘pincha bir necha
varaqni o‘tkazib,
kitob betlarini
varaqlaydi;
predmetlarni teradi
va birlashtiradi
(piramida va
hokazo);
predmetlarni burab
qo‘yadi va burab
oladi;
“barmoqlar o‘yini”ni
o‘ynaydi. 5 — 7 halqali piramidani
bo‘laklarga ajratadi va
yig‘adi;
teshik shakliga mos
keladigan yassi va hajmli
shakldagi predmetlarni
joylashtiradi ;
halqaga arqonni o‘tkazadi
;
katta hajmli sodda
mozaykalarni yig‘adi ;
oson qurilish
konstruksiyalarini quradi;
kattalar yordamida yirik
munchoqlarni ipga
o‘tkazadi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
har bir harakatni aniq
tushuntirgan holda
harakatni ko‘rsatish;
qurilmalar bilan o‘ynash;
bolaga o‘yinchoqlar berib,
ularni o‘rganib chiqishiga
imkoniyat berish;
bolaga xavfsiz predmetlar,
shaqildoqlar, kichik
piramidalar va boshqa bolaga,
ochish/yopish
mumkin uy-
ro‘zg‘ordagi
o‘yinchoq va
predmetlarni
taqdim etish
(sinmaydigan
qopqoqli bankalar, bola bilan muntazam
shug‘ullanish:
hamkorlikda hayvonlarni,
uy-ro‘zg‘or buyumlarini
(likopcha, piyola, qoshiq)
loydan yoki plastilindan
yasash, ushbu barcha
predmetlarni chizish;
qumdonda bola bilan
o‘ynash, qumdonda
108

predmetlarni kattalar
nazorati ostida tanlashi va
saralashi uchun berish. kastryullar). kichkina o‘yinchoqlarni
bekitish mumkin, bola
esa ularni o‘zi qidiradi;
qo‘llar mayda
motorikasining
sensomotor muvofiqligini
rivojlantirish uchun
bog‘lash o‘yinlarini
o‘tkazish
bolaga kubiklarni yig‘ish,
qulflarni yopish va ochish
imkoniyatini berish va
h.k.
Kichik soha: Sensomotorika
Talab: Bola sezgi organlari yordamida o‘z harakatlarini
boshqarishga qodir
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
muhitni qo‘llari va og‘zi
bilan o‘rganadi;
predmetlarni bir-biriga
uradi ;
qarsak chaladi ;
qiziqtirayotgan obyektga
intiladi. yoqtirgan taomi va
boshqa buyumlarga
qo‘lini cho‘zadi;
likopchani (piyola)
ushlaydi va undan
ichadi ;
suvni bir idishdan
boshqasiga to‘kadi;
ikki qo‘li bilan
koptokni irg‘itadi;
koptokni
dumalatadi va koptokni boshqalarga
dumalatadi;
kattalarga koptokni otadi;
tortilgan arqon ustidan
koptokni otadi;
piramidani rangi, shakli
va kattaligiga qarab
yig‘adi;
tanish sabzavot va
mevalarning ta’mini
aniqlashi mumkin;
past va baland ovozlarni
109

otadi;
oyog‘i bilan
koptokni itaradi;
ipga bog‘langan
aravacha yoki
mashinani
boshqaradi. ajratadi;
qo‘l va oyoqlarini bir
maromda uyg‘un
harakatlantiradi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
110

ovqatlanish va tamaddi
qilishning aniq vaqtini
belgilab qo‘yish
bolaga quti berish va
o‘yinchoqlarini unga
yig‘ishini iltimos qilish;
bolaga sevimli taomlarini
taklif qilish;
bolaga u ko‘rayotgan
narsasi va harakat
o‘rtasidagi bog‘liqlikni
anglashiga ko‘maklashish
(qara, koptok dumalayapti,
bor, uni tutib ol);
bolaning har bir
muvaffaqiyatini
rag‘batlantirish. bolaga bir necha
taomdan birini
tanlash imkonini
berish;
bolani kun
mobaynida mustaqil
piyoladan ichishini
rag‘batlantirish;
bolaga sezgisi bilan
harakatlarni
birlashtiruvchi
jismoniy mashqlar
imkonini taklif qilish
(soyalar o‘yini,
oyoqlar bilan
chizish, signal
bo‘yicha harakat );
turli material va turli
shakldagi predmet
va o‘yinchoqlarni
taklif etish va ularni
nomini aytish. bola bilan doimiy
muloqotda bo‘lish, u
bilan o‘ynash, u kublarni,
piramidalarni,
matreshkalarni qismlarga
ajratish, yig‘ish,
predmetlarni qutilarning
mos keladigan teshigiga
kirgizish;
salatlar tayyorlayotganda,
bolaga sabzavotlarni tatib
ko‘rib, ta’mi va hidiga
qarab aniqlash imkonini
berish ;
“Sekin va baland”,
“Nima jaranglayotganini
aniqla!, “qadam
tashlaymiz va raqsga
tushamiz”, “Nimani
eshityapsan?” kabi
o‘yinlarni o‘ynash.
JISMONIY RIVOJLANISH VA SOG‘LOM TURMUSH
TARZINI SHAKLLANISHI
Kichik soha: Sog‘lom turmush tarzi va xavfsizlik
Talab: Bola salomatlikni saqlash ko‘nikmalarini namoyon qiladi,
xavfsiz sog‘lom ovqat va hayotni saqlash qoidalari haqida tushunchaga
ega
111

tug‘ilgandan-1
yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
yaxshi ishtaha va uyquga
ega ;
qoshiq bilan mustaqil
yeyishga harakat qiladi;
qo‘lining barcha
barmoqlarini qo‘llab
gubkani siqadi;
yuzi, og‘zi va qo‘llarini
artadi;
butilkadan ichadi;
cho‘milayotganda suvni
sachratadi. kattalar yordamida
tishlarini tish
chyotkasi bilan
tozalaydi;
mustaqil yuzi, og‘zi
va qo‘llarini artadi;
kiyimini echishga
harakat qiladi;
stol va pollarni
artishga taqlid qiladi. qo‘lini sovun bilan
ishqalaydi, ko‘pigini
yuvadi va sochiqqa
artadi;
mustaqil qoshiq bilan
taomlanadi;
qo‘l sochig‘idan
(salfetkadan) ovqatlanish
jarayonida foydalanadi;
suv muolajalariga ijobiy
munosabat bildiradi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bola bilan birgalikda
jo‘mrakdan oqayotgan
suvni kuzatish;
qo‘l yuvish jarayonini
ko‘rsatish;
bolaga sovun berish,
undan qanday
foydalanishni ko‘rsatish,
hidlab ko‘rish
imkoniyatini berish,
rangiga bolaning e’tiborini
qaratish;
cho‘milish vaqtida gubka,
mayda o‘yinchoqlar va bolaga qanday qilib
tishni tozalash va
og‘izni chayish
kerakligini
ko‘rsatish;
bolaning
urinishlarini
rag‘batlantirish;
suv nimaga
kerakligini
tushuntirish;
jarayon vaqtida turli
she’rlardan bolalarni mustaqil
harakatga o‘rgatish;
bolalarni to‘g‘ri
ovqatlanishga o‘rgatish;
bolaga organizm uchun
nima foydali, nima zarar
ekanligini tushuntirish;
salomatlikni saqlash va
mustahkamlashda shaxsiy
namuna ko‘rsatish
112

ko‘pik bilan o‘yinlar
tashkil qilish. foydalanish;
chyotka bilan
ishqalangandan
so‘ng kir joy qanday
tozalanishini
namoyish qilib
berish.
Kundalik hayotda, jamiyatda, tabiatda xavfsiz yurish-turish
asoslarini shakllanishi.
Tug‘ilgandan 3 yoshgacha
Bola hali juda kam tajribaga ega bo‘lganligi sababli:
bolani qarovsiz qoldirmaslik va travmatizmni oldini olish;
o‘yin va mustaqil harakat mobaynida doimiy ravishda bolaning
kayfiyatini kuzatish;
sokin va do‘stona ohangda gapirish;
bolaga o‘yinchoq tanlashda ishlab chiqaruvchining tavsiyalariga rioya
qilish lozim.
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH
Kichik soha: “Men” konsepsiyasi
Talab: Bola o‘zini o‘z xususiyatlariga ega, ijobiy shaxs sifatida
qabul qiladi. Bola mustaqil va o‘ziga javob beradi
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
o‘z ismiga munosabat
bildiradi, ishora va
tovushlar bilan javob
beradi;
ayrim tana a’zolarini
ko‘rsatadi(boshi, qo‘li,
oyog‘i, burni); ko‘zguda, rasmda
o‘zini taniydi, o‘z
ismini biladi;
kattalar talabi bilan
uning istagi to‘g‘ri
kelmaganda e’tiroz o‘zi va buyumlari haqida
so‘zlaydi (bu meniki);
hamma ishni o‘zi
bajarishga intiladi;
o‘zi bajargan ishga
sevinadi;
113

ko‘zguda o‘z aksiga kuladi;
kattalar e’tiborini turlicha
o‘ziga tortadi;
istagan natijaga erishganda
xursandchilikni ifodalaydi
yoki norozilik bildiradi,
injiqlanadi. bildiradi;
kattalar tomonidan
o‘zining
harakatlariga
bildirilgan rag‘bat va
tanbehni farqlaydi. o‘z narsalarini taniydi ;
o‘zini aniq bir jinsga
mansubligini biladi;
biror bir ishni mustaqil
bajaradi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolani ismi bilan chaqirish;
bolaning tana a’zolarini
ko‘rsating va nomini aytish;
bolaga ko‘proq tabassum
bilan qarash, u bilan
birgalikda ko‘zguga qarash;
turli vaziyatlarda bolaning
hissiyotlarini ta’riflab o‘tish
(“Zarina ayiqcha kelganiga
xursand bo‘lyapti”,
“Shahzoda charchadi,
uyqusi kelyapti);
bolaning harakatlariga ko‘ra
munosabatni bildirish. bolaga o‘zini ijobiy
baholashida
ko‘maklashish:
“men — yaxshi”,
men tirishqoq”;
bolani boshqalar
bilan bo‘lashishga
o‘rgatishni boshlash;
“o‘g‘il bolalar —
kuchli”, “qiz bolalar
— muloyim” kabi
stereotiplardan
qochish;
“man etiladi” va
“...mumkin emas”
iboralaridan voz
kechish; bolaga
noto‘g‘ri harakatlar
oqibatini
tushuntirgan holda
uni yo‘naltirish
(“qum ko‘zingga bolani boshqalar bilan
muloqotda o‘zini
tanishtirishga odatlantirish;
bolani yutuqlari uchun
albatta maqtash, yutuqlar
kichikroq bo‘lsa ham;
bola bosh bo‘ladigan
holatlarni tashkillashtirish;
tanbeh berishdan o‘zini
tiyish.
114

tushsa, ko‘zing
og‘riydi”).
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH
Kichik soha: Hissiyotlar va ularni boshqarish
Talab: Bola boshqalarning his-tuyg‘ularini farqlashi va o‘zinikini
ifodalashga qodir
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
atrofdagilar kayfiyatini
so‘zlashuv ohangiga qarab
aniqlaydi (onam xursand
bo‘lyapti, bobomning jahli
chiqyapti);
qarsak chaladi, xursand
bo‘ladi, biron-bir tovush
yoki harakati atrofdagilarga
ta’sir qilishini anglasa,
ushbu tovush va
harakatlarni qaytaradi. kattalarning unga
munosabatidan o‘z
hissiyotlarini,
taassurotlarini
namoyon qiladi;
hayrat, zavq,
qo‘rqinchni
ifodalaydi;
mustaqil o‘yin
harakatlari bilan
bog‘liq bo‘lgan
quvonchni
(xafalikni)
ko‘rsatadi. muloqotda ochiq, ijobiy
emotsional ruhiyat ustun,
atrofdagilarga asossiz
tajovuzkorlik
ko‘rsatmaydi;
boshqalarga achinadi,
qayg‘uradi ;
boshqa odamning
emotsional holatini
tushuna boshlaydi va
shunga mos munosabat
bildiradi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolaning har bir yutug‘ini
maqtash va qo‘llab-
quvvatlash;
o‘yinchoqlarga ovoz berib,
turli hissiyot va
harakatlarni tanish
imkoniyatini berish; bola bilan u bilan
bog‘liq bo‘lgan turli
vaziyat va
hissiyotlarni
muhokama qilish;
bolaga rad javobini
berilishi sababini bola bilan suhbatda
hissiyotlarni ta’riflovchi
so‘zlarni qo‘llash;
multfilm qahramonlarining
yorqinligini tahlil qilish;
hissiyotlarni ifodalovchi
so‘zli o‘yinlardan
115

oilada emotsional ijobiy
holatni yaratish va har
kuni bola bilan o‘ynash;
o‘yin vaqtida bolaga
o‘ziga ishonch hissini
oshirish uchun yaqin
turishga harakat qilish va
barcha birgalikda
bajarilayotgan harakatlarni
bolaga aniq va lo‘nda
tushuntirish;
baland tovush va
shovqinlarni cheklash. tushuntirish;
bolaning jahli
chiqganda, xafa
bo‘lganda yoki
o‘zini yomon his
etganda yonida
bo‘lish. foydalanish, kayfiyat va
his tuyg‘ular haqidagi
hikoyalar va she’rlarni
o‘qish.
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH
Kichik soha: Ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan
muloqot
Talab: Bola tengdoshlari va kattalar bilan muloqot malakalarini
rivojlantirishga qodir
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
salomlashadi, munosabat
bildiradi, xayrlashayotganda
qo‘lini silkitadi;
boshqa bola harakatini
kuzatadi, kuladi yoki
bog‘lanishsiz gapiradi;
kattalarning ko‘p
murojaatlariga javob beradi,
biroq ba’zilarini e’tiborga
olmaydi. kattalar harakatiga
taqlid qilishga
intiladi;
tovushi yoki
harakati bilan
boshqa bolaning
diqqatini o‘ziga
tortadi;
boshqa bolalar
bilan o‘yinda kattalar harakatiga taqlid
qiladi;
kattalarni birga
o‘ynashga jalb qilishga
intiladi;
tengdoshlari yonida
o‘ynaydi;
boshqa bolalar bilan
o‘yinchoqlarini
116

qatnashadi;
turi harakatlarni
bajarib, hayvonlar
harakatini
o‘xshatib harakatli
o‘yinlarda ishtirok
etadi. bo‘lishadi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolaga harakatlar
namunasini ko‘rsatish
(salomlashish, xayrlashish);
bolani kattalar murojaatiga
javob bergani uchun
maqtash;
ochiq havoda boshqa
bolalar bilan birgalikda sayr
tashkillashtirish;
harakatlarni so‘zlar bilan
qo‘shib olib borish. bolaga o‘yin yoki
harakatning umumiy
qoidalarini
tushuntirish (biz
qumni o‘ynaymiz,
lekin qumni
sochmaymiz);
tengdoshlar bilan
birgalikdagi
faoliyatga jalb qilish bola bilan o‘yin
mobaynida boshqalar bilan
hamkorlik qilishni shaxsiy
namuna asosida namoyish
etish;
muloqot jarayonida
chegara belgilash;
bolani boshqa bolalar bilan
taqqoslamaslik.
NUTQ, MULOQOT, O‘QISH VA YOZISH MALAKALARI
Kichik soha: Nutq va til
Talab: Bola nutqni tinglash va tushunishga, gapirish va muloqot
qilishga qodir
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
ba-ba, ma-ma, bu-bu va
boshqa bo‘g‘inlarni
talaffuz qiladi;
bolalar qo‘shiqlari,
ovutmachoqlar, ertaklar, kundalik hayotda
bajariladigan
harakatlarni
anglatuvchi so‘zlar istak va iltimosni ifoda
etadi;
kattalar nutqini to‘g‘ri
tushunadi;
kattalarning oddiy
117

qisqa va sodda hikoyalarni
tinglaydi;
nomi tilga olingan obyekt
tomon qaraydi (oyisi
qani…);
yorqin rasmli kitobchalarni
ko‘rishga qiziqish
bildiradi. ma’nosini tushunadi;
o‘rindosh so‘zlarni
qo‘llaydi, kattalar
ketidan yengil
so‘zlarni qaytaradi;
kattalar nutqiga
taqlid qiladi;
kitoblarni o‘rganadi. topshiriqlarini bajaradi;
harakatlarni nutq bilan
birga olib boradi;
so‘zlardan foydalanadi;
kitob o‘qib berishlarini
so‘rashi mumkin;
rasmlar bo‘yicha kitobni
taniydi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolani parvarishlash
jarayonida (emizish,
cho‘miltirish, uxlashga
yotqizish) u bilan
gaplashish, tana a’zolari,
kiyim, buyumlar nomini
aytish;
bolaga turli hikoyalar,
ertaklar aytib berish,
birgalikda yorqin
kitoblarni tomosha qilish
va bolani diqqat bilan
tinglashga qiziqtirish;
bola bilan muloqot
mobaynida unga savollar
berish va ma’nosi bo‘yicha
to‘g‘ri javobni
takrorlashga undash. bolaga kitob o‘qib,
turli hikoya va
ertaklarni so‘zlab
berish;
sayr davomida
ko‘rgan narsalarni
muhokama qilish
(kuchuk yuguryapti,
bolakay maktabga
ketyapti);
bola bilan birga
kitob do‘konlari va
kutubxonalarga
borish;
televizor ko‘rish va
elektron texnika
qo‘llashni
chegaralash. bola bilan muloqot
vaziyatlarini yaratish,
savollar berish;
bolaga topshiriqlar berish,
masalan, “qiyom uchun
likopcha olib kel”, “qizil
qalamni ol”, “kichik
ayiqchaga qo‘shiq aytib
ber”;
bolaning so‘z boyligini
turli didaktik o‘yinlar,
kuzatuv va tomoshalar
orqali boyitib borish;
kitob xarid qilishda bolaga
tanlash imkonini berish.
NUTQ, MULOQOT, O‘QISH VA YOZISH MALAKALARI
Kichik soha: Qo‘l barmoqlari mayda motorikasi
Talab: Bola asosiy harakatlarni egallagan, qo‘llarning mayda
118

motorli ko‘nikmasiga ega
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
turli yuzalarda barmoqlari
bilan guash(bo‘yoq)
yordamida chizadi (oyna,
sellofan, qog‘ozda). ishlatayotgan
buyumlarini
barmoqlari bilan
ushlaydi; (qalam,
mo‘yqalam,
marker) betartib
chiziqlarni chizadi. turli erkin chiziqlar va
noaniq aylanalar chizadi;
turli yuzalarda turli
shakllar chizadi;
o‘z ismining yozuvini
taniydi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolani rasm yaratish uchun
barmoqlaridan
foydalanishga
rag‘batlantirish. bolaga yirik harflarni
taklif etish, ushbu
harflarni qum orasiga
bekitib birgalikda
izlash;
harflar shaklidagi
pechenyelarni xarid
qilish;
stikerli kitoblardan
foydalanish;
bola soch o‘rishga
o‘rganishi uchun
sochli
qo‘g‘irchoqlardan
foydalanish. bolaga echinish va
kiyinish ketma-ketligini
ko‘rsatish;
bola bilan turli topshiriqli
o‘yinlar o‘ynash: stolga
qoshiqlarni qo‘yish, non
idishni olib kelish;
bola bilan chizish,
qirqish, yopishtirish va
yelimlash;
qum, xamir va shakllar
bilan o‘ynash;
bolani kichik yutuqlari
uchun doim
rag‘batlantirish.
BILISH JARAYONINING RIVOJLANISHI
Kichik soha: Intellektual-anglash malakalari
Talab: Bola qiziquvchan, intiluvchan, faol, bilishga qiziqish
119

bildiradi va unga ehtiyoji mavjud
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
o‘z o‘yinchoqlarini
tekshirish(o‘rganish)ni
boshlaydi: og‘ziga soladi,
uloqtiradi, bo‘laklarga
bo‘ladi, taqillatib ko‘radi,
ikkitasini bir-biriga uradi va
chiqayotgan tovushni
tinglaydi;
biror bir tovushni atrof-
muhit bilan bog‘laydi
(masalan, mushukni “myau”
bilan, kuchukni “vov”
bilan)
atrofidagi obyektlarni
kuzatadi. rasmdagi
predmetlarni taniydi;
tabiat hodisalarini
qisqa muddat ichida
kuzatadi;
ayrim sabzavot va
mevalarni biladi va
farqlaydi;
hasharotlar
(chuvalchanglarni
tegib ko‘radi,
chumolini kuzatadi),
hayvonlar (uy
hayvonlariga
qaraydi, ularni
ko‘rsatadi),
o‘simliklar (gullarni
yuladi, barglarni
to‘playdi) bilan
qiziqadi. tana a’zolarini ko‘rsatadi
va ularning funksiyasini
biladi;
predmetlarning taktil
xususiyatlarini biladi
(yumshoq, qattiq, dag‘al,
silliq);
predmetli rasmlar orqali
jonli tabiat obyektlarining
nomini biladi (hayvonlar,
o‘simliklar, qushlar);
tabiatning ayrim
hodisalarini far?laydi
(yomg‘ir, qor).
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolaga turli obyektlarni
boshqarish imkonini berish;
bolani bir-biriga mos
o‘yinchoqlarni jamlashga
qiziqtirish — qo‘g‘irchoq
kiyimi qo‘g‘irchoqqa mos bola bilan toza
havoda, fermada (uy
hayvonlari),
hayvonot bog‘ida
sayr qilish;
ob havo va turli fakturali predmetlarni
ushlab ko‘rishni va nomini
aytishni taklif qilish;
barglar, cho‘plar, toshlar
yig‘ish
hududda qush va
120

kelishi
bolaga atrofdagi yangi
narsalarni ko‘rsatish va
uning munosabatini
kuzatish;
yangi obyektlarni qo‘llagan
holda bola bilan o‘ynash ;
turli hayvonlar turli
tovushlar chiqarishini
namoyish qilish. hissiyotlar haqida
so‘zlashish;
yomg‘ir yoki qor
vaqtida bola bilan
qor parchalari yoki
yomg‘ir tomchilarini
kuzatish;
ko‘lmakka sakrash,
qordan shakl yasash;
varrak uchirish
biror bir obyektni
uzoq kuzatish. hasharotlarni, akvariumda
baliqlarni, ariqda yoki
ko‘lmakda suv harakatini
kuzatish;
tabiat hodisalarini
kuzatish, qor, ko‘lmak,
quyoshli quyonchalar,
qum, suv va soya bilan
o‘ynash.
BILISH JARAYONINING RIVOJLANISHI
Kichik soha: Elementar matematik malakalar
Talab: Bola boshlang‘ich matematik malakalarga ega
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
predmetlarni katta va
kichikka ajratadi. miqdorni “bitta”,
“ko‘p”ga ajrata
oladi. predmetlarni rangi va
shakliga qarab farqlaydi;
predmetlarni kichigidan
kattasiga qarab bir qator
qilib joylashtiradi;
shakllarni o‘ziga mosini
topadi (Segen doskasi).
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
turli o‘lchamdagi kubiklarni
oling va ularni katta va
kichikka ajratishni
ko‘rsatish;
bolaga raqamlar yozilgan bolaga
predmetlarning
hajmi, og‘irligi va
uzunligini ta’riflab bola diqqatini bir-biridan
farq qiladigan o‘lchamdagi
predmetlar va ularning
nomlanishiga qaratish
121

kartochkalarni ko‘rsatish;
bolani sensor tajribasini
boyitish maqsadida qo‘lini
ushlab turli shakllar ustidan
yurgizish (boshi dumaloq,
ko‘zi kichkina). borish;
bolaga sayr davrida
elementar matematik
savollar berish: biz
qancha zinapoyani
bosib o‘tdik?, senda
nechta o‘yinchoq
bor?
bolani matematik
bilimlarini
rivojlantirish
bo‘yicha faoliyatga
jalb qilish (menga
bitta piyola olib kel,
ikkita pechenye ber). (katta-kichik);
predmetlarni shakli
bo‘yicha ajratish va
nomini to‘g‘ri aytish
malakasini shakllanishiga
ko‘maklashish (kubik,
g‘isht, shar);
bolada atrof-olamni amaliy
o‘zlashtirish tajribasini
ortishiga ko‘maklashish;
yotoqxona, mehmonxona,
o‘yin xonasi va boshqa
xonalarni ajratishga
o‘rgatish;
bola bilan birgalikda
zinapoyalarni, qarsak va
boshqalarni sanash.
BILISH JARAYONINING RIVOJLANISHI
Kichik soha: Tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat
Talab. Bola o‘zining tabiiy muhitiga qiziqishini namoyon qiladi,
fanni o‘rganishda faol
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
o‘yinchoqlar va predmetlar
bilan tajriba o‘tkaza
boshlaydi (ushlaydi,
chiqaradi, bir-biriga
joylashtiradi, bosadi,
ochadi) ;
bo‘sh piyolani oladi va unga boshqalarning
harakatini yoki
tushib ketgan
predmetni kuzatadi;
quvonch yoki
qoniqish hissini
baxsh etuvchi yaqin atrofidagi
predmetlarni farqlaydi
(o‘yinchoqlar, idish-
tovoqlar, kiyim, poyafzal,
mebel) ;
ayrim uy va yovvoyi
122

suv yoki sharbat quyib
berishni so‘raydi;
predmetlar yoki
insonlarning ko‘zdan g‘oyib
bo‘lishi va paydo bo‘lishiga
munosabat bildiradi. harakat va
tovushlarga erishish
uchun predmetlar
bilan harakatlanadi;
harakatlarga taqlid
qiladi yoki boshqalar
imo-ishorasini
takrorlaydi. hayvonlarni biladi;
ayrim sabzavot va
mevalarni farqlaydi
kattalar yordamida
qurilmalar quradi;
o‘z qurilmasi atrofida
o‘yin tashkillashtiradi;
predmetlarni tegishli
muhitga joylashtirishni
biladi (jirafni hayvonot
bog‘iga, mashinani
garajga).
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolani o‘yinchoqlar bilan
o‘ynashdagi mustaqilligini
qo‘llab-quvvatlash;
bolaga tajriba o‘tkazish
uchun turli materiallarni
turli miqdorda berish;
piyolani olish,bolaga ichi
bo‘shligini ko‘rsatish, biror
bir suyuqlik bilan to‘ldirish
va bolaga ichi to‘lganligini
tushuntirish. bola bilan xirgoyi
qilib, tovushlar
chiqarib, imo
ishoralar bilan
o‘ynash; bolaga
shakli, rangi,
og‘irligi turlicha
bo‘lgan o‘yinchoq
va predmetlarni
berish;
bola harakatiga
munosabat bildirish;
o‘zgarishlar
jarayonini ko‘rsatish
(puflash, sovun
ko‘piklarini yaqin atrofdagi
predmetlarni nomini to‘g‘ri
aytish (o‘yinchoqlar, idish-
tovoqlar, kiyim-kechak,
poyafzal, mebel);
predmetlar rangi, hajmi va
qanday materialdan
qilinganligini ko‘rsatish va
tushuntirish (qog‘oz,
daraxt, mato, loy);
hayvonlar haqida oddiy
dalillarni keltirish;
mustaqil qurish istakini
qo‘llab- quvvatlash.
123

chiqarish);
u bilan to‘kilgan
barglar ustida yurish,
oynalarda tajribalar
ko‘rsatish.
IJODIY RIVOJLANISH
Kichik soha: Dunyoni badiiy tasavvur etish
Talab: Bola turli xil san’at vositalaridan foydalanib, dunyoni his
etish va tushunishini namoyish etadi
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
mutolaa davomida rasmli
bolalar ertagi va musiqani
tinglaydi;
she’rlarni tinglaganda
kattalar ketidan harakatlarni
qaytaradi (boshini
qimirlatadi, qarsak
chaladi) ;
yorqin rangdagi rasmlarga
e’tiborini qaratadi. musiqa, tovushlarga
munosabat bildiradi;
bolalar kitoblarini
varaqlaydi va undagi
tanish ertak
qahramonlarini
biladi;
kiyimdagi rasmlarga
e’tiborini qaratadi;
multfilm tomosha
qiladi
rasm chizish uchun
ranglarni tanlaydi. sevimli kitobi va rasmlarni
taniydi;
ertaklardagi jarayonga o‘z
hissiyotlarini bildiradi;
bo‘yoq va mo‘yqalam
haqida bazaviy
tushunchaga ega;
loy va plastilindan
foydalanadi;
sevimli qo‘shiqlarini
tinglaydi;
bolalar musiqiy
instrumentlarini chaladi;
teatrga qiziqish bildiradi;
o‘ziga moslab kiyim
tanlaydi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolaga kitobning bir qismini
emas, balki rasmlarni bolaga tomosha
qilish uchun bolaga hayvonlarni
o‘xshatib, his-tuyg‘u bilan
124

namoyish etgan holda biror
bir to‘liq voqeani o‘qishga
harakat qilish;
bolaga emotsional,
hayvonlarga taqlid qilib,
o‘qish;
bolani ijobiy hissiyotlarga
undab o‘qish;
bolaga turli xavfsiz
ijodkorlik predmetlarini
berish ;
mumtoz musiqani qo‘yish. mo‘ljallangan
predmetlarni o‘ziga
jamlagan ish joyini
tashkil qilib berish;
bolaga chiroyli
manzaralar
tasvirlangan
disklarni namoyish
etish va ularni bola
qo‘li yetadigan
joyda saqlash;
bolalar bayrami va
tadbirlarida ishtirok
etish. o‘qish;
bolaning musiqa bilan
bog‘liq faoliyatini qo‘llab-
quvvatlash (fonli klassik
musiqa, bolalar
qo‘shiqlari);
master klass, bayram, xalq
sayllarida ishtirok etishni
davom ettirish.
IJODIY RIVOJLANISH
Kichik soha: Badiiy-ijodiy qobiliyatlar
Talab: Bola atrofdagi borliqni ijodiy o‘zgartirish malakasiga ega
0-1 yosh 1-2 yosh 2-3 yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
musiqa tinglash mobaynida
tanasi bilan raqs
harakatlarini bajarishga
intiladi;
chiroyli predmet va
narsalarga e’tibor qaratadi. kattalar yordamida
ovutmachoqlar
yodlaydi;
chizilgan tasvirlarni
barmoqlari bilan
yurgizib chiqadi;
sodda tasviriy
shakllarni qo‘li va
barmoqlari bilan
chizadi;
qum yok loyni o‘z yoshiga monand
she’rlarni aytadi;
ovutmachoq va
to‘rtliklarni aytayotganida
imo ishoralar bildiradi;
namuna asosida tegishli
ranglarni tanlaydi;
oddiy san’at shakllarini
bo‘yaydi;
loy yoki plastilindan
125

ezg‘ilaydi;
sodda raqs
harakatlarini
bajaradi (qarsak
chaladi, oyoqlari
bilan harakatlanadi
va hokazo) ;
avval tinglagan
musiqalarni taniydi. shakllar yasaydi;
so‘ralgan obyektni
kubiklardan yasaydi;
sodda pazl va mozaikani
yig‘adi;
musiqa tinglaganda raqsga
tushadi;
boshqa bolalar bilan
birgalikda qo‘shiq aytadi;
ritmga mos harakatlanadi;
musiqa asosida so‘ralgan
harakatlarni bajaradi.
BOLANI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA FAOLIYAT
bolaga quvnoq musiqalar
qo‘yish va birgalikda raqsga
tushish;
musiqaga monand qanday
qarsak chalishni ko‘rsatish;
musiqaga monand oyoq va
qo‘llar bilan qanday
harakatlanishni ko‘rsatish;
alla aytish;
bolani chiroyli did bilan
kiyintirish va kiyim
detallariga bolaning
diqqatini qaratish. bola tasavvurini
rivojlantiruvchi
muhit yaratish;
bolaning musiqiy
faolligini
rivojlantiruvchi
bolalar qo‘shiqlarini
eshittirish;
bolani taom
tayyorlash, xonalarni
bayramga tayyorlash
jarayoniga jalb
qilish;
turli tabriknomalarni
tomosha qilish,
do‘kon va salonlarda
kompozitsiya bolaga mustaqil ishlashi
uchun turli tabiiy
materiallar, bo‘yoq, yelim,
qalam va plastilin va
hokazolardan tashkil
topgan ish joyini
tashkillashtirish;
bolani chizishga
rag‘batlantirish;
bola atrofidagi
o‘yinchoqlar, predmet va
materiallarni vaqti-vaqti
bilan o‘zgartirib turish;
bolani tasavvurini
qo‘llagan holda biror bir
ertak qahramoni bo‘lishga
126

yaratayotgan
ishchilar faoliyatini
kuzatish undash.
Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yilayotgan
talablar
JISMONIY RIVOJLANISH VA SOG‘LOM TURMUSH
TARZINI SHAKLLANISHI
Kichik soha: Yirik motorika
Talab: Bola o‘z tana a’zolarini boshqaradi, maqsadli to‘g‘ri
harakatlanadi
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
turli usullar bilan
yuradi (to‘g‘ri,
erkin, ko‘rsatilgan
yo‘nalishda) ;
kolonna, doira
bo‘lib saflana
oladi;
muvozanatni
saqlab yuguradi;
sport zinasida
yuqori va pastga
harakatlanadi;
bir joyda ikki
oyoqlab sakraydi; oyoq uchida,
tovonida, oyoq
kaftlarining
yon tomoni
bilan va
tizzalarini
yuqori ko‘tarib
yuradi;
arqon ustida
muvozanat
saqlab yuradi;
tizzalarini
yuqori ko‘tarib oyoqlarini uchidan
tovoniga almashtirib
yuradi;
to‘siqlarni aylanib
yoki xatlab o‘tadi;
gimnastika
skameykasida
muvozanatni
saqlagan xolda,
qadamba qadam
yuradi;
qiya doska ustida
to‘g‘ri va yoni bilan bir, ikki, to‘rtta
bo‘lib saflanadi,
doira bo‘lib, qator
bo‘lib yuradi;
yurishda turli
topshiriqlarni
bajaradi;
yengil yuguradi
(shiddat bilan,
to‘siqlarni yengib
o‘tib, yo‘nalish va
muvozanatni
saqlagan holda) ;
bir joyda aylanib
127

oldinga siljib
sakraydi ;
aylana yoyi
tagidan emaklab
o‘tadi;
badantarbiya
vaqtida
mashqlarni
takrorlaydi;
uch oyoqli
velosipedda
uchadi. yuguradi;
past to‘siqlar
ustidan sakrab
o‘tadi;
arqonda
sakrashga
harakat qiladi;
gimnastika
skameykasi
ustida qo‘li
bilan tortilib
qornida
suriladi;
gimnastika
narvonida
harakatlanadi;
samokatda
uchadi. yuradi;
yugurishning har xil
turlarini bajaradi
(ilonizi, zigzag,
mokisimon,
to‘siqlarni yengib
o‘tib) ;
turli usullar bilan
sakraydi;
bir necha predmet
oralab emaklaydi;
qornida yotib,
qo‘llari bilan tortilib
emaklaydi;
gimnastika narvoniga
o‘rmalab chiqadi. sakraydi,
oyoqlarini o‘ngga
va chapga
almashtirib
sakraydi;
arqonda turli
usullarda sakraydi;
arqonli narvon,
yo‘g‘on arqonda
yuqoriga
ko‘tariladi;
ikki oyoqli
velosipedda
uchadi.
JISMONIY RIVOJLANISH VA SOG‘LOM TURMUSH
TARZINI SHAKLLANISHI
Kichik soha: Mayda motorika
Talab: Bola qo‘li va barmoqlarini turli maqsadlarda ishlatadi
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
xalqaga arqonni
kirg‘izadi;
mayda
predmetlarni
ma’lum bir mustaqil
tugmachalarini
qadaydi va
echadi, kiyimi
va poyabzali yuzalarda turli
chiziqlar chizadi
(asfaltda klassik
o‘yini) ;
kichik, o‘rta va katta tasavvurdagi
predmetlarni
qo‘llari bilan (gul,
qush, kapalak,
128

tartibda taxlaydi;
mustaqil ravishda
o‘yinchoqlarni
qutiga
joylashtiradi va
undan oladi;
kattalar
yordamida yirik
hajmdagi
munchoqlarni
ipga o‘tkazadi;
buyumlarni bir
idishdan
ikkinchisiga
joylashtiradi. ilgaklarini o‘zi
taqadi;
namuna asosida
ipga mayda,
o‘rta, va yirik
munchoqlarni
teradi;
qulflarni ochadi
va yopadi,
kalitdan
foydalanadi;
mayda
buyumlarni
buraydi va bir
biriga ulaydi
(konstruktor
qismlari) ;
konstruktornin
g katta va
kichik
qismlaridan har
xil predmetlar
yasaydi;
namuna asosida
to‘g‘ri chiziq
va aylana
chizadi;
ko‘rsatilgan
chiziq bo‘yicha
qog‘oz, mato o‘yinchoqlarni qutiga
hajmiga qarab
joylashtiradi;
murakkab
konstruksiyalarni
jamlaydi;
qopchadagi
o‘yinchoqni
paypaslab nomini
ayta oladi;
to‘g‘ri chiziq bo‘ylab
qog‘ozni mustaqil
qirqadi. qasr) ko‘rsatadi;
arqonlardan turli
tugunlarni tugadi;
o‘yin faoliyati
mobaynida
mayda
o‘yinchoqlar
bilan o‘ynaydi;
belgilangan
chiziqlar bo‘ylab
qog‘ozni batartib
yirta oladi;
mayda qismli
mozaika va
pazllarni yig‘adi.
129

va salfetkani
buklaydi;
ko‘rsatilgan
chiziq bo‘ylab
qog‘ozni
qaychi bilan
qirqadi.
JISMONIY RIVOJLANISH VA SOG‘LOM TURMUSH
TARZINI SHAKLLANISHI
Kichik soha: Sensomotorika
Talab: Bola sezgi organlari yordamida o‘z harakatlarini
boshqarishga qodir
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
katta koptoklarni
masofaga, ikki qo‘l
bilan, o‘tirib, turib
irg‘itadi;
belgilangan
nishonga predmetni
irg‘itadi;
boshqa bolaga
koptokni irg‘itadi
yoki otadi;
silliq va notekis
teksturaning
farqiga boradi;
ta’mni aniqlaydi; koptokni yerga
o‘ng va chap
qo‘li bilan
galma-gal
uradi;
galma gal chap
va o‘ng tomon
aylanadi;
turli tekstura va
yuzaning
farqiga boradi;
matrap bilan
mayda
uchayotgan,
suzayotgan koptokni osmonga
irg‘itib, tutib oladi;
uzatilgan koptokni
turli usullar bilan ilib
oladi;
koptokni klyushka
bilan to‘siqlarora olib
o‘tadi;
qumli xaltachani
nishonga otadi;
boshqa bolaga
koptokni ikki qo‘llab
asosiy vaziyatdan
uzatadi; pastdan, boshi uzra
koptokni irg‘itadi;
koptokni yer
bo‘ylab ilonizi
qilib irg‘itadi;
chanada, rolikda,
ikki oyoqli
velosipedda
uchadi;
koptok bilan
nishonni urib
tushiradi
(bouling) ;
gardishni qo‘lida,
oyog‘ida, belida
130

qo‘g‘irchoqli
aravachani itaradi. predmetlarni
tutadi;
sovun
ko‘piklarini
uchiradi. turli analizatorlar
orqali predmetni
tadqiq qiladi (ko‘zi
bog‘langan xolda,
ta’miga qarab,
paypaslab). aylantiradi;
halqalarni halqa
ustuniga otib
tushiradi.
JISMONIY RIVOJLANISH VA SOG‘LOM TURMUSH
TARZINI SHAKLLANISHI
Kichik soha: Sog‘lom turmush tarzi va xavfsizlik
Talab: Bola sog‘liqni saqlash malakalarini namoyon qiladi. Bola
xavfsiz sog‘lom taom va hayot xavfsizligi qoidalari haqida tushunchaga
ega
3-4
yosh 4-5 yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
mustaqil qo‘li,
yuzini yuvadi,
tishini tozalaydi,
sochiqdan
foydalanadi;
taroq va
dastro‘mol yoki
salfetkadan
foydalanadi;
ovqat vaqtida
mustaqil qoshiq
bilan foydalanadi,
ovqatdan so‘ng
og‘zini chayadi ;
xonada tartibni vitaminlar va
sog‘lom
ovqatlanish
foydasini
biladi;
ovqatlanish
oldidan qo‘lini
yuvadi;
sanchqidan
to‘g‘ri
foydalanadi;
o‘z tashqi
ko‘rinishini
tartibga shaxsiy gigiyenaga
rioya qiladi;
stol atrofida
ovqatlanish
madaniyatiga rioya
etadi;
vitaminlar va ularni
taomdagi foydasini
biladi;
salomatlik haqida
qayg‘urish
muhimligini
anglaydi;
asosiy tana a’zolari
va ularning o‘zining tashqi
ko‘rinishiga etibor
beradi;
jismoniy
mashqlarni
mustaqil bajaradi;
tabiat burchagidagi
o‘simliklar va
jonzotlarni
parvarishlaydi;
salomatlikka
zararli bo‘lgan
xulq shakllarini
anglaydi (chekish,
ichkilikbozlik,
131

saqlaydi, o‘zidan
keyin
o‘yinchoqlarni
yig‘ishtiradi;
mustaqil
hojatxonaga
boradi;
xavfli bo‘ladigan
predmetlarni
farqiga boradi. keltiradi;
hojatxonadan
so‘ng o‘z-
o‘ziga xizmat
qiladi;
yordam so‘ray
oladi;
xavfli bo‘lgan
predmetlar,
joylar va
moddalar
nomini biladi
(zinapoya,
boloxona,
ochiq oyna,
issiq suv, olov,
dori, o‘tkir
asboblar,
elektr);
notanish
insonlar bilan
ketish mumkin
emasligini
tushuntiradi;
qanday qilib
gavdani to‘g‘ri
tutish
kerakligini
tushuntirib bera
oladi. funksiyalarini biladi;
piyodalar uchun
asosiy yo‘l
qoidalarini biladi;
suv ichish foydasini
anglaydi va mustaqil
suv ichish rejimini
bajaradi;
xavfsiz xatti-
harakatning asosiy
qoidalarini biladi va
ularga rioya qiladi;
yordam zarur
bo‘lganda kattalarga
murojaat qilish
kerakligini biladi;
xavfli faoliyatlar
nomini aytib beradi:
xavfli joylarda
o‘ynash ( mashina
qatnovi yo‘laklarida,
qurilish yaqinida,
notanish suv
havzalarida, ko‘l,
oqar suvlarda
cho‘milish),
velosipedda mashina
qatnovi yo‘llarida. olov bilan o‘ynash
va hokazo) ;
bog‘chada,
ko‘chada,
transportda yurish
qoidalariga rioya
qiladi;
piyodalar va
velosipedchilar
uchun yo‘l
qoidalarini biladi;
yong‘in xavfsizligi
-101; milliy
gvardiya- 102; tez
yordam -103; gaz
xizmati -104
telefon raqamlarini
biladi;
xavfli vaziyatlarda
qanday yo‘l
tutishni biladi va
tushuntiradi
supermarketda,
shaharda,
qishloqda, dalada
yo‘qolib qolsa,
o‘zini qanday
tutish kerakligini
biladi.
132

IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH
Kichik soha: “Men” konsepsiyasi
Talab: Bola o‘zini o‘ziga xos xususiyatlari bilan, ijobiy shaxs
sifatida qabul qiladi, mustaqil va o‘z xatti-harakatiga javob beradi
3-4
yosh 4-5 yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
o‘zi haqida —
“men” deb
birinchi shaxs
nomidan gapiradi;
o‘zi haqida
so‘zlaydi (ismi,
familiyasi, yoshi,
jinsi va
boshqalarni
biladi) ;
o‘z yaqin
insonlariga
murojaat qiladi va
yordam so‘raydi;
o‘ziga do‘st
tanlaydi va u bilan
o‘ynaydi;
o‘z oilasi va
yaqinlariga
qiziqish bildiradi;
o‘z ehtiyojlarini
bildiradi; o‘z xohish
istaklari,
qiziqishlarini
bildiradi;
o‘yin davomida
rollarni
bajaradi;
o‘z hatti
harakatlariga
javob beradi
(“buni men
qildim”) ;
kattalar
iltimosini
(topshiriqni)
bajaradi;
mashg‘ulot
davomida
diqqatni
jamlaydi;
yutuqqa
motivatsiya o‘ziga yuklatilgan
majburiyatlarni
qabul qiladi va
bajaradi;
o‘zining qaysi
millatga
mansubligini
biladi ;
o‘zining hoxish-
istaklari va
qiziqishlarini aniq
belgilaydi;
o‘z hissiyotlarini
namoyon qiladi;
o‘z o‘zini
baholashga qodir;
mustaqil o‘ziga
faoliyat turini
tanlaydi;
g‘oyalar taklif etadi,
tashabbuskor
xayrixoh va mustaqillikka
intiladi;
o‘zining oilaviy,
gender
mansubligiga
ijobiy his
tuyg‘ularni
anglaydi va farqlay
oladi;
o‘zining millati, tili
va o‘z
madaniyatining
muhim
elementlarini
biladi;
o‘ziga yuklatigan
majburiyatlar
asosida faoliyatni
tashkil qiladi;
shaxsiy qarorlarini
qabul qilishga
qodir;
133

ortib borayotgan
o‘ziga ishonchni
bildiradi. bildiradi;
omadsizlik,
mag‘lubiyatda
qayg‘uradi;
turli hissiyotlar
va kayfiyatlarni
namoyish etadi;
o‘z o‘yini
uchun joy
hozirlaydi. ochiqko‘ngil. boshqalarga
namuna bo‘lishga
harakat qiladi.
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH
Kichik soha: Hissiyotlar va ularni boshqarish
Talab: Bola o‘zining va o‘zgalarning hissiyotlarini anglashga va
o‘zining hissiyotlarini moslashtirishga qodir
3-4
yosh 4-5 yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
ertak, hikoya,
multfilmlar
qahramonlariga
hamdardlik
bildiradi;
quvonch, qayg‘u
kabi hissiy holatni
tushunadi;
o‘z kechinmalari
va hissiyotlarini
namoyon etadi
(“menga yoqadi”,
“men bolalar bilan
o‘yin davomida
samimiy
munosabat
bildiradi; va
o‘z
o‘yinchoqlari
bilan
o‘rtoqlashadi;
kattalar bilan
eslatmasiz
salomlashadi asosiy hissiyotlar
sababini tushunadi;
kimnidir xafa qilsa,
o‘zini aybdor xis
qiladi;
yaxshi yoki yomon
xulqqa baho bera
oladi;
o‘yin mobaynida
g‘oliblikdan
quvonishni biladi;
yaqin insonlari va
do‘stlari bilan o‘z o‘z hissiyotlari
nazorat qiladi;
turli ijtimoiy
vaziyatlarga
emotsional
munosabat
bildiradi;
o‘z hissiy holatini
izohlab berishi
mumkin;
boshqa insonlar
yoki badiiy
asarlar
134

yoqtirmayman”) ;
boshqa bolaning
hissiyotlarini
aniqlaydi va so‘z
bilan ifoda etadi;
boshqalarga
hamdardlik
bildiradi;
sujetli-rolli
o‘yinlarda ishtirok
etadi;
o‘z oilasi haqida
so‘zlar ekan, nima
yoqishi va
yoqmasligi haqida
gapiradi. va xayrlashadi;
o‘z
harakatlariga
baho beradi;
kattalarga
murojaat qiladi
va o‘z fikrini
bayon qiladi;
sovg‘a va
bayramlarga
quvonadi. hissiyotlari va
kechinmalari bilan
o‘rtoqlashadi;
qo‘rquv va xavfni
tushunadi;
tushunarli asarlarni
qiziqish bilan
tinglaydi va ularga
hissiyotlarini
namoyon etadi. qahramonlari
hissiyoti haqida
gapiradi;
o‘zini yomon his
etayotganlarga
hamdardlik
bildiradi va
yupatadi.
IJTIMOIY-HISSIY RIVOJLANISH
Kichik soha: Ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan
muloqot
Talab: Bola tengdoshlari va kattalar bilan muloqot malakalarini
rivojlantirishga qodir
3-4
yosh 4-5 yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
o‘z oila a’zolarini
biladi;
kattalar harakatiga
taqlid qiladi;
o‘z harakatlari
natijasiga o‘yin faoliyati
davomida
muloqotga
kirishadi;
o‘yinda o‘zaro
harakatda muloqot davomida
o‘z fikrini,
hissiyotlarini va
taassurotlarini
namoyon etadi;
oila va guruhda kattalar va
tengdoshlar bilan
oson muloqotda
bo‘ladi;
qiyin vaziyatlarda
amaliy yechim
135

erishishda
qat’iylik bildiradi;
kattalar va bolalar
bilan birgalikda
o‘ynaydi;
bolalar salbiy
harakatiga o‘z
munosabatini
bildiradi;
jamoaviy o‘yin
faoliyatida
qatnashadi;
tengdoshlariga
yaxshilik istaydi. bo‘lib, ijtimoiy
rolni qabul
qiladi;
guruh
qoidalarini
bajaradi
(o‘yinchoqlarni
joyiga taxlaydi,
kiyimlarini
tartibga soladi
va hokazo) ;
o‘z oila
a’zolariga
samimiy
munosabat
bildiradi va
uyida ma’lum
bir qoidalarga
rioya qiladi;
o‘z do‘stlari
haqida so‘zlab
berishi
mumkin;
kattalar
harakatlari va
xulq modelini
imitatsiya
qilgan holda
ularga taqlid tashkil etilgan
mehnat faoliyatida
ishtirok etadi;
o‘z suhbatdoshiga
iltimos yoki
ma’lumotni ayta
oladi;
mustaqil,
kattalardan bevosita
mustaqillikni erkin
namoyon etadi,
yordam ko‘rsatishga
tayyor;
tanish insonlar bilan
oson muloqotga
kirishadi;
tushunchalarda
yoritilgan ijtimoiy
hulq qoida va
me’yerlariga
bo‘ysunadi (mumki
n ma’n etiladi ,
yaxshi, yomon,
kerak) ;
boshqa bolalar bilan
doimiy do‘stona
munosabatlarni
qo‘llab-quvvatlaydi. qidiradi;
boshqalar xatti-
harakatiga o‘z
taassurotlarini
bildiradi;
o‘zgalar yutug‘iga
quvonganligini
namoyon etadi;
nizolarni hal
etishda bir necha
metodlardan
foydalanadi
(tinchlantiradi, o‘z
o‘yinchog‘ini
beradi, muloyim
so‘zlar aytadi) ;
o‘yinlar o‘ylab
topadi, sujetli rolli
o‘yinlar, turli
ertaklarni
sahnalashtirishda
ishtirok etadi.
136

qiladi;
kattalar
nazoratisiz
topshiriqlarni
bajara oladi.
NUTQ, MULOQOT, O‘QISH VA YOZISH MALAKALARI
Kichik soha: Nutq va til
Talab: Bola nutqni tinglaydi va anglaydi, so‘zlashadi va muloqot
qiladi
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
o‘zining ayrim
harakatlarini
so‘zlar bilan
sharhlaydi;
rasmda ko‘rgan
narsasi haqida
so‘zlaydi;
kattalarning turli
savollariga javob
beradi (yaqin
atrofiga tegishli) ;
muloqot davrida
faollik bildiradi;
biror bir parchani
tinglab, tanish
asarning nomini
aytadi;
kichik she’rni boshlangan
hikoyani
davom ettira
oladi;
voqea-
hodisalar
to‘g‘risida
muhokama
davrida
savollar beradi
va o‘z fikrini
bayon etadi;
berilgan
savolni
tushunadi va
unga javob
beradi;
muloqotda fe’l kuzatayotgan hodisa
va voqealarni
tushuntirib beradi;
umumlashtiruvchi
so‘zlarni to‘g‘ri
qo‘llaydi (meva,
sabzavot, daraxtlar,
qushlar, idish-
tovoq);
o‘ziga nisbatan
predmetlar
joylashuvini
ta’riflaydi (oldimda,
stolda) ;
so‘zlarni
mazmuniga ko‘ra
to‘g‘ri qo‘llaydi;
nutqida ma’nosiga o‘z ona tilida
erkin so‘zlashadi;
so‘z turkumlarini
yoshiga monand
mustaqil,
grammatik to‘g‘ri
qo‘llaydi;
gapdan sinonim
va antonimlarni
topa oladi va
berilgan so‘zlarga
ularni moslaydi;
ko‘p ma’noli
so‘zlarni turli
ma’nolarini
farqlaydi;
turli gaplarni
137

yoddan aytadi;
kattalar
tomonidan
aytilgan tanish
hikoya, ertakni
davom ettiradi
yoki tugallaydi;
didaktik o‘yinlar
o‘ynaydi. va sifatlarni
faol qo‘llaydi;
ot va fe’llarni
qo‘llagan
xolda
murakkab
bo‘lmagan
gaplar tuzadi
(shifokor
kasallarni
davolaydi,
sotuvchi
sabzavotlarni
sotadi) ;
“ko‘p”, “bitta”
ma’noda
so‘zlarni
ishlatadi;
turli ohangdagi
so‘zlarni imo-
ishoralar
yordamida
nutqida
ishlatadi;
didaktik va
so‘z o‘yinlari
o‘ynaydi. monand asosiy so‘z
turkumlarini
qo‘llaydi;
bir negizli so‘zlarni
(namuna asosida)
tuza oladi (mushuk-
mushukcha-
mushukli) ;
grammatik sodda va
murakkab gaplar
tuzadi;
suhbatlasha oladi;
kattalar yordamida
ijodiy hikoya
tuzadi;
barcha tovushlarni
to‘g‘ri va aniq
talaffuz qiladi;
xorijiy tilni bilishi:
salomlashish va
xayrlashish
so‘zlarini qo‘llaydi;
10gacha sanoqni
biladi;
Asosiy ranglar
nomini biladi (oq,
sariq, qizil, yashil,
ko‘k, qora). tuzadi;
shaxsiy tajribasiga
tayanib, rasm
yuzasidan tasviriy
hikoyani mustaqil
tuzadi;
turli janrdagi
badiiy asarlarni
ifodali
hikoyalaydi;
guruh
muokamasida
muloqotga
kirishib va tinglab
ishtirok etadi;
qofiyalar tuzadi,
topishmoqlar
topadi;
nutqida xorijiy
so‘zlarni
qo‘llaydi;
kichik she’rlarni,
qofiyalarni
so‘zlab berishi
mumkin;
yil fasllari nomini
biladi (bahor, yoz,
kuz, qish).
NUTQ, MULOQOT, O‘QISH VA YOZISH MALAKALARI
Kichik soha: O‘qish malakalari
138

Talab: Bola kitob va o‘qishga qiziqish bildiradi
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
kitob haqida
tushunchaga ega;
kattalardan kitob
o‘qib berishlarini
so‘raydi ;
o‘z yoshiga mos
kitoblarni
tomosha qiladi;
kitobdagi rasmlar
va so‘zlar
orasidagi
bog‘liqlikni
aniqlaydi;
rasmlardan tanish
ertak
qahramonlarini
taniydi. tinglagan
hikoyasiga
munosabatini
bildiradi va
kattalarga
savol beradi;
rasmlar asosida
tinglagan
asarini asosiy
o‘rinlarini
gapirib bera
oladi;
badiiy asardan
parcha
tinglagandan
so‘ng asar
nomini ayta
oladi;
o‘z yoshiga
mos she’rlarni
yoddan biladi;
kitobni
ehtiyotlab
foydalanadi. so‘zdagi birinchi
tovushni biladi;
kitobni mustaqil
tomosha qiladi;
tovushlarni farqlaydi;
so‘zlarni bo‘g‘inga
bo‘ladi;
so‘zlarga qofiya
kelishtiradi;
nutqning dialogik
shaklini qo‘llaydi,
savollar beradi;
she’rlarni yod oladi
va ifodali o‘qiydi;
sevimli badiiy
adabiyot, ertak va
hikoya mualliflari va
ularning nomini
biladi;
ifodalilikning ohang
vositalarini to‘g‘ri
qo‘llaydi;
harflarga tegishli
so‘zlarni topadi. boshqa bolalarga
eslab qolgan kitob
mazmunini so‘zlab
beradi;
sodda va murakkab
gaplarni nutqida
qo‘llaydi;
so‘zlarni
bo‘g‘inlarga
bo‘ladi;
bo‘g‘inli
kartochkalar
yordamida
bo‘g‘inlardan
so‘zlar tuzadi;
so‘z, tovush,
bo‘g‘in, gap haqida
tushunchaga ega;
peshlavha, kitob
nomlari, rasm
tagidagi yozuvlar
va hokazolarni
o‘qiydi;
bolalar adabiyoti
janri nomini biladi
139

(ertak, she’r,
hikoya) ;
mashhur yozuvchi
va shoirlar nomini
biladi.
NUTQ, MULOQOT, O‘QISH VA YOZISH MALAKALARI
Kichik soha: Qo‘l barmoqlari mayda motorikasi
Talab: Bolada yozuv malakasi shakllanadi
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
2-3 obyektdan
rasm tuzadi;
varaq sathida
to‘g‘ri chiziqlar
chizadi;
harflarga qiziqish
bildiradi, ayrim
harflarni shaklini
biladi va
farqlaydi;
yirik
munchoqlarni
ipga teradi;
yozishga harakat
qiladi. chiziq, belgi,
ilgaklarni sodda
namunalarini
qayta chiza
oladi;
predmetlarning
murakkab
bo‘lmagan
shakllarini
chizadi;
rasmlarni
ustidan yurgizib
chizadi va
bo‘yaydi;
shablonlarni
shtrixlaydi;
mayda
qismlardan
iborat chiziq, ilgak va
gajakcha yozadi;
qog‘ozni turli
usulda taxlaydi
(origami) ;
namuna asosida
bosma harflarni
yozishni boshlaydi;
barmoqlari
yordamida mashqlar
bajaradi;
rasmlarni tekis
shtrixlaydi;
turli sathlarda
chizadi (nam
qumda, asfaltda,
doskada) ;
soch o‘radi; qog‘ozda to‘g‘ri
chiziqlar, so‘zlar
va qisqa gaplarni
yozadi;
daftardagi yozuv
qatorlarini aniqlay
oladi;
rasmlarni to‘g‘ri
joylashtiradi;
qo‘lni uzmasdan
nuqta-
chiziqchalarni
birlashtirib rasm
chizadi;
matodagi rasmni
to‘qiydi;
“o‘ziga” va
“o‘zidan”
harakatlari
140

konstruktorni
yig‘adi;
o‘rta
munchoqlarni
ipga teradi;
aniq belgilangan
chiziq asosida
qog‘ozni qaychi
bilan qirqadi;
belgilangan
chiziq asosida
qog‘ozni tekis
yirtadi;
ikki qo‘li bilan
qog‘ozni
buraydi. mozaika yig‘adi. yo‘nalishini
tushunadi;
turli
materiallardan
murakkab
namunalarni
qirqadi.
BILISH JARAYONINING RIVOJLANISHI
Kichik soha: Intellektual-bilish malakalari
Talab: Bola qiziquvchan, intiluvchan, faol, bilishga qiziqish
bildiradi va unga ehtiyoji mavjud
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
bitta belgi asosida
predmetlarni
ajratadi;
olti rangni
farqlaydi va
ajratadi;
bir xil poyini rasmlarni
solishtiradi;
2-3 belgi
asosida
guruhlarga
ajrata oladi;
jonzodlarni rasm asosida sujetni
eslab qoladi va
gapiradi;
ketma-ketlikni
saqlagan holda fikr
yuritadi, mulohaza atrof-olam haqida
mustaqil
ma’lumot izlaydi;
kuzatuvlar asosida
xulosa qiladi va
umumlashtiradi;
yil fasllari va
141

topadi;
rasmlardagi
predmetlarni
taniydi va nomini
aytadi;
jonli obyektlarga
qiziqish bildiradi;
predmetlar
yasalgan
materialni
farqlaydi
(qog‘ozdan,
taxtadan,
temirdan) ;
xonani kuzatadi
va o‘zi turgan
joyni aniqlaydi;
atrof-muhitga
qiziqish bildiradi. asosiy
ehtiyojlarini
ta’riflaydi va
taqqoslaydi
(hayvonlar:
ovqat eydi,
nafas oladi,
harakatlanadi
va hokazo) ;
hayot uchun
suv, havoning
ahamiyatini
ta’riflaydi;
kun qismlarini
nutqida to‘g‘ri
qo‘llaydi va
biladi (ertalab,
peshin,
kechqurun,
kechasi) ;
yil fasllarini
tavsiflaydi;
atrof olamga
faol qiziqish
bildiradi. qiladi;
turli hayvonlarning
yashash joylarini
aytadi (baliq suvda
yashaydi, bo‘ri
o‘rmonda) ;
geografik
tushunchalarni biladi
(er, dengiz, tog‘,
daryo) ;
oddiy sabab va oqibat
aloqalarni tushunadi
(yomg‘ir yog‘yapti
— panaga o‘tish
kerak) ;
sinash va xatolarni
tahlil qilish yo‘li
bilan amaliy vazifalar
yechimini topishga
harakat qiladi
(mashinani yurg‘izish
uchun kalitni burash
kerak);
obyektlarni tizimga
solad. voqea-hodisa
ketma-ketligini
aytadi;
rasmlar bo‘yicha
ketma-ketlikni
saqlagan holda
fikr yuritadi,
mulohaza qiladi;
o‘z mamlakati va
uning ramzlari
haqida
tushunchaga ega;
o‘z xalqining
ayrim milliy
an’analari va
odatlarini biladi;
bolalar
ensiklopediyasida
n foydalana oladi
(kerakli
ma’lumotni topa
oladi) ;
ichki va tashqi
belgilarga ko‘ra
predmetlarni
guruhlarga
ajratadi (rangi,
shakli, hajmi,
vazni,
harakatlanish
142

tezligi, vazifasiga
qarab).
BILISH JARAYONINING RIVOJLANISHI
Kichik soha: Elementar matematik malakalar
Talab: Bola elementar matematik malakalarga ega
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
predmetlarni 1-2
ta belgisi bo‘yicha
guruhlarga
bo‘ladi;
atrof-muhitdan
“bitta” va “ko‘p”
ni topadi;
predmetlarni
kattaligiga qarab
teradi;
geometrik
shakllarni
farqlaydi (doira,
kvadrat,
uchburchak),
shakllar (kub,
shar);
ko‘plikni
taqqoslaydi;
“uzun” va “qisqa”
tushunchalari
ma’nosini biladi; geometrik
shakllarga
o‘xshash
predmetlarni
topadi;
geometrik
figura va
shakllarni
nomini biladi;
miqdoriy
aloqalarini
belgilaydi;
sonning
miqdoriy
tarkibini biladi;
matematik
tushunchalarda
n foydalanadi
(ko‘p, kam,
jami, shuncha);
ketma ketlikda geometrik shakllarni
biladi va ularni
predmetlar orasidan
ajratadi;
predmetlarni
uzunligi, eni,
qalinligi va
balandligiga ko‘ra
taqqoslaydi;
predmetlar guruhini
taqqoslaydi;
muloqot davrida
matematik
terminologiyani
qo‘llaydi;
belgilar tizimini
tushunadi (son va
belgilarni qo‘llagan
xolda +, -, =);
1dan 10gacha
bo‘lgan sonlarni
to‘g‘ri va teskari hayotda son va
sanoqning
ahamiyatini
tushunadi;
geometrik shakllar
va figuralarni
biladi;
20gacha bo‘lgan
ayrim matematik
harakatlarni
bajaradi;
10gacha qo‘shish
va ayirishli sodda
matematik
vazifalarni echadi
(son va belgilarni
qo‘llagan xolda +,
-, =);
son qatori haqida
tushunchaga ega
guruhlarni teng
yoki teng
143

“yarim”,
“yarimtacha”
tushunchalarni
biladi;
sanoq va sonlar
qatoridagi
bog‘liqlikni
tushunadi;
mexanik tarzda
5gacha sanaydi. sanaydi;
ko‘pliklarni
taqqoslaydi
“ko‘proq”,
“kamroq”,
“teng”;
bo‘shliqda
yo‘nalish
olishni biladi
(oldinda,
orqada, tepada,
pastda, yaqin,
uzoq);
butun va uning
qismlari
tushunchasini
tushunadi. sanaydi;
predmetlarni soni va
sanog‘iga qarab
taqqoslaydi;
predmetlar tengligi
va tengmasligi
guruhlarini aniqlaydi
va ularni bir biri
bilan taqqoslaydi. emasligini tahlil
qiladi (qanchaga
ko‘p?, qanchaga
kam?);
hajmi, balandligi
va qalinligiga
qarab
predmetlarni
ketma ket
joylashtiradi;
shartli belgi
asosida suyuq,
sochiluvchan va
qattiq materialni
o‘lchaydi.
BILISh JARAYoNINING RIVOJLANIShI
Kichik soha: Tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat
Talab: Bola o‘zining tabiiy muhitiga qiziqishini namoyon qiladi,
fanni o‘rganishda faol
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
kattalar bilan
birgalikda
tadqiqotlarda
qatnashadi
(eritish, bo‘yash,
cho‘ktirish, suv kattalar bilan
birgalikda
tadqiqotlarda
ishtirok etadi
(eritish,
yaxlatish, tabiat hodisalarini
turli omillarga
bog‘liqligini
tushunadi;
tabiatdagi
o‘zgarishlar sababini qurilmani
mustaqil o‘lchaydi
(balandligi,
uzunligi, kengligi
bo‘yicha) ;
shaxsiy qiziqishi
144

sathiga chiqarish
va hokazo) ;
tabiatdagi ayrim
o‘zgarishlarni
farqlaydi (qor,
yomg‘ir, do‘l,
issiq, shamol va
hokazo) ;
ayrim hasharot va
qushlarni taniydi
va nomini aytadi;
ayrim jonivorlar
bolalarini nomini
to‘g‘ri aytadi ;
“sujet” asosida
qurilmalar
yaratadi ;
suv va qum bilan
o‘ynaydi;
jonli obyektlarni
kuzatadi. magnetizm,
bo‘yash,
qizdirish,
qaynatish va
hokazo);
yil fasllariga
xos tabiat
hodisalarini
biladi;
nima uchun
ovqatlanish,
nafas olish,
o‘qish
kerakligini
biladi;
organizmning
ma’lum bir
organlari
funksiyasini
biladi;
ayrim jismoniy
jarayonlar
muhimligini
tushunadi;
konstruktor,
pazl, mozaika,
Legodan
konstruksiyalar
yaratadi. tushuntirib bera oladi
(masalan, qor erishi);
insonlarni atrof-
olamga ta’sirini
tushunadi (ekin
ekish, hosil yig‘ish) ;
tabiiy materiallardan
qo‘l ishlarini
yaratishni biladi, ish
bosqichlarini
belgilaydi;
mustaqil qurib
yasashi mumkin;
jonli va jonsiz
tabiatni farqlaydi;
insonlar hayotida
tabiatning
ahamiyatini anglab
yetadi. va kuzatuvlariga
bog‘liq savollar
beradi;
shaxsiy taxminlari
haqida gapiradi,
avvalgi va hozirgi
tajribasini
umumlashtiradi va
tushuntiradi;
tadqiqotda
yechimini talab
etayotgan
muammoni
belgilaydi;
turli resurslarni
qo‘llagan xolda
shaxsiy
kuzatuvlarni
tasdiqlaydi va
ta’riflaydi;
atrof-muhitni
yaxshilashda
ishtirokning
muhimligini
tushunadi
(masalan, axlat
chiqindilarini
tashlash, ularni
ajratish, daraxt va
gullar ekish, suv,
145

elektr energiyasi
va qog‘ozni
asrash).
IJODIY RIVOJLANISH
Kichik soha: Dunyoni badiiy tasavvur etish
Talab: Bola turli xil san’at vositalaridan foydalanib, dunyoni his
etish va tushunishini namoyish etadi
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
illyustratsiya,
o‘yinchoq, xalq
amaliy san’ati
asarlarini
o‘rganishda
emotsional
ta’sirlanadi;
tabiat
obyektlarida,
o‘yinchoq,
bolalarning o‘z
kiyimlarida
ranglar jilosini
anglaydi;
tanish
qo‘shiqlarni
biladi;
diqqat bilan
tovush, ohanglarni
tinglaydi; O‘zbekiston
xalq amaliy
san’ati haqida
ilk tushunchaga
ega (so‘zana,
keramika);
san’atga
tegishli
kasblarning
ayrimlari
haqida
tushunchaga
ega (rassom,
bastakor,
aktyor) ;
ayrim san’at
turlari va
janrlarini
farqlaydi
(qo‘shiq, raqs, musiqiy asarga
hissiy munosabat
bildiradi;
musiqaga monand
harakatlar o‘ylab
topishi mumkin;
badiiy asarlar
qahramonlari rolini
o‘ynashi mumkin;
amaliy san’at turlari
haqida birlamchi
tushunchaga ega;
shaxsiy loyihalar
yaratishda g‘oyalar
bildiradi;
musiqada uslublarni
farqlaydi;
kichik ssenariylar
tuzib, sahna
ko‘rinishlari she’rni ifodali
o‘qib bera oladi;
tanish asarlarni
mustaqil so‘zlab
beradi, ularni
sahnalashtirishda
ishtirok etadi;
she’riy va nasriy
badiiy asarlarga
munosabat
bildiradi;
musiqiy asarning
harakterini
aniqlashga qodir;
bolalar shoiri,
yozuvchisi va
bastakorlari hamda
ularning asarlarini
biladi;
146

tasviriy san’at
elementlaridan
foydalanadi. musiqa,
she’riyat,
topishmoq,
rasm,
haykaltaroshlik
) ;
ayrim
arxitektura
qurilmalari
haqida
tushunchaga
ega (yashash
joyi va jamoat
joyi) ;
qo‘shiq va
navolarda
yuqori va past
tovushlarni
farqlaydi;
ayrim musiqiy
asboblarning
chalinishini
farqlaydi
(pianino, dutor,
doira) ;
musiqaga
monand raqsga
tushishi
mumkin. tashkillashtira oladi;
tabiiy materiallardan
qo‘l ishlari yasaydi;
kiyimlarni bezashi,
guldastalar tuzishi,
sodda retsept asosida
taom tayyorlashi
mumkin. tasviriy san’at
turlarini farqlaydi.
IJODIY RIVOJLANISH
147

Kichik soha: Badiiy-ijodiy qobiliyatlar
Talab: Bola atrofdagi borliqni ijodiy o‘zgartirish malakasiga ega
3-4
yosh 4-5
yosh 5-6 yosh 6-7
yosh
KUTILAYOTGAN NATIJALAR
tasviriy
materiallar nomini
biladi va to‘g‘ri
qo‘llaydi;
sodda
kompozitsiyalar,
alohida
buyumlarni
chizadi;
tasvirlanayotgan
predmetlarga mos
ranglarni tanlaydi
va bo‘yaydi;
bolalar musiqiy
asboblarida(buben
, nay, ksilofon)
chalishga taqlid
qiladi;
bolalar guruhi
bilan qo‘shiq
aytadi;
raqsga tushadi
(juftlikda
aylanadi, oyoqlari predmetlar
shaklini aniq
ko‘rsatgan xolda
qismlarga boy
tasvirlar chizadi;
sujetli rasm,
predmet va
personajlar
chizadi;
shakllarni turli
texnika asosida
bo‘yaydi;
loy, xamir va
plastilindan
yasaydi;
faoliyati boshida
ko‘z oldiga
keltirib tasavvur
qiladi;
xorda va
yakkaxon
qo‘shiq aytadi;
raqs
harakatlarini murakkab predmetlar
chizadi va ularni
dekorativ naqshlar
bilan yasatadi
(choynak, gilam,
ro‘mol, lagan) ;
xotira yoki
tasavvuriga ko‘ra
sujet yaratadi;
qog‘ozdan va tabiat
materiallardan
applikatsiya-hajmli
oranjirovkalar
yaratadi (siluetlar,
otkritkalar, kitob
yorliqlari) ;
muhit yoki shaxsiy
loyihalarini yasatadi;
qog‘oz buklash,
yirtish, qirqish yo‘li
bilan shakllarni
harakati va
proporsiyalarini
yoritgan holda kichik turli predmetlardan
kompozitsiyalar
yaratadi;
individual va
jamoada qo‘shiq
ayta oladi;
raqsda
harakatlariga jilo
bergan xolda
shaxsiy namuna
yaratishi mumkin;
musiqiy asboblarda
yakkaxon yoki
orkestrda jo‘r
bo‘lib chalishi
mumkin;
g‘oya yaratadi va
tatbiq etadi;
maqsadga
erishishda
o‘rindosh sifatida
turli predmetlar
qo‘llaydi;
turli spektakllarda
148

bilan depsinadi,
predmetlar bilan
musiqaga monand
harakatlanadi) ;
plastilindan
berilgan sodda
shakllarni
yasaydi;
tayyor shakllardan
tasvirlar yaratadi,
turli shakldagi
qog‘ozlarni
yasatadi;
qumdan turli
shakl va
piramidalar
quradi. hissiyotlarni
namoyon etish
va muloqot
vositasi sifatida
qabul qiladi;
musiqiy
asboblarda
chaladi
(qo‘ng‘iroqcha,
doira,
metallofon,
uchburchak) ;
kattalar
yordamida
barmoqlar teatri
sahna
ko‘rinishlarida
ishtirok etadi. sujetli
kompozitsiyalar
yaratadi;
tengdoshlari bilan
ijodiy o‘yinlar
yaratishi mumkin;
shaxsiy ishlarida turli
ifoda vositalarini
qo‘llaydi;
jamoaviy loyihalarda
g‘oyalar taklif etadi. rol ijro etib ishtirok
etadi;
olamni
o‘zgartirishda
insonning
yaratuvchi rolini
anglaydi;
buyumlarni
ikkilamchi
qo‘llashda g‘oyalar
taklif etishi
mumkin.

Tayanch tushunchalar
Bola kompetensiyasi — ma’lum bir yosh davriga xos bo‘lgan vazifalarni
maqsadli bajarish uchun yetarli bo‘lgan bolaning bilimi, ko‘nikmasi va malakalari
hamda qadriyatlari
Hissiyot- shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, kishilarga hamda o'z-
o'ziga bo'lgan munosabatlardan kelib chiqadigan kechinmalari
Integratsiya — bola ta’limi va rivojlanishidagi mazmun tarkibiy qismlari
o‘rtasidagi bog‘liqlik
149

Inklyuziv ta’lim — bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari va individual
imkoniyatlarini inobatga olgan holda ta’lim va tarbiya olinishini teng ta’minlovchi
jarayon
Ijtimoiylashuv- individning ijtimoiy muhitga doimiy faol moslashish
jarayoni va bu jarayonning natijasi
Kommunikatsiya – o‘zaro hamfikrlilikka boshlovchi, ikki tomonlama
axborot almashinuvi jarayoni.
Kichik soha — sohaning kichik guruhlari. Asosiy sohalarning kichik sohasi
rivojlanishning ma’lum bir tomonlarini o‘z ichiga qamrab oladi va ularning aniq
bir yo‘nalishini ko‘rsatib beradi
Kutilayotgan natija — bolalarda kutilayotgan bilim, ko‘nikma va
malakalar ko‘rsatkichi
Muloqot- odamlar o‘rtasida hamkorlik faoliyati ehtiyojidan yuzaga
keladigan va axborot almashinuvi
Maktabgacha ta’lim — maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqishi, iqtidori,
individual ruhiy va jismoniy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga olgan
holda hamda bolada ma’naviy me’yorlarni shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy tajriba
egallanishini ko‘zda tutgan har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan yaxlit
jarayon
“Men” konsepsiyasi — bolani o‘zi haqidagi anglangan tasavvurlari tizimi,
uning refleksiv faoliyatini bir qismi
Motorika -(lotincha motus) harakat
Nutq faoliyati – odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish va
avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o‘rnatish, o‘z harakatla¬rini rejalashtirish
maqsadida tildan foydalanish jarayonidir.
Rivojlanish — inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik jarayonlar
hamda atrof muhit ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlar
150

Rivojlanish sohasi — bola rivojlanishidagi aniq bir yo‘nalishlar
Refleksiv faoliyat — bolada o‘z tushunchalari va xatti-harakatlarini anglash
va mustaqil tahlil qilishi asosida xulosalar shakllanishi jarayoni.
Sensomotorika-( lotincha his qilish va harakat) to’g’ri mo’ljal olish
Mavzu yuzasidan savollar
1. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari qachon va kim tomonidan
tasdiqlangan?
2. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablarining maqsad va vazifalari nimalardan
iborat?
3. Davlat talablarining tamoyillari nimalardan iborat?
4. Davlat talablarida qanday asosiy tushunchalardan foydalaniladi?
5. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablarida maktabgacha yoshdagi bolalarning
yosh bosqichlari qay tartibda berilgan?
6. Davlat talablari bolaning qanday rivojlanish sohalari bo‘yicha
belgilanadi?
7. Birinchi rivojlanish sohasi qaysi va qanday kichik sohalarga bo’linadi?
Mavzu yuzasidan testlar
1. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari nimaga asosan ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ta’lim-tarbiya berish, maktab
ta’limiga tayyorlash bo‘yicha davlat talablarini belgilaydi?
a) Hammasi to’g’ri
b) O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi ga asosan
151

c) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-
2707-son “2017 — 2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan
d) Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 21-noyabrdagi 929-son “O‘zbekiston
Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to‘g‘risidagi nizomni hamda
Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida”gi qaroriga asosan
2. Davlat talablari O‘zbekiston Respublikasi hududida mulkchilik shakli va
idoraviy tasarrufidan qat’iy nazar, qaysi ta’lim muassasalariga qo‘llaniladi?
a) Hammasi to’g’ri
b) davlat maktabgacha ta’lim muassasalari, nodavlat maktabgacha ta’lim
muassasalari
c) maktabgacha yoshdagi guruhlari mavjud bo‘lgan “Mehribonlik” uylari
d) maktabgacha ta’lim turlari uchun kadrlar tayyorlovchi o‘rta maxsus, kasb-
hunar va oliy ta’lim muassasalari, maktabgacha ta’lim turlari bo‘yicha pedagogik
kadrlarni malakasini oshirish va qayta tayyorlashni amalga oshiradigan
muassasalar, maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiya olayotgan oilalar
3. Maktabgacha ta’lim ……
a) maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqishi, iqtidori, individual ruhiy va
jismoniy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga olgan holda hamda bolada
ma’naviy me’yorlarni shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy tajriba egallanishini ko‘zda
tutgan har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan yaxlit jarayon;
b) inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik jarayonlar hamda atrof
muhit ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlar;
c) sohaning kichik guruhlari. Asosiy sohalarning kichik sohasi
rivojlanishning ma’lum bir tomonlarini o‘z ichiga qamrab oladi va ularning aniq
bir yo‘nalishini ko‘rsatib beradi;
d) ma’lum bir yosh davriga xos bo‘lgan vazifalarni maqsadli bajarish uchun
yetarli bo‘lgan bolaning bilimi, ko‘nikmasi va malakalari hamda qadriyatlari;
4. Inklyuziv ta’lim …..
152

a) bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarini
inobatga olgan holda ta’lim va tarbiya olinishini teng ta’minlovchi jarayon;
b) bola rivojlanishidagi aniq bir yo‘nalishlar;
c) bolalarda kutilayotgan bilim, ko‘nikma va malakalar ko‘rsatkichi;
d) bolani o‘zi haqidagi anglangan tasavvurlari tizimi, uning refleksiv
faoliyatini bir qismi;
5. Integratsiya …..
a) bola ta’limi va rivojlanishidagi mazmun tarkibiy qismlari o‘rtasidagi
bog‘liqlik;
b) bola rivojlanishidagi aniq bir yo‘nalishlar;
c) bolalarda kutilayotgan bilim, ko‘nikma va malakalar ko‘rsatkichi;
d) bolani o‘zi haqidagi anglangan tasavvurlari tizimi, uning refleksiv
faoliyatini bir qismi;
6. Refleksiv faoliyat …..
a) bolada o‘z tushunchalari va xatti-harakatlarini anglash va mustaqil tahlil
qilishi asosida xulosalar shakllanishi jarayoni.
b) inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik jarayonlar hamda atrof
muhit ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlar;
c) sohaning kichik guruhlari. Asosiy sohalarning kichik sohasi
rivojlanishning ma’lum bir tomonlarini o‘z ichiga qamrab oladi va ularning aniq
bir yo‘nalishini ko‘rsatib beradi;
d) ma’lum bir yosh davriga xos bo‘lgan vazifalarni maqsadli bajarish uchun
yetarli bo‘lgan bolaning bilimi, ko‘nikmasi va malakalari hamda qadriyatlari;
7. “ Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanisiga qo’yiladigan Davlat
talablari” nechta asosiy soha va nechta kichik sohadan iborat?
a) 5 ta asosiy soha, 15 ta kichik soha;
b) 4 ta asosiy soha, 10 ta kichik
c) 2 ta asosiy soha, 12 ta kichik soha
d) 3 ta asosiy soha, 10 ta kichik soha
153

8. Davlat talablari asosidagi yosh davrlari nechta bosqichni o`z ichiga oladi?
a) 6
b) 5
c) 4
d) 7
9. Ijodiy rivojlanish sohasi nechta kichik sohalarga bo`linadi?
a) 2
b) 3
c) 4
d) 5
10. O’zbekiston Respublikasi ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga
qo’yiladigan davlat talablari qaysi vazirlik tomonidan tasdiqlangan?
a) Maktabgacha ta’lim vazirligi
b) Xalq ta’lim vazirligi
c) Vazirlar Mahkamasi
d) Oliy ta’lim
Mavzu yuzasidan topshiriq. Kutilayotgan natijalar qaysi yosh guruhiga va
rivojlanishning qaysi sohasiga tegishliligiga ko’ra jadvalni to’ldiring.
Kutilayotgan natija Qaysi yosh
guruhiga tegishli Rivojlanishning
qaysi sohasiga
tegishliligi
raqsda harakatlariga jilo bergan
xolda shaxsiy namuna yaratishi
mumkin
tanish asarlarni mustaqil so‘zlab
beradi, ularni sahnalashtirishda
ishtirok etadi, she’riy va nasriy
badiiy asarlarga munosabat
bildiradi
ko‘p ma’noli so‘zlarni turli
ma’nolarini farqlaydi
154

rasmlarni ustidan yurgizib chizadi
va bo‘yaydi, shablonlarni
shtrixlaydi
jamoaviy o‘yin faoliyatida
qatnashadi
asosiy hissiyotlar sababini
tushunadi, kimnidir xafa qilsa,
o‘zini aybdor his qiladi
bir, ikki, to‘rtta bo‘lib saflanadi,
doira bo‘lib, qator bo‘lib yuradi
155

III BOB. “DAVLAT MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARI
PEDAGOGLARINING ISH HUJJATLARINI TASDIQLASH
TO’G’RISIDA”GI 155-SONLI BUYRUQNING MAZMUNI
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlari
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Maktabgacha ta’lim
tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi
2019-yil 13-maydagi 391-sonli qarori hamda O’zbekiston Respublikasining “Ilk
qadam “ davlat o’quv dasturi ijrosini taminlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
yuritilayotgan ish hujjatlarini tartibga solish, xodimlarning ta’lim -tarbiya
jarayonidagi mas’uliyatini oshirish maqsadida maktabgacha ta’lim vazirligi
tomonidan “Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish
hujjatlarini tasdiqlash to’g’risida”gi 2019 yil 30-avgust kuni 155-sonli buyruq
qabul qilindi.
Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining ish
hujjatlarini yuritilishi bo’yicha mazkur buyruq davlat maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida faoliyat yurituvchi barcha pedagoglar uchun ish hujjatlarini to’g’ri
rasmiylashtirish hamda unga ijodiy yondashgan holda qat’iy amal qilish tartibini
belgilaydi. Bundan maqsad- maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib borilayotgan
ta’lim-tarbiya va metodik ishlarni zamon talablari darajasida yangicha yondashgan
holda tashkil etish hamda hujjatlar yuritilishida ta’lim mazmuni samaradorligini
oshirishga qaratilganligini ta’minlashdan iborat.
Har o’quv yili boshida maktabgacha ta’lim tashkilotlari rahbari tomonidan
tashkilotning barcha pedagog xodimlari ushbu buyruq bilan tanishtiriladi va har bir
pedagog me’yoriy-metodik hujjatlarni yuritishga mas’ul hisoblanadi.
Ushbu buyruqqa ko’ra davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari
pedagoglarining ish hujjatlari ro’yhati quydagicha shakillantirildi:
01-boshqaruv hujjatlari
Ushbu hujjat to’plami 19 ta bo’lib, unga quyidagilar kiritilgan:
156

01-01- O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim sohasiga oid
me’yoriy-huquqiy hujjatlar (O’zR qonunlari, O’zR Prezidenti farmonlari, Qaror va
farmoyishlari, O’zR Vazirlar Mahkamasi qaror va farmoyishlari va boshqalar);
01-02- Tuman(shahar)Maktabgacha ta’lim bo’limi tomonidan yuborilgan
buyruq, xat va hujjatlar;
01-03- Maktabgacha ta’lim tashkilotining nizomi;
01-04- Turli tashkilot va idoralardan kelgan hujjatlar;
01-05- Jismoniy va yuridik shaxslarning yozma va og’zaki murojaatlari;
01-06- Maktabgacha ta’lim tashkilotining asosiy faoliyatiga doir buyruqlari
va ularning nusxalari;
01-07- Maktabgacha ta’lim tashkiloti tomonidan chiqarilgan xatlar va ishlab
chiqilgan chora-tadbirlar;
01-08- “O’zbekiston Respublikasi ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning
rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari”;
01-09- “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi;
01-10- Maktabgacha ta’lim tashkilotining qonuniy asosda joylashuvi
bo’yicha o’rnatilgan tartibda tasdiqlangan kadastr hujjatlari, moddiy -texnik
bazasining holatini aks ettiruvchi tashkilot pasporti;
01-11- Maktabgacha ta’lim tashkilotining yillik sarf-harajatlar smetasiga
berilgan takliflar hamda smetaning o’rnatilgan tartibda tasdiqlangan nusxasi;
01-12- Shtatlar jadvali va pedagog xodimlarning tarifikatsiyasi;
01-13- Maktabgacha ta’lim tashkilotining yillik ish rejasi va ularning
bajarilishiga oid hujjatlar;
01-14- Pedagogik kengash rejasi va uning hujjatlari;
01-15- Maktabgacha ta’lim tashkiloti kuzatuv kengashi hujjatlari;
01-16- Taftish komissiyalari, auditorlar, davlat moliyaviy nazorat idoralari
tomonidan o’tkazilgan tekshiruv xulosalari, dalolatnomalar;
01-17- Attestatsiya, akreditatsiya natijalari bo’yicha ma’lumotnoma va
dalolatnomalar, sertifikatlar;
157

01-18- Maktabgacha ta’lim tashkilot rahbariyati almashganda tuzilgan
topshirish va qabul qilish dalolatnomalari va ularga oid ilova hujjatlari;
01-19- Maktabgacha ta’lim tashkilotiga tashrif buyuruvchilarni qayd etish
bo’yicha monitoring kitobi.
02-tarbiyalanuvchilarga oid hujjatlar
Ushbu hujjat to’plami 4 ta bo’lib, unga quyidagilar kiritilgan:
02-01- Tarbiyalanuvchilarni Maktabgacha ta’lim tashkilotiga qabul qilish,
guruhdan-guruhga o’tkazish va tashkilot ro’yxatidan chiqarish to’g’risidagi
buyruqlar kitobi;
02-02- Maktabgacha ta’lim tashkiloti va ota-onalar o’rtasida o’tkazilgan
shartnomalar, bolalarga DXAdan berilgan yo’llanmalar yoki ko’p tarmoqli
ixtisoslashtirilgan va qo’shma tipdagi Maktabgacha ta’lim tashkilotlariga berilgan
Tibbiy-psixologik-pedagogik komissiya xulosalari;
02-03-Yo’llanmalar yoki ko’p tarmoqli ixtisoslashtirilgan va qo’shma
tipdagi Maktabgacha ta’lim tashkilotlariga berilgan Tibbiy-psixologik-pedagogik
komissiya xulosalari maktabgacha ta’lim tashkiloti va ota-onalar o’rtasidagi
shartnomalarni qayd etish kitobi;
02-04-Korreksion-pedagogik hamda reabilitatsiya o’tkazish yuzasidan
individual yo’nalish.
03-Maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbari
03-01-Maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbarining shaxsiy ish rejasi
03-02-Xodimlarning ish vaqti hisobini yuritish tabeli
03-03-Xodimlar bilan yo’riqnoma o’tkazish kitobi
04-Maktabgacha ta’lim tashkiloti metodisti
04-01-Davlat talablari, o’quv dasturlari va metodik qo’llanmalar
04-02-metodistning shaxsiy ish rejasi
158

04-03-Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim sifati hamda pedagoglarning
kasbiy malakasini oshirish bo’yicha ish rejalari
04-04-Bolalarning rivojlanish xaritasining yuritilishini nazorat qilish kitobi
05-Umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi
05-01-Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
05-02-Tarbiyachining shaxsiy ish rejasi
05-03-Bolalar davomatini qayd etish daftari
05-04-Bolalarning rivojlanish xaritalari
05-05-Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik ish rejasi
06-Maktabgacha ta’lim tashkiloti psixologi
06-01- Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
06-02- Psixologning shaxsiy ish rejasi
06-03- Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik ish rejasi
06-04-Psixologik xulosalar va bolalarning psixologik rivojlanish xaritasi
06-05-Korreksion ish jurnali
07- Maktabgacha ta’lim tashkiloti musiqa rahbari
07-01- Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
07-02- Musiqa rahbarining shaxsiy ish rejasi
07-03- Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik ish rejasi
07-04-Bolalar bilan yakka tartibda ishlash rejasi
07-05-Bayram ertaliklari ssenariylari
07-06-Korreksion ritmika mashg’ulotlari rejasi
08- Maktabgacha ta’lim tashkiloti jismoniy tarbiya yo’riqchisi
159

08-01- Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
08-02- Jismoniy tarbiya yo’riqchisining shaxsiy ish rejasi
08-03- Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik ish rejasi
08-04- Bolalar bilan yakka tartibda ishlash rejasi
08-05-Sport bayramlari ssenariylari
09-Umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkiloti defektologi
09-01- Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
09-02- Defektologning shaxsiy ish rejasi
09-03- Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik ish rejasi
09-04-Bolalarning mashg’ulotga qatnovini qayd etish kitobi
09-05-Bolalarning nutq xaritasi
09-06-Bolalar bilan yakka tartibda ishlash rejasi
09-07- Defektologning bolalarni ro’yxatga olish va ro’yxatdan chiqarish
kitobi
10- Maktabgacha ta’lim tashkiloti til o’qituvchisi
10-01- Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
10-02- Til o’qituvchisining shaxsiy ish rejasi
10-03- Til o’qituvchisining mashg’ulot jadvali
11-Ko’p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim tashkiloti va
qo’shma tipdagi maktabgacha ta’lim tarbiyachisi
11-01- Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
11-02-Bolalar davomatini qayd etish daftari
11-03-Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik ish rejasi
160

11-04-Bolalarning yakka tartibdagi rivojlanish xaritasi
11-05-Bolalar bilan olib borilayotgan ta’lim-tarbiya faoliyati bo’yicha
kundalik rejasi
11-06-Kunning ikkinchi yarmida bolalar bilan olib borilayotgan yakka
tartibdagi ishlash daftari
11-07-Yillik hisobot
12-Ko’p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim tashkiloti va
qo’shma tipdagi maktabgacha ta’lim defektologi
12-01- Davlat talablari, o’quv dasturlari, metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
12-02-Yillik va istiqbol ish rejasi
12-03- Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik ish rejasi
12-04-Frontal mashg’ulotlar kundalik rejasi
12-05- Bolalarning yakka tartibda ishlash rejasi
12-06-Bolalarning yakka tartibdagi uy vazifasi daftari
12-07-Yillik hisobot
Umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining ish
hujjatlari
05-01. O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018 yil
18 iyuldagi 1-MH-sonli buyrug’I bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi ilk
va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari”
va O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018 yil 7 iyuldagi
4-sonli hay’at yig’ilishi qarori bilan tasdiqlangan “Ilk qadam” Davlat o’quv
dasturi. 8
8
“ Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlarini tasdiqlash to’g’risida”gi 155-sonli
buyruq. T.: 2019 yil
161

O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan ishlab
chiqilgan “Maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini mavzuli
rejalashtirish” qo’llanmasi har bir tarbiyachi ishlayotgan guruh yoshiga mos
ravishda ta’minlangan bo’lishi shart.
05-02. Tarbiyachining shaxsiy ish rejasi (Ish jurnali). Jurnalning titul
varag’idan keyingi betda tavsiyalar joylashtirilgan bo’lib, tarbiyachi bu
tavsiyalardan faoliyati davomida foydalanishi mumkin. Keyingi sahifada joriy
o’quv yilida o’z oldiga qo’ygan asosiy vazifalari yoritiladi. Asosiy vazifalar
tashkilotning dolzarb vazifalaridan kelib chiqqan holda olinadi. Undan tarbiyachi
o’zining pedagogik salohiyatini oshirish uchun amalga oshirmoqchi bo’lgan,
markazlar faoliyatini boyitishga qaratilgan, zamonaviy jihozlash, rejalashtirilgan
tadbirlar, ota-onalar, pedagoglar bilan hamkorlikdagi ishlari yoritiladi.
Guruh yoshiga va MTTning ish vaqtiga qarab, kun tartibi belgilanadi. Bir oy
uchun 2 ta ertalabki badan tarbiya komplekslari rejalashtirilib, 1-15 sanagacha
predmetsiz mashqlar 16-31 sanalarda predmetlar bilan ertalabki badan tarbiya
mashqlari bajarishga e’tibor qaratilishi lozim. Ertalabki badan tarbiya mashqlarini
alohida daftarga yozib borish yoki oldindan kartotekalar tayyorlab olish maqsadga
muvofiq.
Keyingi varaqlarda tarbiyachining ta’limiy va tarbiyaviy faoliyati aks
ettirilib, hafta mavzusi, davri ko’rsatiladi. Ertalabki doirada bolalar bilan olib
boriladigan qabul, suhbat, o’yinlar, ertalabki badan tarbiya kompleksining tartib
raqami kiritiladi.
Markazlardagi faoliyatlarga o’zgartirish kiritilgan taqdirda, o’sha markaz
nomi va mavzu, unga kerakli jihozlar yoziladi. Markazlardagi faoliyatlar
o’zgarmagan holatlarda bu joy bo’sh qoladi.
Umumiy guruh bo’lib ishlash-bu frontal mashg’ulot bo’lib, unga nutq
o’stirish, matematika, savodga o’rgatish, ingliz, rus va o’zbek tillari, jismoniy
tarbiya hamda musiqa mashg’ulotlari kiradi. Tarbiyachi tomonidan mutaxasislar
162

bilan kelishilgan holda ushbu frontal mashg’ulotlarni o’tish vaqti belgilanadi va
rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi.
Yosh tarbiyachilarga frontal mashg’ulotlarni to’liq ochib yozish tajribaga
ega bo’lgan tarbiyachilarga esa frontal mashg’ulotlarni tezis sifatida yoritib berish
mumkin. Frontal mashg’ulotni yozish daftari rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi va
nazorat qilinadi.
Ish jurnalining sayr bo’limi besh qismdan iborat. Bu qismlarda tarbiyachi
eng avvalo, kuzatilayotgan ob’ektni yoritishi, ob’ektga mos bo’lgan mehnat turini,
harakatli o’yin, ixtiyoriy o’yinlarni rejalashtiradi. Tarbiyachi bolalarni ixtiyoriy
o’yinga jalb qilgan vaqtda, asosiy harakat turlarini mustahkamlashga muhtoj
bo’lgan bolalar bilan ishlaydi va ularda sakrash, yugurish, tirmashib chiqish,
uloqtirish, irg’itish, turli usullarda yurish va boshqa harakatlar bo’yicha olgan
malakalarini mustahkamlaydi.
Ish jurnalidagi kunning ikkinchi bo’limi bolalar bilan yakka ishlash, badiiy
adabiyotlar, o’yin va faoliyatlar qismlarga bo’lingan bo’lib, unda tarbiyachi bolalar
bilan qaysi mavzuda yakka ishlashini, o’qib beriladigan, sahnalashtiriladigan,
hikoya qilib beriladigan, yod olinadigan asarlar nomini, syujetli-qoidali, ta’limiy,
stol ustida o’ynaladigan, rivojlantiruvchi o’yinlar, tug’ilgan kunlar, uchrashuvlar,
qo’g’irchoq teatrlari, to’garaklar va boshqa ta’limiy-tarbiyaviy faoliyatlar
rejalashtiriladi.
Kechki sayrda esa tarbiyachi kuzatish, ixtiyoriy o’yinlar, ota-onalar bilan
suhbat qismlarini rejalashtiradi. Jurnalning davomida bolalar faoliyatini tashkil
etishdagi o’zgarishlar bo’limi kiritilgan bo’lib, unda tarbiyachi kun davomidagi
faoliyatlarda o’zgartirishlar kiritgan bo’lsa, bu haqda albatta ma’lumot yozib
qo’yadi. Masalan, kun sovuq bo’lgani uchun rejalashtirilgan sayohatning
o’tkazilmaganligi.
Ish jurnalida “Hafta yakuni” bo’limi bo’lib, u 4 qismdan iborat:
163

-“Bolalar ilgari nimani bilishar edi?”-bu savolga tarbiyachi hafta davomida
berilayotgan mavzular haqida bolalarning qanchalik tushunchalari borligini yozadi;
-“Bolalar nimani bilishdi?”-savoliga tarbiyachi hafta davomida bolalar
tomonidan markazlar va umumiy guruhlarda ishlash jarayonlarida olgan
yangiliklarini yozadi;
-“Bolalar nimani bilishni xohlaydilar?”-bu savolga tarbiyachi bolalarda hosil
bo’lgan savollar, qiziqishlardan kelib chiqqan holdagi mavzularni kiritadi;
-“Kelgusi haftaga g’oyalar”-da esa tarbiyachi bolalarning qiziqishlari va
xohishlari asosida tashkil etiladigan faoliyatlarni yozadi.
Ish jurnalidagi haftalik ish rejasining so’ngida rejaning qay holatda
yozilganligi bo’yicha maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbariyatining tavsiya va
ko’rsatmalari beriladi. Bu tarbiyachiga kelgusi hafta ish rejasini tuzishda metodik
yordam hisoblanadi.
Ish jurnali maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbari tomonidan tasdiqlangan,
imzolangan, tikilgan, muhrlangan bo’lishi shart.
Quyida ish jurnalidan namuna berilgan.
164

________________shahar (viloyat)
_________tumani “__________” nomli
_________ maktabgacha ta’lim tashkiloti
____________ guruh tarbiyachisining
20__-20__o’quv yili uchun shaxsiy
ISH JURNALI
Tarbiyachilar :____________________
(F.I.O)
______________________________
(F.I.O.)
Telefon:_______________________
O’QUV YILI UCHUN YILLIK VAZIFALARNI REJALASHTIRISH
165

________________________GURUHINING KUN TARTIBI
(o’quv yili davrida)
T.r. TADBIRLARNING NOMI MUDDATI
Ertalabki doira
1 Bolalarning salomatligini tekshirib qabul qilish
2 Nonushtaga tayyorgarlik, nonushta
3 Mustaqil faoliyat, o’yinlar
4 Ta’limiy o’yin faoliyati
Katta doira
166

5 Guruhdagi bolalar bilan ta’limiy faoliyat
6 Sayrga tayyorgarlik va sayr
7 Sayrdan qaytish va o’yinlar
8 Tushlikka tayyorgarlik va tushlik
9 Kunduzgi uyquga tayyorgarlik, uyqu
10 Tetiklashtiruvchi mashqlar, suv va havo muolajalari
11 Uyqusiz vaqt (mustaqil faoliyat)
12 Kechki choyga tayyorgarlik, kechki choy
Kunning ikkinchi yarmi
13 Qo’shimcha ta’lim, yakka ishlash, badiiy adabiyotlarni
o’qish, ixtiyoriy o’yinlar
Kechki sayr
14 Kuzatish, harakatli o’yinlar, ixtiyoriy o’yinlar
15 Ota-onalar bilan suhbat, bolalarni uyga kuzatish
ERTALABKI GIMNASTIKA KOMPLEKSI
OY HAFTA ERTALABKI GIMNASTIKA KOMPLEKSI
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
167

3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
1-2 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
3-4 Ertalabki gimnastika kompleksi_________
MAVZU
DAVR
Ertalabki qabul
Bolalar bilan
suhbat
O’yinlar
Ertalabki badan
tarbiya
Ertalabki qabul
Bolalar bilan
suhbat
O’yinlar
Ertalabki badan
tarbiya
Ertalabki qabul
Bolalar bilan
suhbat
O’yinlar
Ertalabki badan
tarbiya
168

Ertalabki qabul
Bolalar bilan
suhbat
O’yinlar
Ertalabki badan
tarbiya
Ertalabki qabul
Bolalar bilan
suhbat
O’yinlar
Ertalabki badan
tarbiya
MARKAZLARDAGI FAOLIYATLARGA
KIRITILGAN O’ZGARISHLAR
RIVOJLANISH
MARKAZLARI MAVZU, O’YIN VA
TADBIRLARNING
NOMI RESURSLAR
IZOH
Mashg’ulot:
Mavzu:
Resurslar
Mashg’ulot:
Mavzu:
Resurslar
Mashg’ulot:
Mavzu:
Resurslar
169

Mashg’ulot:
Mavzu:
Resurslar
Mashg’ulot:
Mavzu:
Resurslar
O’YIN VA
TADBIRLAR NOMI RESURSLAR
IZOH
Kuzatish
Mehnat
Kuzatish
Mehnat
Kuzatish
Mehnat
Kuzatish
Mehnat
170

O’YIN VA
TADBIRLAR NOMI RESURSLAR
IZOH

171

Payshanba Kuzatish
O’YIN VA TADBIRLAR RESURSLAR
IZOH
BOLALAR FAOLIYATINI TASHKIL ETISHDAGI O’ZGARISHLAR
HAFTA YAKUNI
Bolalar ilgari nimani bilishar edi?
Bolalar nimani bilishdi?
Bolalar nimani bilishni xohlaydilar?
Kelgusi haftaga g’oyalar
MTT RAHBARIYATINING TAVSIYA VA KO’RSATMALARI
172

05.03. Bolalar davomatini qayd etish daftari. (Tabel, filtr, patronaj, ota-
onalar to’g’risidagi ma’lumotlar) tarbiyachi tomonidan yuritilgan tabel, filtr va
patronaj daftari bir-biriga uzviy bog’liq bo’lib, ular bolalarni qabul qilish va
qatnovini nazorat qiluvchi hujjat hisoblanadi. Daftarda oat-onalar haqidagi
ma’lumotlar ham qayd etiladi. Daftarlar umumiy bitta bo’lishi yoki to’rtta daftar
alohida yuritilishi mumkin, alohida yuritilganda, ularning har biriga 05-03 raqami
qo’yiladi. Daftarlarning yuritilishi tartibi quyidagicha:
Bolalar davomatini qayd etish daftari yosh guruhlarida bolalar qatnovini har
kuni soat 9.00 dan kechiktirmay belgilab boriladi. Kelgan bolalarning umumiy soni
chiqarib qo’yiladi. Oy yakunida ro’yxatdagi bolalar kelgan, kelmagan kunlarining
umumiy soni chiqariladi va natijalar umumlashtiriladi. Tahlilda ro’yxat bo’yicha
bolalar soni, ushbu oy davomida kelgan va umuman kelmagan bolalarning aniq
soni yoziladi. Ushbu tahlil asosida bola kuni bajarilishi aniqlanadi. Umumiy
bolalar kuni va bola kelmagan kunining sababli va sababsiz soni yoziladi. Tahlil
qilingan tarbiyachining familiyasi va imzosi, hamshira tomonidan bolalar sonining
haqqoniyligini tasdiqlab imzo qo’yiladi. Tashkilot rahbari oy davomida yuritilgan
davomat va tahlilni nazoratdan o’tkazib imzo va muhr qo’yadi.
Tabel daftari tikilgan, sahifalangan, muhrlangan, rahbar tomonidan
imzolangan bo’lishi kerak.
Namuna
Bolalarning kundalik davomati____________________oyi_______yil
173

t.
rTo’lov Bolalarning
ism-
familiyasi Kunlar
( oy to’liq raqamlarda
ko’rsatiladi)
Q
atnagan
kunlari
Q
atnam
a
gan
Sababli
Sababsiz
1 2 3 4 5 6 7 8 …
1
2
3
…
Bir bolali
Ikki va undan ortiq
bolali
JAMI
Ro’yxat bo’yicha:_____ qatnov tahlili:____ulardan Rahbar :_________
___________________ -kasallik sababi:_______ Hamshira:______
Jami kelganlar:______ -oilaviy sharoitga ko’ra:___ Tarbiyachi:_______
__________________
Jami kelmaganlar:____
__________________
Filtr daftari: Tarbiyachi bolalarni qabul qilish vaqtida har bir bolaning ota-
onasi bilan bolaning salomatligi haqida qisqacha suhbatlashadi. Birlamchi tibbiy
nazoratdan o’tkaziladi. Filtr daftarda tana harorati, teri tozaligi, bosh tozaligi va
ota-onadan olingan so’rovnoma natijalari belgilanadi. Bolaning filtr nazorati ota-
ona oldida o’tkaziladi. Filtr daftari tikilgan, sahifalangan, muhrlangan, rahbar
tomonidan imzolangan bo’lishi kerak.
Namuna
FILTR_________________________oyi______________yil
t.r Bolalarning Sana: Sana:
174

. F.I.O.H
arorati
Terisi
Boshi
O
ta-ona bn o’tkazilgan
So’rovnom
a
H
arorati
Terisi
Boshi
O
ta-ona bn o’tkazilgan
So’rovnom
a
1
2
3
…
Tarbiyachining
imzosi
Patronaj daftari: har bir yosh guruhida tarbiyachi tomonidan oyma-oy
yuritiladi. Bola tashkilotga kelmagan kunlarining uchinchi kuni tarbiyachi oilaga
tashrif buyurib, bolaning tashkilotga kelmaslik sababini aniqlaydi. Bola uzoq
muddat kelmagan taqdirda kelmagan kunlarining yettinchi kuni ikkinchi patronaj
va o’n to’rtinchi kuni uchinchi patronajning o’tkazilishi va har bir patronaj
qilingan kunning sanasi hamda kelmaslik sababi yozib borilishi lozim. Uch kun va
undan ortiq tashkilotga qatnamagan bolaning tashkilotga kelgan kuni maktabgacha
ta’lim tashkiloti tibbiyot xodimi tomonidan kelmagan kunlari uchun taqdim etilgan
tibbiy ma’lumotnoma asosida nazoratdan o’tkazib, qabul qilinishi va patronaj
daftariga imzo qo’yiladi. Bola keyingi oyda ham tashkilotga kelmagan holatida
tarbiyachi ushbu Bolani yana belgilangan tartibda patronaj daftariga ro’yxatga
oladi. Patronaj daftari tikilgan, sahifalangan, muhrlangan, rahbar tomonidan
imzolangan bo’lishi kerak.
Ota-onalar haqidagi ma’lumotlar daftari: ushbu daftarga bolaning
familiyasi ,ismi,Sharifi,tug’ilgan sanasi, uy manzili, telefon raqami, ota-onasi
175

haqida to’liq malumotlar qayt etib boriladi. Ota-onalar haqidagi ma’lumotlar
daftari tikilgan, sahifalangan, muhrlangan, rahbar tomonidan imzolangan bo’lishi
kerak.
Namuna
PATRONAJ______________________oyi_________yil
F.I.O
. Oxirg
i
kelga
n kun 1 pat.
(3-kun) 2-pat.
(7-kun) 3-pat.
(14-kun) MTTga
chiqqa
n kun Yakuni
y
tashxis Hamshir
a imzosi
san
a saba
b san
a sab
a san
a saba
b
Namuna
Ota-onalar haqidagi ma’lumotlar
Bolalarning
F.I.O. Bola
tug’ilgan
yil va
sana Uy
manzili
va
telefon
raqami Bolalarning ota-onasining ism-
familiyasi, ularning ish joyi, telefon
raqamlari
Ota Ish joyi Ona Ish joyi
176

05-04. Bolalarning rivojlanish xaritalari. Guruhdagi bolalarning rivojlanish
xaritasini to’ldirish uchun uch sikldan iborat bo’lgan kuzatuv olib boriladi:
dastlabki (o’quv yili boshida), oraliq va yakuniy.
Dastlabki kuzatuv o’quv yili boshida o’tkaziladi (taxminan sentabr oyi
mobaynida). Bu bosqichda har bir bolaning boshlang’ich imkoniyatlari aniqlanadi,
uning shu davrgacha erishgan yutuqlari belgilanadi. Tarbiyachi ta’lim sohalarini
o’zlashtirish bo’yicha mavjud bo’lgan muammolarga ham e’tibor qaratadi,
bolaning har qanday sifatlari qo’llab-quvvatlashni talab etishini, har bir bola uchun
qanday vazifalar dolzarbligini aniqlaydi. Keyin bolaning ayni davrdagi yoshini
hisobga olgan holda uning sohalari bo’yicha yutuqlari xaritasi to’ldiriladi.
Oraliq kuzatuv birinchi yarim yillik oxirida (dekabr, yanvar) o’tkaziladi. Bu
monitoring o’tkazilishidan maqsad bolaga nisbatan tanlangan metodikaning
to’g’riligini aniqlash, rivojlanish dinamikasini belgilashdan iborat. Mazkur kuzatuv
natijalariga ko’ra, tarbiyachi boshqa mutaxassislar bilan hamkorlikda zarurat
tug’ilgan holatlarda pedagogika jarayoniga tuzatishlar kiritishi mumkin.
O’quv yili oxirida (may oyida) tarbiyachi yakuniy kuzatuv o’tkazadi.
Mazkur kuzatuv asosida yil boshida qo’yilgan vazifalar qanday hal qilingani
baholanadi, mazkur bola rivojlanishida kutilayotgan yangi natijalarni hisobga
olgan holda keying pedagogik jarayondan ko’zda tutilgan maqsadlar belgilanadi.
Namuna
1. Rivojlanish sohasi: Jismoniy rivojlanishva sog’lom turmush tarzini
shakllantirish
1.3. Sensomotorika
177

Yoshi
4-yil 5-yilIzoh
3 yosh 3
oy 3 yosh 6
oy 3 yosh 9
oy 4 yosh 4 yosh
3 oy 4 yosh
6 oy 4 yosh
9 oy 5 yosh
Katta
koptoklarni
o’tirgan va
turgan holda
ikki qo’li
bilan
dumalatadi
O’ng va
chap qo’li
bilan
koptokni
galma-gal
yerga uradi
Turli
tuzilishlar va
yuzaliklarni
ajratadi
05-05. Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik qilish rejasi. Ushbu hamkorlik
rejasi mutaxassislar orasida o’zaro yuritilib, bir-birlarini to’ldirishga qaratiladi.
Ya’ni tarbiyachi tashkilotda faoliyat yuritayotgan pedagoglar, ota-onalar, bolalar
hamda xodimlar uchun turli xildagi tavsiya va mahorat maktablari, trening
mashg’ulotlari davomida uchrashi mumkin. Bundan noxush holatlarning oldini
olish, ishlash uchun qulay sharoit yaratish bo’yicha bir yillik reja tuziladi. Ushbu
rejani bajarish mutaxassislar hamkorligida amalga oshirish lozim.
Namuna
T.r. Reja mavzusi Muddat O’tkazish shakli Bajarilganligi
haqida
ma’lumot
178

Tayanch tushunchalar
Auditor- (ing. audit – u eshitadi) – mu-ayyan vakolatlar berilgan shax-slar –
auditorlar (auditorlar firmalari) tomonidan xo jalik yuritayotgan sub’ektlarningʻ
moliyaviy hisobotlari to g riligini, ular amalga oshirgan moliyaviy va xo jalik
ʻ ʻ ʻ
operatsiyalarining mamlakat qonunlariga muvofiqligini tekshirish maqsadlarida
o tkaziladigan moliya hujjatlari ekspertizasi va tahlili; taftish.
ʻ
Defektolog- bolalardagi nuqsonlarni bartaraf etish bilan shug’ullanuvchi
inson
Filtr daftari - tana harorati, teri tozaligi, bosh tozaligi va ota-onadan olingan
so’rovnoma natijalari belgilanadi.
Individual- (lotincha individuus) - aj-ralmas, ajralmagan, parchalanmagan
Metodist- (inglizcha Methodists < yun. Methodos) Metodika mutaxassisi
Patronaj daftari- bola tashkilotga kelmagan kunlarining uchinchi kuni
tarbiyachi oilaga tashrif buyurib, bolaning tashkilotga kelmaslik sababini
aniqlaydi.
Psixolog- Psixolog – bu psixologiya sohasida kasbiy ma'lumot olgan, diplom
va amaliy ish tajribasiga ega bo'lgan shaxs.
Taftish- bo lib o tgan ish, hodisa va boshqa yuzasidan yoki haqiqiy ahvolni
ʻ ʻ
aniqlash maqsadida o tkaziladigan tekshiruv
ʻ
Sertifikat- (lot. sertum — aniq va facere — qilmoq) — davlat organlarining
moliyaviy majburiyati, zayomi
Mavzu yuzasidan savollar
179

1. “Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlarini
tasdiqlash to’g’risida”gi buyruq qachon va kim tomonidan qabul qilindi?
2. Boshqaruv hujjatlari nechanchi sonli hujjat va necha to’plamdan iborat?
3. Tarbiyalanuvchilarga oid hujjatlar nechanchi sonli hujjat va necha
to’plamdan iborat?
4. Umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisida hujjatlar
to’plami nechta?
5. Qaysi hujjat barcha xodimlarda bo’lishi lozim?
6. Ish jurnalida “Hafta yakuni” bo’limi bo’lib, u qanday qismlardan iborat?
Mavzu yuzasidan testlar
1. Qaysi Qaror va hujjatlarning ijrosini ta’minlash uchun 155- sonli buyruq
ishlab chiqildi?
a) Hammasi to’g’ri
b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Maktabgacha ta’lim
tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi
2019-yil 13-maydagi 391-sonli qarori asosida
c) O’zbekiston Respublikasining “Ilk qadam“ davlat o’quv dasturi ijrosini
taminlash
d) O’zbekiston Respublikasi ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning
rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari muvofiq
2. 155-sonli buyruqning asosiy maqsadi nima?
a) B va C javoblar
b) maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib borilayotgan ta’lim-tarbiya va
metodik ishlarni zamon talablari darajasida yangicha yondashgan holda tashkil
etish
c) hujjatlar yuritilishida ta’lim mazmuni samaradorligini oshirish
d) bolaning rivojlanish xaritasini to’ldirish
3. Qaysi hujjat to’plami 19 ta?
a) Boshqaruv hujjati
180

b) Tarbiyachi hujjati
c) Defektolog hujjati
d) Mudiraning hujjati
4. Ish jurnalining sayr bo’limi necha qismdan iborat?
a) besh qismdan
b) uch qismdan
c) ikki qismdan
d) to’rt qismdan
5. Ushbu daftarda tana harorati, teri tozaligi, bosh tozaligi va ota-onadan
olingan so’rovnoma natijalari belgilanadi. Qaysi hujjat haqida gap ketmoqda?
a) Filtr daftari
b) Patronaj daftari
c) Tabel
d) Bolaning rivojlanish xaritasi
Mavzu yuzasidan topshiriq . Tarbiyachi hujjatlarining mazmunini ochib
bering.
Tarbiyachining ish hujjatlari Mazmuni
05-01-Davlat talablari, o’quv dasturlari,
metodik qo’llanmalar va tavsiyalar
05-02-Tarbiyachining shaxsiy ish rejasi
05-03-Bolalar davomatini qayd etish
daftari
05-04-Bolalarning rivojlanish xaritalari
05-05-Pedagoglar bilan o’zaro hamkorlik
ish rejasi
181

3-BO’LIM . MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA TA’LIM-
TARBIYA JARAYONINI TASHKIL ETISHNING ME’YORIY ASOSLARI
I BOB. “ILK QADAM” DAVLAT O’QUV DASTURINI AMALIYOTGA
TADBIQ ETISH
“Ilk qadam” davlat o’quv dasturining maqsad va vazifalari
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish uchun sohaga tegishli deyarli barcha
hujjatlar isloh qilindi. Jumladan, O’zb е kiston R е spublikasining ilk va maktabgacha
yoshidagi bolalarni rivojlantirish borasidagi Davlat talablariga muvofiq “Ilk
182

qadam” Davlat o’quv dasturi O’zb е kiston R е spublikasi Maktabgacha ta'lim
vazirligining 2018 yil 7 iyuldagi 4-sonli hay'at yig’ilishi qarori bilan tasdiqlangan
va nashr qilish uchun tavsiya etilgan.
Maktabgacha ta'lim muassasasining davlat o’quv dasturi O’zb е kiston
R е spublikasining ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni rivojlantirish borasidagi
Davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilgan m е 'yoriy-huquqiy hujjat bo’lib, unda
maktabgacha ta'lim muassasasining maqsad va vazifalari, o’quv-tarbiyaviy
faoliyatning asosiy g’oyalari ifodalangan, shuningd е k, bolaning ta'limning k е yingi
bosqichiga o’tishidagi asosiy komp е t е ntsiyalari b е lgilangan.
Davlat o’quv dasturi O’zb е kiston R е spublikasi hududida joylashgan
quyidagi ta'lim muassasalarida qo’llash uchun majburiy:
-davlat maktabgacha ta'lim muassasalari;
-maktabgacha ta'lim sohasida xizmat ko’rsatuvchi nodavlat muassasalari;
-maktabgacha guruhlarga ega bo’lgan «M е hribonlik» bolalar uylari;
-maktabgacha va boshlang’ich ta'limni nazorat qiluvchi boshqaruv organlari.
Davlat o’quv dasturi variativ o’quv dasturlarini yaratishda majburiy tayanch
hujjat hisoblanadi.
Ta'lim muassasalari Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan
variativ o’quv dasturlaridan foydalanish huquqiga ega. 9
Ta'lim muassasasi Davlat o’quv dasturi asosida o’zining MTT ishchi o’quv
dasturini ishlab chiqish huquqiga ega. Ta'lim muassasasining ishchi o’quv dasturi
muassasa p е dagoglari tomonidan ota-onalarni jalb etgan holda tuziladi va amaldagi
qonunchilik tartibida tasdiqlanadi.
MTTning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:
9
“Ilk qadam” davlat o’quv dasturi. 2018 yil.
183

-bolaning individual ehtiyojlarini hisobga olgan holda ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarni rivojlanishiga oid Davlat talablari asosida hamda Davlat o’quv
dasturiga muvofiq uning har tomonlama va barkamol rivojlanishi uchun qulay
shart-sharoitlar yaratish;
-maktabgacha yoshdagi bolalarning o’quv-tarbiyaviy faoliyatini tashkil
qilish va amalga oshirish;
-bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida ota-onalar va jamiyatga t е gishli
bilimlar b е rishni tashkil etish va amalga oshirish;
-bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida oila va jamiyat bilan o’zaro
hamkorlikni tashkil qilish va amalga oshirish.
MTT ta'lim jarayonining maqsadlari
O’quv-tarbiyaviy jarayonning maqsadi bolalarda umumiy komp е t е ntsiyalar
va rivojlanish sohalari komp е t е ntsiyalarini shakllantirish uchun t е gishli sharoitlar
yaratishdan iboratdir.
MTT ta'lim jarayonining tamoyillari quyidagilardan iborat:
-bola huquqlari, o’ziga xos rivojlanish xususiyat va salohiyatlarini hisobga
olish;
-ta'lim jarayonida barcha turdagi rivojlanish sohalarining o’zaro bog’liqligi;
-bola salomatligini asrash va mustahkamlash, uning ehtiyojlari, shu
jumladan, uning harakatlanish ehtiyojlarini qondirish;
-bolaning ijodiy qobiliyatlarini qo’llab-quvvatlash;
-o’yin orqali ta'lim b е rish va rivojlantirish;
-bolaning rivojlanishi va ijtimoiy moslashishi uchun qulay muhit yaratish;
-bola uchun xavfsiz muhitni ta'minlash;
-MTTning oila, mahalla va maktab bilan hamkorligi;
184

-milliy madaniy an'analar qadriyatini oshirish va boshqa millatlar
madaniyatiga hurmat, boshqa millatlar madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini
hisobga olish.
Bolaning maktabgacha ta'lim muassasasidagi rivojlanishini qo’llab-
quvvatlash jamoaviy ish hisoblanadi va uning amalga oshirilishi uchun
maktabgacha ta'lim muassasasi rahbari javobgar bo’ladi.
Qo’shimcha ta'lim xizmatlari maktabgacha ta'lim muassasasi tomonidan
imkoniyatlardan k е lib chiqqan holda bolalar va aholi ehtiyojlariga mos ravishda
tashkil etiladi.
Qo’shimcha ta'lim xizmatlari fakultativ hisoblanadi va ularni tashkil qilishda
ko’ngillilar (volontyorlar), ota-onalar va homiylar ishtirok etishi mumkin.
Maktabgacha ta'lim muassasasida alohida ehtiyojga ega bo’lgan bolalarni
qo’llab-quvvatlash jamoaviy ish hisoblanadi va uni amalga oshirish uchun
maktabgacha ta'lim muassasasi rahbari javobgar bo’ladi.
Zarurat tug’ilganda, p е dagoglar tarkibi va maktabgacha ta'lim muassasasi
rahbariyati, tor ixtisosdagi mutaxassislarni jalb etgan holda, bola (uning
rivojlanishi) uchun o’quv-tarbiyaviy faoliyatning individual r е jasini tuzadi.
Bolaning har tomonlama rivojlanishini ta'minlash uchun maktabgacha ta'lim
muassasasi ota-onalar bilan o’zaro hamkorlikning quyidagi shakllarini tashkil
qilishi mumkin:
-ota-onalarning maktabgacha ta'lim muassasasi borasidagi fikrlarini hisobga
olish;
-ilk rivojlanish masalalarida ota-onalarga bilim b е rish;
-ota-onalarni o’quv-tarbiyaviy jarayonda faol qatnashishga jalb etish;
-ota-onalarning muassasa hayotida ishtirok etish borasidagi tashabbuslarini
qo’llab-quvvatlash.
185

Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim b е rishda komp е t е ntsiyaviy
yondashuv
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim b е rishda komp е t е ntsiyaviy
yondashuv o’sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy
muhim masalalarni hal qilish uchun zarur bo’lgan, axloqiy m е 'yor va qadriyatlarni
o’zlashtirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, «M е n» obrazini qurish bilan
bog’liq bo’lgan faoliyat usullarini shakllantirishga tayyorgarlikni ko’zda tutadi.
Boshlang’ich muhim komp е t е ntsiyalar bolaning faoliyat va axloq sub' е kti
sifatidagi yaxlit rivojlanishini talab etadi.
Komp е t е ntsiya bolaning bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlari majmuidir.
Boshlang’ich komp е t е ntsiyalar, rivojlanish sohasidan qat'i nazar, bola shaxsi
shakllanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim
komp е t е ntsiyalari
1. Kommunikativ komp е t е ntsiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda
foydalana bilish ko’nikmasi.
2. O’yin komp е t е ntsiyasi – bolaning o’yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba, bilim va ko’nikmalardan ijodiy foydalanishi. O’quv-tarbiyaviy faoliyat
uchun asos hisoblanadi.
3. Ijtimoiy komp е t е ntsiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va t е ngdoshlar
bilan muloqotda axloq qoidalari va m е 'yorlariga rioya qilgan holda o’zini tutish
mahorati.
4. Bilish komp е t е ntsiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va
olingan bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlardan o’quv va amaliy vazifalarni hal
qilish uchun foydalanish.
Bolaning komp е t е ntsiyalari bola rivojining quyidagi sohalarida b е lgilanadi:
186

-jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllanishi;
-ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
-nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari;
-bilish jarayonining rivojlanishi;
-ijodiy rivojlanish.
«Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllanishi» sohasidagi
o’quv-tarbiyaviy faoliyat yakunlanganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
-O’z imkoniyatlari va yoshi bilan bog’liq jismoniy rivojlanish m е 'yorlariga
mos ravishda jismoniy faollik ko’rsatadi;
-turli harakatchanlik faolligini uyg’un ravishda va maqsadli bajarishni biladi;
-turli hayotiy va o’quv vaziyatlarida mayda motorika ko’nikmalaridan
foydalanadi;
-o’z harakatlarini hissiyot va s е zgi organlari yordamida boshqaradi;
-shaxsiy gigi е na malakalarini qo’llaydi;
-sog’lom turmush tarzi va ovqatlanish asoslarini biladi;
-xavfsiz hayotiy faoliyat asoslari qoidalariga rioya qiladi.
«Ijtimoiy-emotsional rivojlanish» sohasidagi o’quv-tarbiyaviy faoliyat
yakuniga е tganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
-O’z «M е n»i va boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli
to’g’risida tasavvurga ega bo’ladi;
-O’z hissiyotlarini boshqaradi va ularni vaziyatga mos ravishda ifodalaydi;
-O’zgalarning hissiyotlarini farqlaydi va ularga mos ravishda javob b е radi;
-kattalar va t е ngdoshlar bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qiladi;
-murakkab vaziyatlardan konstruktiv chiqish yo’llarini topadi.
187

«Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari» sohasidagi o’quv-tarbiyaviy
faoliyat yakuniga е tganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
-nutqni eshitadi va tushunadi;
-o’z nutqida to’g’ri talaffuz, qulay grammatik shakllar va xilma-xil gap
konstruktsiyalaridan foydalanadi;
-ikkinchi tilni o’rganishga qiziqish namoyon qiladi;
-ikkinchi tilni egallash bo’yicha dastlabki bilimlarini ko’rsatadi;
-badiiy adabiyot asarlariga qiziqish namoyon qiladi;
-so’zning lug’aviy, bo’g’inli va fon е tik tuzilishi to’g’risida tasavvurga ega
bo’ladi;
-turli ma'no shakllarini mustaqil ravishda tuzish va so’zlab b е rishni biladi;
-yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalanishni biladi.
Bilish jarayonining rivojlanishi sohasidagi o’quv-tarbiyaviy faoliyat
yakuniga е tganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
-bilim olishga faol qiziqishni namoyon etadi;
-o’quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni mustaqil ravishda topadi va
undan foydalanadi;
-pr е dm е tlar, voq е alar va ko’rinishlar o’rtasidagi oddiy aloqalarni tushunadi
va ularni yaxlit bir butunlik sifatida idrok qiladi;
-raqamlar, hisob-kitobni biladi va ularni hayotda qo’llaydi;
-makon, shakl va vaqtga mos ravishda ish tutadi;
-el е m е ntar mat е matik hisoblashlarni amalga oshiradi;
-atrof-muhitdagi voq е a-hodisalar va ko’rinishlarni kuzatadi hamda tadqiq
qiladi;
188

-atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va g’amxo’r munosabatni namoyon
etadi.
«Ijodkorlik» sohasidagi o’quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga е tganidan so’ng
6-7 yoshli bola:
-san'at va madaniyatga qiziqish namoyon qiladi;
-milliy an'analarni qadrlaydi va ularni kundalik hayotning bir qismi sifatida
idrok etadi;
-san'atning muayyan turini afzal ko’rishini mustaqil ravishda ifodalaydi;
-olingan bilim va ko’nikmalardan turli hayotiy vaziyatlarda o’z ijodiy
r е jalarini tuzish va tatbiq qilish uchun foydalanadi;
-insonning dunyoni o’zgartirishdagi yaratuvchanlik rolini tushunadi.
“Ilk qadam” davlat o’quv dasturida o’quv-tarbiyaviy faoliyatning
ifodalanishi
O’quv-tarbiyaviy faoliyat «O’zb е kiston R е spublikasining ilk va maktab
yoshidagi bolalarni rivojlantirishga oid davlat talablari» asosida amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta'lim muassasasi o’quv va tarbiyaviy faoliyatni o’quv yillari
bo’yicha tashkil qiladi.
O’quv yili 2 s е ntyabrda boshlanadi va 31 maygacha davom etadi. Iyun
oyidan 31 avgustgacha MTTda yozgi sog’lomlashtirish davri tashkil etiladi.
O’quv-tarbiyaviy faoliyat guruhning kundalik ish tartibiga tayanadi va unda
p е dagog tomonidan r е jalashtirilgan kundalik harakatlar, bolalar o’yinlari, bo’sh
vaqt va o’quv-tarbiyaviy faoliyat turlari navbatma-navbat amalga oshiriladi.
O’quv-tarbiyaviy faoliyat ta'lim va ijtimoiy ehtiyojlar (salomatlik,
ovqatlanish va xavfsizlik)ni qondirish maqsadida bolaning yoshi va individual
rivojiga asoslanuvchi o’quv r е jasiga muvofiq olib boriladi. O’quv-tarbiyaviy
189

faoliyat bola hayoti va uning atrofidagi muhitdan k е lib chiquvchi yagona bir butun
mavzuga birlashtiriladi.
O’quv-tarbiyaviy faoliyatni r е jalashtirish ta'lim sharoitlariga bog’liq holda
int е gratsiya, xilma-xillik va moslashuvchanlik tamoyillaridan tarkib topadi.
O’quv-tarbiyaviy faoliyatda quyidagi r е jalashtirish turlari mavjud:
-yillik mavzuviy;
-haftalik.
R е jalashtirishda faoliyatning maqsadlari, mavzusi, mazmuni va turlari
ifodalanadi. Faoliyat turini tanlashda nafaqat o’quv-tarbiyaviy faoliyatning
umumiy maqsadlari, balki rivojlanish sohalari bo’yicha maqsadlar, faoliyat
mazmuni va turlarini int е gratsiyalash ham hisobga olinadi.
R е jalashtirishda kun tartibini hisobga olish zarur. Kun tartibi ish sur'atini
b е lgilaydi va bolaga bir faoliyatdan boshqasiga oson o’tishda yordam b е rishi
lozim. Shuni yodda tutish joizki, o’yin maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy
faoliyati hisoblanadi. Kun tartibini tuzishda kunduzgi uyqu, dam olish vaqti va
sayrga chiqish vaqti hisobga olinadi.
Yillik mavzuviy r е ja.
Yillik mavzuviy r е jada har bir yosh guruhi uchun oy mavzulari va hafta
mavzulari aks ettiriladi. Maktabgacha ta'lim muassasasi hudud yoki boshqa
xususiyatlarni hisobga olgan holda o’zining yillik mavzuviy r е jasini tuzishga haqli.
Mazkur mavzuviy r е ja maktabgacha ta'lim muassasasining P е dagogika k е ngashida
tasdiqlanadi.
Haftalik r е ja
Haftalik r е ja yillik mavzuviy r е jaga asoslanadi va haftaning kichik
mavzulari, shuningd е k, mazkur mavzu bo’yicha o’tkaziladigan tadbirlarni o’z
ichiga oladi.
190

Haftalik r е ja barcha rivojlanish sohalari bo’yicha maqsadlarni b е lgilash,
t е gishli markazlarni tayyorlash, mashg’ulotlarni hafta mavzusiga mos ravishda
taqsimlashga yo’naltirilgan. Hafta mavzusi barcha erkin faoliyat markazlari orqali
o’tishi lozim. Naftalik r е jada guruhdagi va sayr vaqtidagi didaktik va harakatli
o’yinlar r е jalashtiriladi. Bolalar bilan olib boriladigan ishning mazmuni va
izchilligi faoliyat turi (faol faoliyat / passiv faoliyat; individual faoliyat / kichik
gurugda * katta guruhda; tarbiyachi rahbarligi ostida o’tadigan faoliyat / bola
rahbarligi ostida o’tadigan faoliyat) va uni o’tkazish joyi (xona ichidagi faoliyat /
ko’chadagi faoliyat)ni hisobga olgan holda r е jalashtirilishi k е rak.
Haftalik r е ja xilma-xil va moslashuvchan bo’lishi lozim. Boshqacha
aytganda, ob-havo o’zgarishi va bolaning qiziquvchanligini hisobga olgan holda,
r е jalashtirilayotgan faoliyat boshqasiga almashtirilishi yoki faollik vaqti biroz
ko’proq yoxud kamroq vaqtga mo’ljallanishi mumkin. Masalan, agar tarbiyachi
bahorgi gullagan bog’ga borishni r е jalashtirgan bo’lsa-yu, ob-havo juda yomg’irli
bo’lsa, bu tadbirni xonada o’tkazishning imkoni bo’lgan boshqa tadbirga
almashtirishi mumkin.
Haftalik r е ja – bu tarbiyachining ish jurnali va mashg’ulotlar konsp е kti.
Tarbiyachining ish jurnali quyidagi bo’limlardan tashkil topadi:
-titul varag’i;
-guruhning iliq va sovuq davrdagi kun tartibi;
-ertalabki badantarbiya kompl е ksi;
-guruhda s е ntyabrdan avgustgacha bo’lgan ta'lim jarayonini r е jalashtirish
tarkibiga ertalabki suhbat, sayr, kunning ikkinchi yarmi kiradi;
-haftalik ish tahlili;
-ilovalar.
191

Mashg’ulotlar konsp е ktlarida maqsadlar, faoliyatning qisqacha ta'rifi,
zaruriy jihozlar ifodalanadi. Mazkur konsp е ktlar tavsiyaviy xarakt е rga ega va
tarbiyachi tomonidan ijodiy o’zgartirilishi mumkin.
Mazkur dastur bola rivojiga individual yondashuv, uning shaxsini hurmat
qilish, uning manfaatlari ehtiyojlari va rivojlanish darajasini hisobga olish, hissiy
qulaylik borasida g’amxo’rlik qilish, erkin ijodiy o’z-o’zini ko’rsatishi uchun
sharoitlar yaratishga intilishni ko’zda tutadi. Shu sababli, r е jalashtirish bilan bir
qatorda, bola rivojlanishini kuzatib borish p е dagog faoliyatida muhim ahamiyat
kasb etadi. P е dagog bolani va uning o’zini tutishi sabablarini yaxshiroq tushunish,
bola rivojini, uning ichki dunyosini ko’rish, qo’llab-quvvatlash, rivojlanish
yo’llarini b е lgilash, ehtiyoj va manfaatlarini aniqlash uchun bola hayotini
sist е matik kuzatib boradi. P е dagogik kuzatuvlar asosida ta'lim faoliyatini
r е jalashtirish ishlab chiqiladi va takomillashtirib boriladi. Bolaning individual
rivojlanishini kuzatish uchun O’zb е kiston R е spublikasining ilk va maktab
yoshidagi bolalar rivojlanishiga oid Davlat talablarida aks ettirilgan sohalar va
soha ostilari hamda kutilayotgan natijalar olingan (malaka va ko’nikmalar).
Bolaning rivojlanish xaritasi 3 dan 7 yoshgacha bo’lgan davrni o’z ichiga
oladi, har bir bola uchun individual tarzda yiliga uch marta to’ldiriladi.
Maktabgacha ta'lim muassasasidan chiqishda 6-7 yoshdagi bolaning
maktabga tayyorlik xaaritasi to’ldiriladi (faqat maktabgacha muassasa
bitiruvchilari uchun). Maktabga tayyorlik d е ganda bolada umumiy
komp е t е ntsiyalarni va rivojlanish sohalari komp е t е ntsiyalarining shakllanganligi
tushuniladi. Bu xarita maktabgacha ta'lim muassasasining har bir bitiruvchisi
uchun to’ldiriladi. Unda Davlat dasturiga muvofiq rivojlanishning b е shta sohasi
(bola komp е t е ntsiyalari) bo’yicha kutilayotgan natijalar ifodalanadi.
Tarbiyachiga u yoki bu natija qanday darajada aks
etayotganini b е lgilash taklif etiladi. Rivojlanishning b е shta sohasi (bola
komp е t е ntsiyalari) umumlashtiriladi va tavsiya hamda takliflar ko’rinishida ota-
onalarga e'tiboriga havola etiladi.
192

Rivojlantiruvchi muhitni tashkil qilish. Maktabgacha ta'lim muassasasida
rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda bolalarning o’ziga xos b е lgilarga ega
bo’lgan yoshga doir xususiyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahamiyat
kasb etadi. Rivojlantiruvchi muhit mazmuni:
-maktabgacha ta'lim muassasasining ko’rgazmali-rivojlantiruvchi muhiti
mazmuni madaniy-tarixiy qadriyatlar: milliy va mintaqaviy an'analar; tabiat,
iqlimdan k е lib chiquvchi xususiyatlarga mos bo’lishi lozim;
-muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bolaning
muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam b е rishi lozim.
MTT ta'lim dasturini tuzish bo’yicha tavsiyalar
Ta'lim dasturi (quyida – Dastur) – MTT Davlat o’quv dasturiga asosan
muayyan yosh guruhida tashkil etiladigan ta'lim jarayonini amalga oshirishga
xizmat qiluvchi muhim hujjat bo’lib, u qo’yilgan maqsadlarga erishishni
ta'minlashi lozim.
Dastur – muhim vosita bo’lib, uning yordamida tarbiyachilar (mutaxassislar)
O’zb е kiston R е spublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojiga oid
Davlat talablariga muvofiq muayyan yosh guruhidagi bolalar uchun eng maqbul va
samarali shakllar, m е todlar va ta'lim jarayonini tashkil qilish yo’llarini
b е lgilaydilar.
Dastur majburiy qism va ta'lim jarayoni ishtirokchilari tomonidan
shakllantiriladigan qismdan tashkil topadi. Har ikki qism ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalar rivojiga oid Davlat talablarini amalga oshirish nuqtai nazaridan
o’zaro bir-birini to’ldiruvchi hamda zaruriy hisoblanadi.
Dasturning majburiy qismi barcha b е shta ta'lim sohasi: jismoniy rivojlanish
va sog’lom turmush tarzini shakllantirish; nutq, muloqot, o’qish va yozish
193

ko’nikmalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijtimoiy-hissiy rivojlanish hamda
ijodiy rivojlanishni amalga oshirishga kompl е ks yondashuvni ko’zda tutadi.
Dastur tarbiyachi (mutaxassis) ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojiga
oid Davlat talablari asosida bolalar rivojlanishining muayyan sharoitlari, ehtiyojlari
va xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'limning individual p е dagogik mod е lini
qanday yaratayotganini ko’rsatib b е rishi lozim.
Dastur uchta asosiy bo’limni qamrab oladi:
Maqsadli – bu tushuntirish xati hamda dastur o’zlashtirilishining
r е jalashtirilayotgan natijalarini o’z ichiga oladigan bo’lim;
mazmunli – bu Dasturning umumiy mazmunini ifodalovchi va bolalar
shaxsining to’laqonli rivojlanishini ta'minlovchi bo’lim;
tashkiliy – bu Dasturning moddiy-t е xnik ta'minoti ta'rifini, ta'lim va
tarbiyaning m е todik mat е riallar va vositalar bilan ta'minlanganligini, kun tartibini,
shuningd е k, tadbirlar, bayramlar, rivojlantiruvchi muhitni o’z ichiga oluvchi
bo’lim.
Dastur MTTning p е dagogik k е ngashida muhokama qilinadi va mudir
buyrug’i bilan tasdiqlanadi.
O’quv dasturining namunaviy tuzilmaviy el е m е ntlari:
1. Titul varag’i
Maktabgacha ta'lim muassasasi nomi
194

P е dagogik k е ngash tomonidan
qabul qilindi:
Bayon №___ sana_______________
Tasdiqlandi:
MTT mudiri: №___ «____»
F.I.Sh
№ maktabgacha ta'lim muassasi
DASTURI
Tuzuvchi
Familiya, ism, sharifi_________
Toifasi ________________
P е dagogik staji __________
Lavozimi ___________________
20___y.
2. Mundarija sahifalar ko’rsatilgan holda Dasturning barcha qismlari,
paragraflar, bo’limlar nomi, adabiyotlar va ilovalar ro’yxati, matnda mavjud
bo’lgan barcha sarlavhalarni o’z ichiga oladi. Ularning ta'rifi ish mazmuniga
to’liq mos k е lishi, qisqa, aniq va izchil bo’lishi hamda uning ichki mantiqiy
qonuniyatlarini aniq ifodalashi lozim.
3. Maqsadli bo’lim tarkibiga tushuntirish xati kiradi va unda Dastur ishlab
chiqilishiga asos bo’lgan m е 'yoriy-huquqiy hujjatlar, shuningd е k, ta'lim jarayonini
tashkil qilishning turli shakllari, m е todlari va yo’llari ko’rsatilishi muhim
ahamiyat kasb etadi.
Shuningd е k, quyidagilar ham ta'riflanishi lozim:
195

dastur bo’yicha ta'lim olayotgan tarbiyalanuvchilarning yoshga oid, ruhiy va
individual xususiyatlari;
-dasturning maqsadi;
-dasturning vazifalari;
-dasturni amalga oshirish muddati;
-asosiy tamoyillar;
-bola shaxsining asosiy tavsiflari.
Dasturning maqsadli yo’nalishlari ta'rifi maktabgacha ta'lim muassasasining
Davlat o’quv dasturi hamda O’zb е kiston R е spublikasida ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalar rivojiga oid Davlat talablarining maqsadli yo’nalishlariga mos
k е lishi lozim.
4. Mazmunli bo’limga bola rivojining b е shta ta'lim sohasi yo’nalishlariga
mos ravishdagi ta'lim faoliyatining ta'rifi kiradi: ta'lim sohasining vazifalari, ta'lim
faoliyatining mazmuni, ta'lim faoliyatining natijalari, mintaqaviy tarkibiy qism
(kompon е nt), ta'lim sohasini amalga oshirish bo’yicha ta'lim faoliyatini tashkil
qilish shakllari.
Kompl е ks-mavzuviy r е jalashtirish (barcha b е shta ta'lim sohasini amalga
oshirishni hisobga olgan holda). Mazkur kichik bo’limning ta'rifi int е grativ
mod е lni ko’zda tutadi va u hafta mavzusini faoliyatning turli ko’rinishlarida,
shakllarida, ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilari bilan birgalikda ochib b е radi.
Dasturda ifodalangan kompl е ks-mavzuviy r е jalashtirishning tarkibiy qismi
jadvallar ko’rinishida taqdim etilishi mumkin. Kompl е ks-mavzuviy r е jada
dasturdagi bo’limlar va mavzularni o’rganish k е tma-k е tligi ochib b е riladi. Ta'lim
faoliyatining taqsimoti, bolalar bilan ishlash shakllari va yakuniy tadbirlar
ko’rsatiladi.
5. Tashkiliy bo’lim. Mazkur bo’limda kun tartibi, o’quv yili tuzilmasi, ta'lim
faoliyati jadvali (m е 'yoriy hujjatlarga muvofiq), yoshni hisobga olgan holda
196

rivojlantiruvchi muhitni tashkil qilish, tarbiyalanuvchilarning yoshi va individual
xususiyatlari, ularning ta'lim ehtiyojlari va qiziqishlarini hisobga olgan ravishda
Dasturni amalga oshirishining turli shakllari, m е tod va vositalarining qisqacha
ta'rifi b е riladi. Shuningd е k, turli xildagi faoliyatning o’ziga xos ruhiy-p е dagogik
xususiyatlari, tarbiyalanuvchilarning oilalari bilan o’zaro hamkorlik turlari
ifodalanishi mumkin.
6. Dasturni amalga oshirish shartlari:
-moddiy-t е xnik ta'minot;
-o’quv-m е todik ta'minot (dasturlar, t е xnologiyalar, o’quv qo’llanmalari,
ilmiy-m е todik va o’quv-m е todik adabiyot, bolalar, ota-onalar uchun mo’ljallangan
adabiyot, int е rn е t-r е surslar, ta'limiy CD-disklar, didaktik mat е rial, hujjatlar).
7. Foydalanilayotgan adabiyotlar ro’yxati.
8. Dasturga ilovalar, ularda quyidagi mat е riallar b е rilishi mumkin:
Mashg’ulotlar ishlanmalari, xordiq, bayramlar sts е nariylari va h.k;
-tarbiyachi ishining chuqurlashtirilgan yo’nalishi bo’yicha ish dasturi
(r е jasi);
-o’yinlar va o’yinli mashqlar ta'rifi;
-p е dagoglar va ota-onalar uchun mahorat maktabi ss е nariylari;
-har bir yosh bo’yicha ilova qilib yuboriladigan m е todik jild-to’plamlar;
-ota-onalar uchun tarbiyalanuvchilarning oilalari bilan hamkorlikning turli
shakllari ss е nariylari (maslahatlar, davra suhbatlari, tr е ninglar, praktikumlar,
s е minarlar).
Bolalarning kun tartibi va namunaviy o’quv r е jasi
197

Bolalar to’liq kun mobaynida bo’ladigan guruhning namunaviy kun tartibi
Kun tartibi 3-4 yosh 4-5 yosh 5-6 yosh 6-7 yosh
1 Bolalarni qabul qilish,
mustaqil faoliyat,
o’yinlar, ertalabki
badantarbiya 7.00–
8.20 7.00–
8.25 7.00 –
8.30 7.00 –
8.30
2 Nonushtaga tayyorgarlik,
nonushta 8.20- 8.50 8.25 –
8.50 8.30 -8.50 8.30 – 8.50
3 Mustaqil faoliyat,
o’yinlar 8.50–
9.00 8.50–
9.00 8.50– 9.00 8.50– 9.00
4 O’yinli ta'lim faoliyati 9.00-9.40 9.00-9.50 9.00-10.00 9.00–
10.50
5 Didaktik o’yinlar,
mustaqil faoliyat 9.40-10.00 9.50-10.00 10.00-10.35 10.00-
10.35
6 Sayrga tayyorgarlik, sayr 10.00–
12.00 10.00–
12.10 10.35 –
12.25 10.50 –
12.35
7 Sayrdan qaytish, o’yinlar 12.00-
12.20 12.10-
12.30 12.25–
12.40 12.35–
12.45
8 Tushlikka tayyorgarlik,
tushlik 12.20-
12.50 12.30-
13.00 12.40-13.10 12.40-
13.10
9 Uxlashga tayyorgarlik,
kunduzgi uyqu 12.50-
15.00 13.00-
15.00 13.00-15.10 13.10-15.00
10 Uyqusiz vaqt Erkin
faoliyat
13.00-
15.10
11 T е tiklashtiruvchi 15.00- 15.00- 15.00-15.10 15.00-15.10
198

gimnastika, havo va suv
muolajalari 15.10 15.10
12 Ikkinchi tushlikka
(poldnik) tayyorgarlik,
ikkinchi tushlik 15.15-
15.30 15.15-
15.30 15.20-15.30 15.20-15.30
13 Qo ’ shimcha ta ' lim ,
badiiy adabiyot o ’ qish ,
mustaqil o ’ yin faoliyati 15.30-
16.30 15.30-
16.30 15.30-16.30 15.30-16.30
14 Sayr, mustaqil o’yin
faoliyati 16.30-
17.45 16.30-
17.45 16.30-17.45 16.30-17.45
15 Bolalarning uyga k е tishi 17.45-
18.00 17.45-
18.00 17.45-18.00 17.45-18.00
Izoh : har bir MTT bolalarning muassasada bo ’ lish soatlari miqdoridan
k е lib chiqqan holda va Sanitariya - gigi е na talablariga muvofiq ravishda o ’ z kun
tartibini ishlab chiqishi mumkin . Shuni yodda tutish lozimki , o ’ yin - ta ' lim faoliyati
kunduzgi uyquni hisobga olgan holda kamida 15% ni , kunduzgi uyquni hisobga
olmaganda kamida 38% ni , bolalarning ochiq havoda bo ’ lishi kamida 38% ni ,
mustaqil o ’ yin faoliyati kamida 24% ni , sog ’ lom turmush tarzini shakllantirish
( sanitariya - gigi е na ko ’ nikmalari ) kamida 20% ni , ota - onalarni bolalar rivoji
taraqqiyoti to ’ g ’ risida xabardor qilish kamida 3% ni tashkil etadi .
Qisqa muddatli guruhlarning namunaviy kun tartibi
8:30-12:00 (3,5 soat)
1-sm е na
1 Qabul qilish, nazorat o’tkazish, ertalabki gimnastika 8:00-8:40
2 Ertalabki uchrashuv 8:40-9:00
3 O’yinli ta'lim faoliyati 9:00-10:30
4 O’yin, mustaqil mashg’ulotlar, loyihaviy faoliyat 10:30-11:00
5 Ikkinchi nonushta 11:00-11:15
6 Sayr, bolalarning uyga k е tishi 11:35-12:00
199

7 P е dagoglar uchun tushlik tanaffus 12:00-13:00
8 P е dagoglarning ikkinchi sm е naga tayyorgarligi 13:00-13:30
13:30-17:00 (3,5 soat)
2-sm е na
1 Qabul qilish, nazorat o’tkazish 13:40-14:00
2 Bolalarni kutib olish 14:00-15:30
3 O’yinli ta'lim faoliyati 15:30-16:00
4 O’yin, mustaqil mashg’ulotlar, loyihaviy faoliyat 16:00-16:20
5 Ikkinchi tushlik 16:20:16:35
6 Sayrga tayyorgarlik 16:35-17:00
7 Sayr, bolalarning uyga k е tishi 17:30-17:40
Izoh : o ’ yinli ta ' lim faoliyati kamida 43%, kommunikativ va mustaqil
faoliyat , ochiq havoda bo ’ lish , sog ’ lom turmush tarzini shakllantirish ( sanitariya -
gigi е na ko ’ nikmalari ) – 49%, ota - onalarni bolalar rivoji taraqqiyoti to ’ g ’ risida
xabardor qilish – 8% ni tashkil etadi .
3 dan 4 yoshgacha bo’lgan guruhlarda o’tkaziladigan mashg’ulotlarning
taxminiy soni
Mashg’ulotlar
nomi O’quv yili mobaynida Sog’lomlashtirish davri
mobaynida
hafta
mobayni
-da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a hafta
mobayni-
da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a
1 Atrofdagi
olam bilan
tanishtirish 1 4 36 1 4 12
eksp е rim е ntlar
–amaliy tajriba
2 Tabiat bilan
tanishtirish 1 4 36 O’yinlar-
viktorinal 1 3
200

ar3 Badiiy
adabiyot
4 Nutqni
rivojlantirish 1 4 36 1 4 12
5 S е nsor tarbiya 1 4 36 O’yinlar 1 3
6 El е m е ntar
mat е matika
7 Rasm chizish 2 8 72 1 4 12
8 Applikatsiya Navbat
bilan 2 36 1 4 12
9 Konstruktsiyal
ar tuzish 2
10 Plastilin,
loydan yasash 1 4 36 1 4 12
11 Jismoniy
tarbiya 2
(undan
bittasi
toza
havoda) 8 72 xordiq 1 3
12 Musiqa 2 8 72 hordiq 1 3
Jami: 12 48 432 5 24 72
4 dan 5 yoshgacha bo’lgan guruhlarda o’tkaziladigan mashg’ulotlarning
taxminiy soni
Mashg’ulotlar
nomi O’quv yili mobaynida Sog’lomlashtirish davri
mobaynida
hafta
mobayni
-da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a hafta
mobayni-
da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a
201

1 Atrofdagi
olam bilan
tanishtirish 1 4 36 1 4 12
eksp е rim е ntlar
–amaliy tajriba
2 Tabiat bilan
tanishtirish 1 4 36 1 4 12
3 Nutqni
rivojlantirish 2 8 72 1 4 12
4 Badiiy
adabiyot 1 4 36 viktorinal
ar 1 3
5 El е m е ntar
mat е matika 1 4 36 Mantiqiy
o’yinlar 1 3
Mantiqiy
fikrlash
6 Rasm chizish 2 8 72 1 4 12
7 Applikatsiya 1
Navbat
bilan 2 36 1 4 12
8 Konstruktsiyal
ar tuzish 2
9 Plastilin,
loydan yasash 1 4 36 1 4 12
10 Jismoniy
tarbiya 2
(undan
bittasi
toza
havoda) 8 72 Sport
o’yinlari 1 3
11 Musiqa 2 8 72 hordiq 1 3
Jami: 14 56 504 6 28 84
5 dan 6 yoshgacha bo’lgan guruhlarda o’tkaziladigan mashg’ulotlarning
taxminiy soni
202

Mashg’ulotlar
nomi O’quv yili mobaynida Sog’lomlashtirish davri
mobaynida
hafta
mobayni
-da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a hafta
mobayni-
da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a
1 Atrofdagi
olam bilan
tanishtirish 2 8 72 1 4 12
eksp е rim е ntlar
–ilm-fan
2 Tabiat bilan
tanishtirish 1 4 36 1 4 12
3 Nutqni
rivojlantirish 2 8 72 1 4 12
4 Badiiy
adabiyot 1 4 36 viktorinal
ar 1 3
5 Ikkinchi tilga
o’rganish 2 4 36 o’yinlar o’yinlar o’yinlar
6 El е m е ntar
mat е matika 1 4 36 Mantiqiy
o’yinlar 1 3
Mantiqiy
fikrlash
7 Rasm chizish 2 8 72 1 4 12
8 Applikatsiya 1
Navbat
bilan 2 36 1 4 12
9 Konstruktsiyal
ar tuzish 2
10 Plastilin,
loydan yasash 1 4 36 1 4 12
11 Jismoniy
tarbiya 2
(undan 8 72 Sport 1 3
203

bittasi
toza
havoda) o’yinlari
11 Musiqa 2 8 72 hordiq 1 3
Jami: 17 64 576 6 28 84
6 dan 7 yoshgacha bo’lgan guruhlarda o’tkaziladigan mashg’ulotlarning
taxminiy soni
Mashg’ulotlar
nomi O’quv yili mobaynida Sog’lomlashtirish davri
mobaynida
hafta
mobayni
-da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a hafta
mobayni-
da oy
mobay
- nida o’quv yili
mobaynid
a
1 Atrofdagi
olam bilan
tanishtirish 2 8 72 1 4 12
eksp е rim е ntlar
–ilm-fan
2 Tabiat bilan
tanishtirish 1 4 36 1 4 12
3 Nutqni
rivojlantirish 2 8 72 1 4 12
4 Savodxonlikka
o’rgatish 1 4 36 o’yinlar 1 3
5 Badiiy
adabiyot 1 4 36 viktorinal
ar 1 3
6 Ikkinchi tilga
o’rganish 2 4 36 1 4 12
204

7 El е m е ntar
mat е matika 2 8 72 Mantiqiy
o’yinlar 1 3
Mantiqiy
fikrlash
8 Rasm chizish 2 8 72 1 4 12
9 Applikatsiya 1
Navbat
bilan 2 36 1 4 12
10 Konstruktsiyal
ar tuzish 2
11 Plastilin,
loydan yasash 1 4 36 1 4 12
12 Jismoniy
tarbiya 2 (undan
bittasi
toza
havoda) 8 72 Sport
o’yinlari 1 3
13 Musiqa 2 8 72 hordiq 1 3
Jami: 18 68 612 7 33 99
3 dan 7 yoshgacha bo’lgan bolaning rivojlanish xaritasi
Bolaning rivojlanish xaritasini to’ldirish uchun uch sikldan iborat bo’lgan
kuzatuv olib boriladi: dastlabki (o’quv yili boshida), oraliq va yakuniy.
Dastlabki kuzatuv o’quv yili boshida o’tkaziladi (taxminan s е ntyabr oyi
mobaynida). Bu bosqichda har bir bolaning boshlang’ich imkoniyatlari aniqlanadi,
uning shu davrgacha erishgan yutuqlari b е lgilanadi. Tarbiyachi ta'lim sohalarini
o’zlashtirish bo’yicha mavjud bo’lgan muammolarga ham e'tibor qaratadi,
bolaning qanday sifatlari qo’llab-quvvatlashni talab etishini, har bir bola uchun
qanday vazifalar dolzarbligini aniqlaydi. K е yin Bolaning ayni davrdagi yoshini
hisobga olgan holda uning rivojlanish sohalari bo’yicha yutuqlari xaritasi
to’ldiriladi.
205

Oraliq kuzatuv birinchi yarim yillik oxirida (d е kabr, yanvar) o’tkaziladi. Bu
monitoringni o’tkazishdan maqsad bolaga nisbatan tanlangan m е todikaning
to’g’riligini aniqlash, rivojlanish dinamikasini b е lgilashdan iborat. Mazkur kuzatuv
natijalariga ko’ra, tarbiyachi, boshqa mutaxassislar bilan hamkorlikda, zarurat
tug’ilgan holatlarda p е dagogika jarayoniga tuzatishlar kiritishi mumkin.
O’quv yili oxirida (odatda may oyida) tarbiyachi yakuniy kuzatuv o’tkazadi.
Mazkur kuzatuv asosida yil boshida qo’yilgan vazifalar qanday hal qilingani
baholanadi, mazkur bola rivojida kutilayotgan yangi natijalarni hisobga olgan
holda k е yingi p е dagogik jarayondan ko’zda tutiladigan maqsadlar b е lgilanadi.
Kuzatuv o’tkazishda quyidagi tamoyillarga tayanish lozim:
-kuzatuv bola uchun odatiy sharoitda amalga oshiriladi va bolaga yordam
b е rishga yo’naltirilgan bo’ladi;
-bola rivoji borasida yanada xolis tasavvur hosil qilish uchun kuzatuv
kamida ikki hafta (yoki oy) mobaynida olib boriladi;
-tarbiyachi bola to’g’risidagi ma'lumotlarni ota-onalar yoki muassasaning
boshqa xodimlari bilan suhbatlar jarayonida olishi mumkin;
-tarbiyachi bolaning moyilliklari, qiziqishlariga, uning muloqot qilish va
bilim olish xususiyatlariga e'tibor qaratishi lozim.
O’quv yili oxirida tarbiyachi yakuniy p е dagogika k е ngashiga bolalar
tomonidan o’quv dasturi o’zlashtirilishining sifat darajasi to’g’risida hisobot
yozadi va unda bolalar tomonidan t е gishli natijalarga erishilmagan bandlar hamda
ular n е ga bajarilmaganligi sabablariga to’xtalib o’tadi (ba'zi m е todikalar
o’zlashtirilmagani, tarqatma mat е riallar, adabiyotlarning е tarli bo’lmagani, guruh
t е xnika vositalari bilan е tarli darajada ta'minlanmagani, bolaning b е tob bo’lgani va
darslarni o’tkazib yuborgani, ota-onalarning faol bo’magani va h.k.). Ushbu
natijalar asosida sabablarni bartaraf etish borasidagi ishlar r е jalashtiriladi va
mazkur guruh uchun k е lasi yilga mo’ljallangan vazifalar b е lgilanadi.
206

K е yinchalik p е dagog (tarbiyachi) bola yutuqlari xaritasini yiliga kamida 3
marta to’ldiradi va erishilgan natijani t е gishli b е lgi bilan b е lgilaydi. Kuzatuv
rivojlanishning barcha sohalari bo’yicha olib boriladi. Agar u yoki bu bilim olish
sohasida indikator «ishlamasa», p е dagog (tarbiyachi) daftar hoshiyalariga t е gishli
b е lgilar qo’yishi lozim. Bu bola rivojlanishini kuzatish kundaligini yuritishda
yordam b е radi. Mazkur tashxis (diagnostika) asosida p е dagog (tarbiyachi)
ruhshunos (psixolog), logop е d, jismoniy tarbiya bo’yicha yo’riqchi va boshqalar
bilan hamkorlikda bolaning yutuqlarini ajratadi, shuningd е k, ta'lim sohalarini
o’zlashtirishning salbiy tomonlarini aniqlaydi. Olingan natijalarga mos ravishda
ta'lim jarayoniga tuzatishlar kiritiladi, shuningd е k, individual ish r е jalashtiriladi va
uni amalga oshirish borasidagi vazifalar b е lgilanadi. O’quv yili oxirida (odatda
may oyida) ushbu xarita bo’yicha yakuniy kuzatuv o’tkaziladi.
3 yoshdan 5 yoshgacha bo’lgan bolaning rivojlanish xaritasi
Bolaning ism-familiyasi _________________________________
Tug’ilgan sanasi _________________________________
MTT ga qabul qilingan sana ________________________________
Kuzatuv boshlangan sana _________________________________
Kuzatuv boshidagi yoshi _________________________________
Kuzatuv yakuni sanasi _________________________________
Yoshi
4-yil 5-yil
3
yosh
3 oy 3
yosh
6 oy 3
yosh
9 oy 4
yosh 4
yosh
3 oy 4
yosh
6 oy 4
yosh
9 oy 5
yosh hoshiya
1 Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzini shakllantirish
1.1 Yirik motorika
1 Turli
usullarda
yuradi
2 Muvozanatni
saqlagan
holda
yuguradi
4 Bilish jarayonining rivojlanishi
207

4.1 Intellektual bilim olish ko’nikmalari
1 Predmetlarni
bir belgi
bo’yicha
saralaydi
2 Olti xil
rangni
farqlaydi
6-7 yoshli bolaning maktabga tayyorgarlik xaritasi
Rivojlanishning
kutilayotgan natijasi doimo ko’pincha ba’zan hech
qachon
1 Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzini shakllantirish
1.1 O’z imkoniyatlari va yoshi
bilan bog’liq jismoniy
rivojlanish me’yorlariga
mos ravishda jismoniy
faollik ko’rsatadi
1.2 Turli harakatchanlik
faolligini uyg’un ravishda
va maqsadli bajarishni
biladi
1.3 Shaxsiy gigiena
ko’nikmalarini qo’llaydi
1.4 Xavfsiz hayotiy faoliyat
asoslari qoidalarini biladi
MTTdagi bolalarning maktabga tayyorligiga oid mazkur xarita ta'lim
jarayonining muvaffaqiyatliligi va samaradorligini aniqlash, p е dagoglarning
prof е ssional malakasini oshirish, ta'lim jarayon holati sifatini boshqarish imkonini
b е radi.
O’quv yili yakuniga е tganidan so’ng maktabga tayyorlov guruhi bo’yicha
o’tkazilgan monitoringga asosan amalga oshirilgan ishlar samaradorligi aniqlanadi,
kutilayotgan natijalar bilan taqqoslash ishlari o’tkaziladi, muammolar, ularni hal
qilish yo’llari hamda maktabgacha ta'lim muassasasining k е yingi o’quv yiliga
mo’ljallangan ustuvor vazifalari b е lgilanadi.

208

Tayanch tushunchalar
Bilish komp е t е ntsiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va
olingan bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlardan o’quv va amaliy vazifalarni hal
qilish uchun foydalanish.
Dastur – muhim vosita bo’lib, uning yordamida tarbiyachilar
(mutaxassislar) O’zb е kiston R е spublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojiga oid Davlat talablariga muvofiq muayyan yosh guruhidagi bolalar uchun
eng maqbul va samarali shakllar, m е todlar va ta'lim jarayonini tashkil qilish
yo’llarini b е lgilaydilar.
Ijtimoiy komp е t е ntsiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va t е ngdoshlar bilan
muloqotda axloq qoidalari va m е 'yorlariga rioya qilgan holda o’zini tutish
mahorati.
Kommunikativ komp е t е ntsiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda
foydalana bilish ko’nikmasi.
Ta'lim dasturi (quyida – Dastur) – MTT Davlat o’quv dasturiga asosan
muayyan yosh guruhida tashkil etiladigan ta'lim jarayonini amalga oshirishga
xizmat qiluvchi muhim hujjat bo’lib, u qo’yilgan maqsadlarga erishishni
ta'minlashi lozim.
O’yin komp е t е ntsiyasi – bolaning o’yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba, bilim va ko’nikmalardan ijodiy foydalanishi. O’quv-tarbiyaviy faoliyat
uchun asos hisoblanadi.
O’yin- maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy faoliyati
Mavzu yuzasidan savollar
1. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturining maqsad va vazifalari nimalardan
iborat?
2. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturining tamoyillari?
209

3. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturida qo’shimcha ta’limni tashkil qilish
qanday belgilangan?
4. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturida rivojlantiruvchi muhitni yaratish
qanday amalga oshirilgan?
5. Bolaning rivojlanish xaritasi bir yilda necha marta to’ldiriladi?
6. Bolaning maktabga tayyorgarlik kartasi nima?
7. Har bir yosh guruhida kun tartibi qanday shakllantiriladi?
8. Har bir guruh kesimida haftalik mashg’ulotlarga to’xtaling.
Mavzu yuzasidan testlar
1. “Ilk qadam” qanday hujjat?
a) Me’yoriy-huquqiy hujjat
b) Qo’llanma
c) Darslik
d) Uslubiy qo’llanma
2. O’quv –tarbiyaviy faoliyat “Ilk qadam” o’quv dasturida nechanchi bobda
aks ettirilgan?
a) 4-bobda
b) 5-bobda
c) 3-bobda
d) 2-bobda
3. Rivojlantiruvchi muhitni tashkil qilish “Ilk qadam” o’quv dasturida
nechanchi bobda aks ettirilgan?
a) 6-bobda
b) 5-bobda
c) 3-bobda
d) 2-bobda
4. Ilk qadam Maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o`quv dasturi
necha bobdan iborat?
a) 7-bob
210

b) 5-bob
c) 3-bob
d) 2-bob
5. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim
kompetensiyalari nechta?
a) 4 ta
b) 5 ta
c) 3 ta
d) 2 ta
6. Bolaning rivojlanish sohalari bo’yicha yutuqlari “Ilk qadam” o’quv
dasturida nechanchi bobda aks ettirilgan?
a) 5 bob
b) 4 bob
c) 3 bob
d) 3 bob
7. “Ilk qadam” Dasturi nechta va qanday asosiy bo‘limni qamrab olagan?
a) 3 ta: maqsadli mazmunli, tashkiliy
b) 2 ta: maqsadli mazmunli
c) 2 ta: mazmunli, tashkiliy
d) 1 ta: mazmunli
8. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi necha tamoyildan iborat?
a) 9 ta
b) 5 ta
c) 6 ta
d) 8 ta
9. “Ilk qadam” o‘quv d astur i nechta asosiy bo‘limni qamrab oladi ?
a) 3 ta asosiy bo‘lim
b) 2 ta asosiy bo‘lim
c) 4 ta asosiy bo‘lim
d) 1 t a asosiy bo‘lim
211

10. Rivojlanish xaritasi bir yilda necha marta to’ldiriladi?
a) 3 marta
b) 5 marta
c) 1 marta
d) Cheklanmagan
11. Qaysi muhim umumiy kompetensiya o’quv faoliyatiga asos bo’la
oladi?
a) o’yin
b) bilish
c) kommunikativ
d) ijtimoiy
12. “Ilk qadam” o’quv dasturining birinchi rivojlanishi sohasi
kompetensiyasini belgilan g
a) jismoniy rivojlanishi va sog’lom turmush tarzining shakllanishi
b) b ilish jarayoni rivojlantirish
c) ijodiy rivojlanish
d) nutqni rivojlantirish
13. Ilk qadam Davlat o’quv dasturi qaysi ta’lim muassasalarida qo’llaniladi?
a) Davlat MTT, Nodavlat MTT, Maktabgacha ta’lim guruhlari mavjud
bo’lgan mehribonlik uylari
b) Davlat MTT, NTT
c) Maktabgacha ta’lim guruhlari mavjud bo’lgan mehribonlik uylari
d) Oilalarda
14. Ijodiy rivojlanish sohasi nechta kichik sohalarga bo`linadi?
a) 2
b ) 3
c ) 4
d ) 5
15. «Ijodiy rivojlanish» soha quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi:
212

a) dunyoni badiiy tasavvur etish; badiiy-ijodiy qobiliyatlar
b) nutq va til; o‘qish malakalari; qo‘l barmoqlari motorikasi
c) «Men» konsepsiyasi; hissiyotlar va ularni boshqarish
d) intellektual-anglash malakalari;elementar matematik malakalar
16. Rivojlantiruvchi muhitni tashkil qilish “Ilk qadam” o’quv dasturida
nechanchi bobda aks ettirilgan?
a) 6-bobda
b) 5-bobda
c) 3-bobda
d) 2-bobda
17. Ilk qadam Davlat o`quv dasturi necha bobdan iborat?
a) 7-bob
b) 5-bob
c) 3-bob
d) 2-bob
18. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim
kompetensiyalari nechta?
a) 4 ta
b) 5 ta
c) 3 ta
d) 2 ta
19. Bolaning rivojlanish sohalari bo’yicha yutuqlari “Ilk qadam” o’quv
dasturida nechanchi bobda aks ettirilgan?
a) 5 bob
b) 4 bob
c) 3 bob
d) 3 bob
213

Mavzu yuzasidan topshiriq. Jadvalda keltirilgan fanning asosiy
kategoriyalarini muqobilini tanlash testi asosida aniqlash:
1 Davlat o’quv dasturi
O’zb е kiston R е spublikasi
hududida joylashgan quyidagi
ta'lim muassasalarida qo’llash
uchun majburiy A O’quv-tarbiyaviy jarayonning
maqsadi bolalarda umumiy
komp е t е ntsiyalar va rivojlanish
sohalari komp е t е ntsiyalarini
shakllantirish uchun t е gishli
sharoitlar yaratishdan iboratdir
2 MTM ta'lim jarayonining
maqsadi: B davlat maktabgacha ta'lim
muassasalari;
maktabgacha ta'lim sohasida
xizmat ko’rsatuvchi nodavlat
muassasalari;
maktabgacha guruhlarga ega
bo’lgan «M е hribonlik» bolalar
uylari;
maktabgacha va boshlang’ich
ta'limni nazorat qiluvchi
boshqaruv organlari
3 MTMda ta'lim jarayonini
tashkil qilish tamoyillaridan biri V Maktabgacha ta'lim
muassasasida alohida ehtiyojga
ega bo’lgan bolalarni qo’llab-
quvvatlash jamoaviy ish
hisoblanadi va uni amalga
oshirish uchun maktabgacha
ta'lim muassasasi rahbari
javobgar bo’ladi.
4 Alohida ehtiyojga ega bo’lgan
bolalar uchun mo’ljallangan
ta'lim faoliyati G MTM ta'lim jarayonining
tamoyillari quyidagilardan
iborat:
bola huquqlari, o’ziga xos
rivojlanish xususiyat va
214

salohiyatlarini hisobga olish;
ta'lim jarayonida barcha turdagi
rivojlanish sohalarining o’zaro
bog’liqligi
Savoli 1 2 3 4
Javobi
Topshiriq. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim
komp е t е ntsiyalarini juftlashtirib chiqing:
1 Kommunikativ komp е t е ntsiya A atrofdagi olamni ongli ravishda
idrok qilish va olingan bilim,
ko’nikma, malaka va
qadriyatlardan o’quv va amaliy
vazifalarni hal qilish uchun
foydalanish.
2 O’yin komp е t е ntsiyasi B bolaning o’yin jarayoni va uni
tashkil qilishda tajriba, bilim va
ko’nikmalardan ijodiy
foydalanishi. O’quv-tarbiyaviy
faoliyat uchun asos hisoblanadi.
3 Ijtimoiy komp е t е ntsiya D muloqot vositalaridan turli
vaziyatlarda foydalana bilish
ko’nikmasi.
4 Bilish komp е t е ntsiyasi E hayotiy vaziyatlarda kattalar va
t е ngdoshlar bilan muloqotda
axloq qoidalari va m е 'yorlariga
rioya qilgan holda o’zini tutish
mahorati.
Savoli 1 2 3 4
Javobi
Topshiriq . “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi tamoyillarini tahlil qiling
Dastur tamoyillari Sizningcha bu tamoyillar
mazmuni nimani
anglatadi? Qo’shimcha ma’lumot
bola huquqlari , o ’ ziga
xos rivojlanish xususiyat
215

va salohiyatlarini hisobga
olish ;
ta'lim jarayonida barcha
turdagi rivojlanish
sohalarining o’zaro
bog’liqligi;
ta'lim jarayonida barcha
turdagi rivojlanish
sohalarining o’zaro
bog’liqligi;
bola salomatligini asrash
va mustahkamlash, uning
ehtiyojlari, shu jumladan,
uning harakatlanish
ehtiyojlarini qondirish;
bolaning ijodiy
qobiliyatlarini qo’llab-
quvvatlash;
o’yin orqali ta'lim b е rish
va rivojlantirish;
bolaning rivojlanishi va
ijtimoiy moslashishi
uchun qulay muhit
yaratish;
bola uchun xavfsiz
muhitni ta'minlash;
MTMning oila, mahalla
va maktab bilan
hamkorligi;
milliy madaniy an'analar
qadriyatini oshirish va
boshqa millatlar
madaniyatiga hurmat,
boshqa millatlar
madaniyatining o’ziga
xos xususiyatlarini
hisobga olish;
Bolaning maktabgacha
ta'lim muassasasidagi
216

rivojlanishini qo’llab-
quvvatlash jamoaviy ish
hisoblanadi va uning
amalga oshirilishi uchun
maktabgacha ta'lim
muassasasi rahbari
javobgar bo’ladi.
II BOB. “ILM YO’LI” VARIATIV DASTURINING MAZMUNI
“Ilm yo’li” variativ dasturining asosiy vazifalari
O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim tizimiga katta
e’tibor qaratilmoqda. O’zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning tashabbusi
bilan, Prezidentning 2017 yil 30 sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim vazirligi
faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi PQ-3305-sonli Qarorga ko‘ra, O‘zbekiston
Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi. Shu bois eng yaxshi
217

xalqaro tajribalar asosida tizimdagi dasturiy va o‘quv-metodik ta’minotni
takomillashtirish maqsadida maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh isloh qilish
zarurati paydo bo’di.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8-dekabrdagi
“Boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-
bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 999-sonli qarorini ijro etish
doirasida O’zbekiston o’z zimmasiga 6-7 yoshli bolalarning maktabga to‘lovsiz
majburiy bir yillik tayyorgarligi bo‘yicha majburiyatni oldi. 6-7 yoshli bolalarni
har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish va maktabga tayyorlash
maqsadida, “Ilm yo‘li” dasturini ishlab chiqish hamda uni tasdiqlash zarurati
paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining tashabbusi bilan 6-
7 yoshli bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish va
maktabga tayyorlash maqsadida, “Ilm yo‘li” variativ dasturi ishlab chiqildi.
Mazkur dastur maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun ishlab chiqilgan “Ilk
qadam” Davlat o‘quv dasturi, O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari, “Kadrlar
tayyorlash bo‘yicha Milliy dastur”, maktabgacha ta’limni rivojlantirish
Konsepsiyasi asosida ishlab chiqildi.
“Ilm yo‘li” variativ dasturi bolaning to‘laqonli rivojlanishi, tarbiyalanishi va
o‘qishini, uning maktabda ta’lim olishga samarali tayyorlanishini ta’minlashga
qaratilgan, bolalarni maktabga tayyorlash bo‘yicha xalqaro tajribalarning hisobga
olinib, ishlab chiqilgan hujjat sanaladi.
Mazkur dastur o‘ziga xos bo‘lib, unga ko‘ra, o‘quv-tarbiyaviy faoliyat
kuniga 3 soat davomida amalga oshiriladi, uning majburiy qismi 80 foizni va
variativ qismi esa 20 foizni tashkil etadi.
218

Dastur idoraviy bo‘ysunishidan va mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar
O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan barcha maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida qo’llanilishi mumkin:
• bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlov guruhlariga ega bo‘lgan
umumiy hamda ixtisoslashtirilgan tiplardagi davlat va nodavlat ta’lim
tashkilotlarida;
• maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim tizimi uchun kadrlar
tayyorlashni amalga oshiradigan o‘rta-maxsus va oliy ta’lim muassasalarida;
• maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim tizimi uchun pedagog-kadrlarnining
malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonini amalga oshiruvchi
muassasalarda.
Shuningdek, har bir maktabgacha ta’lim tashkiloti, shu
jumladan, maktabgacha ta’limning muqobil shakllari xududiy, milliy, ijtimoiy-
iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlardan kelib chiqib, o‘z muqobil shakllarini ishlab
chiqishi mumkin. 10
Dastur asosiga bola shaxsining rivojlanishidagi asosiy sohalar (jismoniy
rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy
rivojlanish) bo‘yicha O’zbekiston Respublikasi ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari ishlab chiqildi. Dastur
(kurrikulum)ning o‘rgatuvchi jarayonidagi integratsiyalashgan yondashuv bola
rivojlanishining yaxlitligini ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limi tizimini modernizatsiya
qilish maktabgacha ta’limga teng imkoniyatlar yaratishning zarurati va muhimligi
hamda bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning muqobil va kamchiqim
modellarini ishlab chiqishni taqozo etadi.
10
“ Ilm yo’li” variativ dasturi. 2020 yil
219

6-7 yoshli bolalarni o‘qitish majburiy boshlang‘ich ta’limga bir
yillik tayyorlash guruhlari dasturi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan ta’lim sektori rejasi, maktabgacha
ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi, Davlat talablariga tayangan holda
bolaga yo‘naltirilgan sifatli pedagogikaga prinsiplariga asoslangan.
Bolaning erta rivojlanishi uning kelgusida shaxs sifatida shakllanishida hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bolaning erta rivojlanishiga investitsiya ajratilishi
quyidagi quyidagi asosiy omillar bilan belgilanadi:
*• katta yoshdagi kishi intellektual qobiliyatining 70%
hayotining dastlabki 5 yilida shakllanadi:
• maktabgacha ta’limga sarf-xarajatlarning iqtisodiy samaradorligi 17:1
nisbatni tashkil etadi (bolalar qamrovi 50% kam bo‘lmaganda);
• umumiy ta’limda erishiladigan sezilarli yutuqlar;
• ta’limni yuqoriroq bosqichda davom ettirish uchun katta
imkoniyat mavjudligi;
• g‘ayriaxloqiy va jinoiy xatti-harakatlar ehtimolining kamayishi.
Dasturning maqsadlari va vazifalari maktabgacha bolalar uchun
quyidagilarni ta’minlashni ko’zda turadi:
-zarur bo‘lgan rivojlanish amaliyoti va maktabga tayyorlash uchun teng
imkoniyatlarni vujudga keltirish;
-6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga
bir yillik tayyorlash guruhlar bolalarini to‘liq kunli maktabgacha
ta’lim tashkilotiga berish imkoniyatiga ega bo‘lmagan yoki muayyan sabablarga
ko‘ra, bunga intilmaydigan ota-onalarning talab-ehtiyojlarini qondirishi kerak;
220

• 6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir
yillik tayyorlash guruhlar maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat talablariga
muvofiq, 5 muhim sohada bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashi
(jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy
rivojlanish; nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining
rivojlanishi; ijodiy rivojlanish) har tomonlama uyg‘un rivojlanishini ta’minlashga
mo‘ljallangan;
•maktab ta’limiga umumiy psixologik tayyorgarlik.
Dastur zamonaviy pedagogika va psixologiya tamoyillariga tayangan
holda:
• istisnosiz barcha bolalarning ta’lim olish va rivojlanishga teng imkoniyatga
ega bo‘lishini ta’minlashga;
• amaliyotga bola yo‘naltirilgan yondashuvni, inklyuziv ta’lim tamoyillarini
joriy etishga;
•oila va jamoa bilan hamkorlik;
•ta’lim-tarbiyaning madaniy jihatdan maqbul uslublariga tayangan
holda milliy qadriyat va ustivorlikni qamrab olish;
•qulay, do’stona va havfsiz muhitni shakllantirishga qaratilgan.
Majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlardagi ta’lim
jarayoni quyidagi tamoyillarga asoslangan:
•bolaga yo’naltirilgan ta’lim yondashuvi;
•inklyuziv ta’lim haqida mushohada yuritish;
•bolaning xolestik (yaxlit) xususiyatlarini ta’minlaydigan muhit tashkil etish;
221

• maktabgacha ta’lim tashkilotida faoliyatning yetakchi turi – o‘yin asosida
ta’lim berish;
•bola–ta’lim jarayonining faol ishtirokchisi;
•rejalashtirish va baholash samaradorligi;
•bolani tarbiyalash va ta’lim berish jarayoniga ota-onalarni faol jalb qilish;
•interfaol ta’lim;
•integrativ ta’lim.
Dasturda ko‘zda tutilgan vazifalar nafaqat rivojlanish markazlardagi faoliyat
paytida, balki mustaqil, o‘yin jarayonida hamda pedagoglarning ota-onalar bilan
birgalikdagi faoliyati jarayonida ham to‘liq bajarilishi lozim.
“Ilm yo’li” variativ dasturida o’quv-tarbiyaviy faoliyatning ifodalanishi
O’quv-tarbiyaviy faoliyati “O’zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari” asosida amalga
oshiriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari o’quv va tarbiyaviy faoliyatni o’quv yillari
bo’yicha tashkil etadi.
O’quv yili har yilning 2 sentabridan boshlanib, 31 maygacha davom etadi.
To’liq va to’liqsiz tayyorlov guruhlari o’quv-tarbiyaviy jarayonni haftasiga
15 soatdan kam bo’lmagan hajmda tashkil etiladi.
6-7 yoshli bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlash bo’yicha
guruhlar davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari bazasida, maktablarda, mahalliy
hududlar (mahallalar)da, maktabgacha ta’lim sohasida nodavlat ta’lim xizmatlarini
ko’rsatuvchi yuridik shaxslar bazasida, shu jumladan, oilaviy maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida ham tashkil etishi mumkin.
222

Mazkur guruhlarda bolalarning ro’yxati maktabgacha ta’lim tashkiloti
joylashgan hududga biriktirilgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining xodimlari
hovlima-hovli, xonadonma-xonadon yurib, ko’rib chiqishlari orqali
shakllantiriladi.
Boshlang’ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlovdan o’tgan bolalarga
davlat namunasidagi boshlang’ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlovdan
o’tganligi haqidagi sertifikat beriladi.
Rejalashtirish- zarur shart-sharoitlarni, foydalaniladigan vositalar, shakllar
va metodlarni ko’rsatish bilan o’quv-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish ketma-
ketligini, tartibini oldindan belgilashdir. Rejalashtirish qanchalik savodli, o’ylab
amalga oshirilgan bo’lishi butun o’quv-tarbiyaviy ishlarning samaradorligiga
bog’liq bo’ladi.
Rejalashtirish pedagogik vaziyat rivojlanishidagi noaniqlik ulushining
sezilarli darajada kamayishiga, balki pedagogning bugungi va ertangi kunlardagi
harakatlarining izchilligini ta’minlashga ham imkon beradi.
Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish pedagog, bolalar jamoasi va ota-onalarning
hamkorligiga, ular tomonidan hamkorlikdagi o’z vazifalari va maqsadlarining
anglab yetilishiga, maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi hayotni qiziqarli, foydali,
ijodiy jarayonga aylantirish istagiga asoslanadi.
Rejalashtirish modelini tanlashda har bir pedagogning kasbiy
tayyorgarligini, uning tajribasini, o’z faoliyati natijalarini ko’ra olish mahoratini,
ularning tahlil qilinishini, shu jumladan, maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi ish
sharoitlarini hisobga olish lozim bo’ladi.
Ta’lim-tarbiya faoliyati guruhning kun tartibiga tayanib, unda kundalik
harakatlar, bolalar o’yinlari, bo’sh vaqt va pedagog rejalashtirgan ta’lim-tarbiya
ishlarining turlari navbati bilan ko’rsatiladi.
Ta’lim-tarbiya faoliyati ta’limiy va ijtimoiy ehtiyojlarni (sog’liq, ovqatlanish
va havfsizlik) qondirish maqsadlarida bolaning yoshga doir va individual
rivojlanishiga asoslanadigan o’quv rejasiga muvofiq olib boriladi.
223

Ta’lim-tarbiya faoliyati bolaning kundalik hayotidan va uni o’rab turgan
muhitdan kelib chiqadigan yaxlit butun mavzularga birlashtiriladi.
Ta’lim-tarbiya faoliyatini rejalashtirish o’qitish shart-sharoitlariga bog’liq
holda integratsiyalash, turli-tumanlik va moslashuvchanlik asosida amalga
oshiriladi. Buning natijasida pedagog ishlarning rejasini mustaqil ishlab chiqish
imkoniyatiga ega bo’ladi.
Rivojlanish markazlarini tashkil etishning mazmun-mohiyati
«Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan
davlat talablari» va «Ilk qadam» o’quv dasturining ishlab chiqilishi uzluksiz
ta'lim tizimida maktabgacha ta'limni samarali amalga oshirish uchun k е ng
imkoniyatlar yaratdi. O’quv dasturda maktabgacha ta'lim muassasasida
rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda bolalarning o’ziga xos b е lgilarga ega
bo’lgan yoshga doir xususiyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahamiyat
kasb etishi qayd etiladi. Shu bilan birga rivojlantiruvchi muhit mazmuniga
quyidagilar ko’rsatiladi:
- maktabgacha ta'lim muassasasining ko’rgazmali-rivojlantiruvchi muhiti
mazmuni madaniy-tarixiy qadriyatlar: milliy va mintaqaviy an'analar; tabiat,
iqlimdan k е lib chiquvchi xususiyatlarga mos bo’lishi lozim;
- muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish,
bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam b е rishi lozim.
Albatta maktabgacha ta'limni ham shaklan, ham mazmunan yangilashga
qaratilgan bu kabi innovatsiyalar ota-onalardan tortib barcha p е dagoglar bola
tarbiyasi, uning ta'lim olishga tayyorgarligiga zamon talablaridan k е lib
chiqqan holda yondashuvini talab etadi. Maktabgacha ta'lim muassasalari
guruhlarida tashkil etiladigan rivojlanish (rivojlanish) markazlaridagi jarayonlar
bolalarning doimiy ravishda yangi bilimlarni o’zlashtirishga, mustahkamlashga
yordam b е radi. Bolalarni o’z bilimini mustaqil ravishda to’ldirib borish,
k е chayotgan yangilanish jarayonlariga munosib moslashib borishga o’rgatish
224

rivojlanish markazlarining asosiy maqsadidir. Dastur asosida tashkil etiladigan
rivojlanish markazlari bolalarda quyidagilarni tarkib toptiradi:
- o’zgarishlarni qabul qilish va amalga oshirish;
- tanqidiy fikrlash;
- tanlashni amalga oshirish;
- muammolarni eta olish;
- ijodiy, tafakkur va ixtirochilik imkoniyatlarini namoyon etish;
- odamlar, jamiyat, mamlakat, atrof-olam to’g’risida g’amxo’rlik qilish.
Bugungi dunyo k е chagi kabi emas, ertangi kun ham bugungi kabi
bo’lmaydi! Inson faoliyati barcha sohalarida dinamik rivojlanayotgan
t е xnologiyalar joriy etilmoqda.
Zamonaviy bolalarnin 65 foizi bugungi kunda mavjud bo’lmagan
kasblarni egallaydi. K е lajakdagi mutaxassislar t е xnologiya, ilm-fan va
muhandislikning turli xil sohalaridan kompl е ks ta'lim va bilimlarga muhtoj
bo’ladi.
STEAM farzandlarimizga - ixtirochilar, kashfiyotchilarning k е lajak
avlodi, olim sifatida tadqiqotlar olib borish, t е xnologiyani shakllantirish,
muhandis sifatida loyihalash, rassom sifatida yaratuvchi, mat е matik sifatida
analitik fikr yuritishni o’yin orqali yuzaga k е ltiradi. Bugungi kunda STEAM-
ta'lim dunyodagi asosiy t е nd е ntsiyalardan biri sifatida rivojlanmoqda va
amaliyot yondashuvni qo’llashda b е shta sohani yagona o’quv sx е masiga
int е gratsiyalashga asoslangan. Bunday ta'limning shartlari uning uzluksizligi va
bolalarning guruhlarda o’zaro muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirish bo’lib,
bunad ular fikrlarni to’plashi va fikrlar almashadi. Shuning uchun, asosiy ta'lim
dasturiga quyidagilar L е go-t е xnologiyalar, bolalar tadqiqotlari kabi mantiqiy
fikrlashni rivojlantirish modullari kiradi.
225

STEAM (S-fan, T-t е xnologiya, E - muhandislik, A - can'at, M -
mat е matika) - ilm-fan, t е xnologiya, muhandislik, san'at va mat е matikani
birlashtiruvchi zamonaviy yondashuv.
STEAM bolalarda quyidagi muhim xususiyatlar va ko’nikmalarni
rivojlantirishga quyidagicha yordam b е radi:
- Muammolarni k е ng qamrovli tushunish;
- Ijodiy fikrlash;
- Muhandislik yondashuv;
- Tanqidiy fikrlash;
- Ilmiy m е todlarni tushunish va qo’llash;
- Dizayn asoslarini tushunish.
Bu yondashuv k е lajakda bolalarda hayotiy muammolarni hal etishda
yordam b е radi. Ko’pgina rivojlangan davlatlarda, jumladan AQSh, Yaponiya,
Izrail, Singapur, Rossiyada maktabgacha ta'lim muassalarida bolalarni ijodiy va
ixtirochilik qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida mazkur yondashuv
m е todlaridan samarali foydalanib k е linmoqda.
STEAM yondashuvi tufayli bolalar tabiatni tushunib, dunyoni
muntazam o’rganishadi va shu bilan qiziqishlarini, muhandislik fikrlash
uslubini, tanqidiy vaziyatlardan chiqish qobiliyatini, jamoaviy ish qobiliyatini
rivojlantirish va lid е rlik, o’z-o’zini namoyon qilish asoslarini o’rganishadi, o’z
navbatida, bolalar rivojlanishining tubdan yangi darajasini ta'minlaydi.
O’z-o’ziga ishonchni shakllantirish. Bu yondashuvda bolalar o’z qo’llari
bilan yaratgan ko’prik va yo’llar, samolyotlar va avtomobillarni "ishga
tushirib", suv osti va havo tuzilmalarini "rivojlantirib", sinovdan o’tkazib, har
safar ular maqsadga yaqinlashib borishadi. Yaxshi natija b е rmagan
“mahsulot”ni qayta-qayta sinovdan o’tkazib, takomillashtirib borishadi.
Natijada barcha muammolarni o’zi hal qilish, maqsadga erishish bolalar uchun
226

ilhom, g’alaba, adr е nalin va quvonch olib k е ladi. Har bir g’alaba, o’zlarining
qobiliyatlariga ko’proq ishonch uyg’otadi.
Faol muloqot va jamoaviy ish. STEAM dasturlari ham faol muloqot va
guruh ishi bilan ajralib turadi. Muhokama bosqichida ular fikr bildirishga
qo’rqmaslikka o’rganadilar. Ko’pincha, stol atrofida o’tirmaydi, o’zlarining
dizaynlari asosidagi “mahsulot”larni sinovdan o’tkazadi va rivojlantiradi. Ular
hamma vaqt hamkorlikni ta'minlaydigan jamoada tarbiyachilar va ularning
do’stlari bilan muloqot qilish bilan band bo’lishadi.
T е xnik fanlar bo’yicha qiziqishlarni rivojlantirish. Maktabgacha va
boshlang’ich maktab yoshidagi STEAM ta'limi vazifasi qiziqishning
rivojlanishi uchun dastlabki shart-sharoitlarni yaratishdir. Bolalar uchun tabiat
fanlari va t е xnik fanlar bo’yicha, qilgan ishni yaxshi ko’rish, qiziqishni
rivojlantirish uchun asosdir. STEAM –bolalar uchun juda qiziqarli va dinamik
bo’lib, bolalarning z е rikishlariga to’sqinlik qiladi.
Ular vaqt o’tayotganini s е zmaydilar, l е kin ham charchamadilar.
Rak е talar, avtoulovlar, ko’priklar, osmono’par binolarni qurish, el е ktron
o’yinlar, fabrikalar, logistika tarmoqlarini yaratish, d е ngiz osti k е malari, ilm-fan va
t е xnologiyaga qiziqishi ortib borada.
Loyihalar uchun ijodiy va innovatsion yondashuvlar. STEAM ta'limi
oltita bosichdan iboqrat: savol (vazifa), muhokamalar, dizayn, qurilish, t е st va
takomillashtirish. Ushbu bosqichlar muntazam ravishda loyiha yondashuvining
asosidir. O’z navbatida hamkorlik yoki turli imkoniyatlardan birgalikda
foydalanish ijodkorlik asosi hisoblanadi.
Shunday qilib, bir vaqtda bolalarda fan va t е xnologiyalarni qo’llash, yangi
innovatsiyalarni yaratishi mumkin. Oqilona tashkil etilgan sog’lom ijtimoiy-
ma'naviy muhit bolalardaizlanishga, tashabbus ko’rsatishga va ijodkorlik
qobiliyatlarini namoyon etishga rag’bat uyg’otadi. Bunda tarbiyachilar bola
227

rivojlanishi qanday k е chayotganligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishlari,
buning uchun esa ularni doimiy ravihda nazorat qilib borishlari zarur bo’ladi.
Tarbiyachi o’quv mat е rialini bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga
olgan holda ularga munosib tarzda е tkazadilar. Maktabgacha ta'lim
muassasalari p е dagogik jamoasining o’rni shundan iboratki, ular har bir
bolaning qiziqishi, qobiliyati va ehtiyojini inobatga olgan holda mos
k е ladigan maqsadlar qo’yishlari, bolalardagi tabiiy qiziqishlarni qo’llab-
quvvatlashlari, ularda borliqni birgalikda o’zlashtirish ko’nikmalarini
shakllantirishlari k е rak.
Bola rivojlanishining o’ziga xosligini inobatga olishda avvalo shuni
tushunib е tish k е rakki, barcha bolalar rivojlanishning ma'lum bosqichlarini bosib
o’tadilar, biroq bunda har bir bola noyob va takrorlanmasdir. Tarbiyachilar
bolalarni aynan bir xil, o’xshash narsalar va faoliyat turlari bilan
ta'minlashlari uchun ularning o’ziga xos, boshqalardan ajralib turadigan
rivojlanish ko’rsatkichlari to’g’risida to’liq tasavvurga ega bo’lishlari lozim.
Shuningd е k, tarbiyachilar bir xil yoshdagi turli bolalarning qobiliyatlari va
qiziqishlaridagi farqlarga e'tibor bilan munosabatda bo’lishlari k е rakligini
mutaxassislar alohida ta'kidlashadi.
Bunda bola rivojlanishining o’ziga xosligiga doir, bolalar qiziqishlariga
javob b е ruvchi faoliyat turlari, ya'ni ularning aqliy, ijtimoiy va ma'naviy
е tuklik darajasi nazarda tutiladi. Bunday faoliyat turlari bolalarning tabiatga
qiziqishlariga, tajribadan qoniish hosil qilishlariga va o’z g’oyalarini tajribada
sinab ko’rish xoxish-istaklariga qaratilgandir. Bunda bolalarda paydo bo’lgan
savollarga o’zlari javob topishiga yordam b е rish muhim ahamiyatga ega.
N е gaki, savolga javob izlash barobarida bolada qiziqish, dalillash va e'tibor
b е rish avtomatik tarzda faollashadi. Bunda tarbiyachining roli savolni
soddalashtirmasdan va bolani ko’p axborot bilan chalg’itmasdan uni
qoniqtiradigan javob topish yo’llarini birgalashib qidirishdan iboratdir.
228

Rivojlanish markazlaridagi ta'lim jarayonida bolalarning o’zlari t е gishli
rivojlanish markazini ixtiyoriy tanlay boshlaydilar. Bolalarni mustaqil
guruhlarda ishlashi, individuallashtirishda tarbiyachi shunday faoliyat turlarini
o’ylab topadiki, unda barchaga bird е k ko’rsatma b е rilsa-da, biroq har bir bola
undan k е lib chiqqan holda o’zi mustaqil ravishda muvaffaqiyatga erishishiga
imkon b е riladi. Individuallashtirish darajasini optimallashtirish mumkin.
Epchillik va topqirlik talab etiladigan faoliyat turini tanlagan va bolalarni
diqqat bilan kuzatgan holda tarbiyachi zaruriyat tuqilib qolsa topshiriq va
mat е riallarni o’zgartirishi yoki moslashtirishi mumkin.
“Ilk qadam” o’quv dasturi asosida maktabgacha ta'lim muassasalarida
quyidagi rivojlanish markazlari faoliyati yuritilishi nazarda tutiladi:
- qurilish va konstruktsiyalash markazi
- Syuj е t-rolli o’yinlar va dramalashtirish markazi
- Til va nutq
- Ilm-fan va tabiat markazi
- San'at markazi
- Musiqa va ritmika markazi.
Rivojlanish markazlari bolalarga o’zlarining shaxsiy ko’nikmalari va
qiziqishlaridan k е lib chiqqan qolda ta'lim-tarbiya jarayonini mustaqil
individuallashtirish imkoniyatini b е radi. Masalan, san'at markazida bir bola
qog’oz qirqadi, boshqa bola esa shu qog’ozdan qaychi bilan o’zi o’ylagan
shaklchani k е sib oladi. Stol ustida o’ynaladigan o’yinlar markazida bir bola to’rtta
yog’och kubikdan shakl yasaydi, boshqa birovi esa yigirma b е sh bo’lakli
karton qog’ozli tasvirni tuzishni ma'qul ko’radi. Tarbiyachi jarayonda
bolalarni kuzatadi va ularning rivojlanishiga daxldor fikrlarni yozib boradi.
Ancha vaqtdan so’ng u bolalarga vazifani murakkablashtiruvchi mat е riallarni
taklif etadi yoki vaziyatga qarab ana shu vazifalarni bajarishda bolaga
229

to’g’ridan to’g’ri yordam b е radi. Bunday yo’l tutish tufayli bola yaxshi sur'atda
o’sib-ul?ayishi mumkin.
Tarbiyachilar rivojlanish markazlarida bolalarning yordamchilari rolini
o’ynaydilar, mashg’ulotlar olib boriladigan joyda imkoniyatlar k е ngligini
ta'min etadilar va har bir bola individual rivojlanishi darajasini egallay olgan
xolda faoliyat turlarini r е jalashtiradilar. Kun tartibi turli mashg’ulot turlarini
o’zida qamrab olishi lozim: kichik guruhlarda birgalikda va tarbiyachi
hamkorligida yakka tartibda (individual) yoki mustaqil (ular tomonidan
tanlagan mashg’ulotlarga vaqt ajratish k е rak, chunki bolalar ongli tanlab
olishni o’rganadilar, o’z qiziqish va qobiliyatlarini amalga oshiradilar).
Bolalarning o’z tanlovlarini amalga- oshirishi, muammolarni hal etishi,
atrofdagi kishilar bilan birgalikda qarakat qilishi, indivdual maqsad qo’yishi
va unga erishishni bilishlari lozim.
Rivojlanish markazlarini tashkil etish va rahbarlik
Guruhlardagi markazlar shunday tarzda yaratilishi k е rakki, u bolaga
mustaqil tanlash imkonini b е rsin. har bir guruhda 6 ta markazlar bo’lib, ularning
har birida izlanish va o’yinlar uchun е tarli miqdordagi mat е riallar saqlanadi.
Qurilish va konstruktsiyalash markazida turli xil va shakldagi qurilish
el е m е ntlari mavjud bo’lib, bolalar ulardan o’z fantaziyasiga tayangan xolda
inshootlar bunyod etadilar: misol uchun ko’rgan tarixiy obidalari, uylar,
garajlar, f е rma va shu kabilar. qurilish bilan mashg’ul bo’lgan bolalar bu
е rda juda ko’p narsalarni o’zlashtirib oladilar. U bolalarning mat е matik
qobiliyatlarini rivojlantirishga, ijtimoiy ko’nikmalarni egallashgayordamlashadi,
muammolarni xal etish tajribasini b е radi. Bu е rda, shuningd е k, ijodiy
yondashishni namoyon etish va bajariladigan ishga diqqatni jalb etishni
o’rganish mumkin. Ushbu markazga tarbiyachilar va bolalar xoxish-istagiga
230

ko’ra ko’plab turli narsalarni –o’yinchoq mashinalar, yuk mashinalari,
samolyotlar, gazlama bo’laklarini qo’shib qo’yish mumkin.
Syuj е t-rolli o’yinlar va dramalashtirish markazida bolalarda haqiqiy
hayotdan olingan kichik ko’rinishlarini o’ynashga xohish-istak uyg’otish uchun
albatta k е rakli kiyimlar va boshqa narsalar bo’lishi zarur. Bular ularda
atrofda nimalar sodir bo’layotganini anglash, ularni ajrata olish hamda hayotda
o’z o’rinlarini tushunib е tishlariga yordam b е radi.
Til va nutq markazida kitoblar va eshitish hamda yozish uchun
o’quvqurollari mavjud bo’ladi. Bu tinch burchak bo’lib, unda bolalar
kitoblarni qarab chiqishlari, bir-birlariga o’qib b е rishlari mumkin. Shuningd е k,
bu е rda tarbiyachi yoki ko’ngilli yordamchi bolalarga kitobni ovoz chiqarib
o’qib b е rishi mumkin. Unda bolalarga kitobchalarni o’z qo’llari bilan yasash,
mavzu(syuj е t)larni o’ylab topish va ijro etish, hikoyalar eshitish taklifetiladi.
Ilm-fan va tabiat markazida boshqotirma va konstruktor kabi bolalar
yiqishi va bo’laklarga ajratishi mumkin bo’lgan narsalar bo’lishi lozim. Bu е rda,
shuningd е k, bolalarning bir xilda taqqoslashlari, turlicha tasniflashlari,
sanashlari uchun yordam b е radigan o’yinlar ham bo’lishi k е rak.
Ushbu markazda bolalarning tabiat hodisalari haqida bilib olgan
tushunchalari va ko’chadan topilgan narsalar bilan mashg’ul bo’lishlari uchun
foydalaniladi.
San'at markazi bolalarning o’z ijodiy qobiliyatlarini sinovdan o’tkazish
va amalga oshirishga rag’batlantiradi, ularga yangi mat е riallar bilan tanishishdan
qoniqish olish imkoniyatlarini b е radi, bolalarning s е zish qobiliyatini boyitadi.
Bu е rda bo’yoq, qog’oz, qaychi, bo’rchalar, qalamlar, gazlama bo’laklari va
k е sish hamda е limlash uchun turli qiyqimlar mavjud. Shuningd е k, tabiiy
mat е riallar – yoqoch, barg, qum-tuproqni ham qo’shib qo’yish foydadan xoli
emas. Ushbu markazdagi mashg’ulotlar ijodiy qobiliyat, so’z orqali va so’zsiz
231

mulog’ot, umumiy va nozik qarakatlanish, aqliy qobiliyatni rivojlantirishga
yo’naltirilgan.
Musiqadan va ritmika markazi butun kun davomida mashg’ulotlarni
birlashtirish uchun foydalanish mumkin. Kuylash, qarakatlar, qarsak chalish,
o’yinlar, musiqa asboblari chalish va yozilgan kuy-qo’shiqlarni tinglash har
qanday dasturni yaxshigina to’ldiradi. Musiqaviy mashg’ulotlar z е hnni
charxlaydi, ritmga, sanashga o’rgatadi va nutqni rivojlantiradi; umumiy va
nozik qarakatlanishni (motorikani) rivojlantiradi va ijodiy qobiliyatni namoyish
etishga imkon b е radi.
P е dagoglarning vazifasi – bolalarning muloqotga kirishishga bo’lgan
qiziquvchanligini rag’batlantiruvchi muhitni yaratish va bolalarning
o’zgaruvchan ehtiyojlariga qarab, o’z vaqtida k е rakli sharoitlarni moslashtirgan
xamda ularni kuzatishdan iborat. Individual yoki kichik guruhlar uchun
topshiriqlar ota-onalar bilan suhbatlashgandan so’ng, qaysidir ko’nikmalarga
alohida e'tibor b е rish uchun ishlab chiqiladi. Ota-onalar va oilaning boshha
a'zolari mashg’ulotlarga k е lar ekanlar, ular o’z farzandlarida ishtiyoqning ortib
borayotganligini, intilishning o’sayotganligin his etadilar va ta'lim jarayoni
qanday k е tayotganligini, k е lajakda bilimli, ijodkor kishilar bo’lish uchun
bolalar qanday o’zaro muloqot qilayotganliklari, k е lishayotganliklari,
izlanayotganliklari, tanlayotganliklari va bilim hamda ko’nikmalarni
egallayotganliklarining guvohi bo’ladilar.
Tayanch tushunchalar
Integrallashgan rejalashtirish- turli sohalardagi ta’lim jarayoni o’zaro
bog’liq va bir-biri bilan uyg’unlashib ketgan jarayon
Ijodiy faoliyat - bu barcha aqliy va ruhiy kuchlarni ishga solib, insonning
aniq bir maqsadga intiluvchanligi, maxsus hissiyot holati-ilhomlanish, shuningdek,
ruhiy kechinmasi, muammoni bor kuchi bilan hal etish bo’yicha istaklar majmuasi.
232

Intellektual -( lot. intellectus — aql-idrok, bilish; tushunish )- Ma naviyʼ
ehtiyojlar bilan yashovchi yoki aqliy fao-liyatning eng yuksak va murakkab turlari
bilan shug ullanuvchi (shaxs).
ʻ
Interfaol mashg’ulot - tarbiyachi va bolalar o’zaro faol ishtirok etadigan
mashg’ulot.
Modernizatsiya- (frans. moderne — eng yangi, zamonaviy) — biror narsani
yangilash, unga zamonaviy tus berish, uni zamonaviy talablarga muvofiq
o zgartirish.
ʻ
Xolestik -yaxlit
Mavzu yuzasidan savollar
1. O’zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “Maktabgacha ta’lim
vazirligi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi PQ-3305-sonli Qarori qachon
tasdiqlandi?
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Boshlang‘ich
ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich o‘tish
bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 999-sonli qarori qachon qabul qilindi?
3. 999-sonli qarorini ijro etish doirasida O’zbekiston o’z zimmasiga qanday
vazifani oldi?
4. “Ilm yo’li” dasturiga ko‘ra, o‘quv-tarbiyaviy faoliyat kuniga necha soat
davomida amalga oshiriladi?
5. Dasturning maqsad va vazifalari nimalardan iborat?
6. Majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlardagi ta’lim
jarayoni qaysi tamoyillarga asoslangan?
Mavzu yuzasidan testlar
1. O’quv yili qachon boshlanib, qachongacha davom etadi?
a) 2 sentabridan boshlanib, 31 maygacha davom etadi.
233

b) 1 sentabridan boshlanib, 31 maygacha davom etadi.
c) 2 sentabridan boshlanib, 25 maygacha davom etadi.
d) 2 sentabridan boshlanib, 15 maygacha davom etadi.
2. To’liq va to’liqsiz tayyorlov guruhlari o’quv-tarbiyaviy jarayonni
haftasiga necha soat tashkil etiladi?
a) 15 soatdan kam bo’lmagan hajmda tashkil etiladi.
b) 10 soatdan kam bo’lmagan hajmda tashkil etiladi.
c) 12 soatdan kam bo’lmagan hajmda tashkil etiladi.
d) 18 soatdan kam bo’lmagan hajmda tashkil etiladi.
3. 6-7 yoshli bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlash bo’yicha
guruhlar qaysi tashkilotlarda tashkil etilishi mumkin?
a) Hammasi to’g’ri
b) davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari bazasida
c) maktabgacha ta’lim sohasida nodavlat ta’lim xizmatlarini ko’rsatuvchi
yuridik shaxslar bazasida, shu jumladan, oilaviy maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida
d) maktablarda, mahalliy hududlar (mahallalar)da
234

III BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARINI O‘YINLAR
TO‘PLAMLARI, O‘YINCHOQLAR BILAN JIHOZLASH ME’YORLARI
Umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘quv-ta’lim
vositalari, didaktik qo‘llanmalar, ko‘rgazmali materiallar, o‘yinlar
to‘plamlari, o‘yinchoqlar bilan ta’minlashning eng kam (minimal) ro‘yxati
T/
r Jihoz nomi O‘lcho
v
birligi Ilk yosh
guruhi
(2-3
yosh) Kichik
guruh
(3-4
yosh) O‘rta
guruh
(4-5
yosh) Katta
guruh
(5-6
yosh) Tayyorlo
v guruhi
(6-7
yosh)
“Ilk qadam” davlat dasturiga asosan guruh xonalarini rivojlanish sohasi
bo‘yicha jihozlash
Soha: Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
1. Kegli to‘pla
m 2 2 2 2 2
2. Rangli
bayroqchalar dona har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
3. Sakrash
uchun arqon dona 10 10 10
4. Gimnastika
halqasi
(obruch) dona 12 12 12 12
5. Futbol to‘pi dona 1 1 1 1 1
6. Sog‘lom va
xavfsiz
turmush tarzi to‘pla
m 1 1 1 1 1
235

bo‘yicha
ko‘rgazmali
qo‘llanmalar
to‘plami
7. Odam
anatomiyasi
bo‘yicha
ko‘rgazmali
plakat dona 1 1 1 1 1
Soha: Ijtimoiy va hissiy rivojlanish
8. “Oila” o‘yin
to‘plami to‘pla
m 2 2 2
9. “Kasb” o‘yin
to‘plami to‘pla
m 2 2 2
10 “Ferma”
o‘yin
to‘plami to‘pla
m 1 1 1 1
11 Yuz
ifodalarini
o‘zgartiruvch
i yumshoq
niqoblar
to‘plami to‘pla
m
1 1 1 1 1
12 Qo‘g‘irchoq
— qizcha dona
5 5 5 5 5
13 Qo‘g‘irchoq
— o‘g‘il bola dona
5 5 5 5 5
14 “Oshxona”
o‘yin
to‘plami to‘pla
m 1 1 1 1 1
15 “Go‘zallik
saloni” o‘yin
to‘plami to‘pla
m 1 1 1 1 1
236

16 “Shifokor”
o‘yin
to‘plami to‘pla
m 1 1 1 1 1
17 Xonani
tozalash
uchun
bolalar
mehnat
anjomlari
to‘plami to‘pla
m 1 1 1 1 1
Soha: Nutq, muloqot, o‘qish va yozish ko‘nikmalari
18 Ikki
tomonlama
magnitli
doska dona 1 1 1 1 1
19 Harfli
kubiklar
to‘plami to‘pla
m 1 1 1
20 Hikoyalar
tuzish uchun
sujetli
rasmlar to‘pla
m
1 1 1 1
21 Ingliz alfaviti
bo‘yicha
kartalar
to‘plami to‘pla
m
1 1
22 Ingliz alfaviti
bo‘yicha
harflar
to‘plami to‘pla
m
1 1
23 “Yil fasllari”
sujetli
rasmlar to‘pla
m 1 1 1 1 1
24 Alifbo
(kesma
harflar) to‘pla
m 1 1
237

25 So‘zda
tovushni
aniqlash
uchun
mavzuli
kartalar to‘pla
m
1 1
26 “O‘zbekiston
Respublikasi
bayramlari”
plakatlar
to‘plami to‘pla
m
1 1 1 1 1
27 O‘zbekiston
Respublikasi
davlat
ramzlari to‘pla
m
1 1 1 1 1
28 Sharqning
buyuk
mutafakkirlar
i to‘pla
m
1 1 1 1
29 “O‘zbekiston
shaharlari”
plakatlari to‘pla
m 1 1 1 1
30 Ish daftari dona har bir
bola
uchun 1
donadan
31 Jahon
xalqlari
ertaklari dona
10 10 10 10 10
32 O‘zbek xalq
ertaklari dona
10 10 10 10 10
33 She’r va
qo‘shiqlar dona
10 10 10 10 10
Soha: Bilish jarayonining rivojlanishi
34 “Afrika
hayvonlari” to‘pla
m 1 1 1 1 1
238

o‘yinchoqlar
to‘plami
35 “Yovvoyi
hayvonlar”
o‘yinchoqlar
to‘plami to‘pla
m
1 1 1 1 1
36 “Arktika
hayvonlari”
o‘yinchoqlar
to‘plami to‘pla
m
1 1 1 1 1
37 “Uy
hayvonlari”
o‘yinchoqlar
to‘plami to‘pla
m
1 1 1 1 1
38 “Dengiz
hayvonlari”
o‘yinchoqlar
to‘plami to‘pla
m
1 1 1 1 1
39 “Hashoratlar
dunyosi”
o‘yinchoqlar
to‘plami to‘pla
m
1 1 1 1 1
40 Mavzuli
pazllar
to‘plami
“O‘y,
yovvoyi
hayvonlar,
shimol,
Afrika,
suvosti
hayvonot
dunyosi,
hasharotlar” to‘pla
m 1 1 1 1 1
41 “Sanashni
o‘rgan”
matematika
to‘plami to‘pla
m 6 6 6 6 6
239

42 Soat
dona 2 2
43 Chizg‘ich
dona 6 6
44 Globus
dona 1 1
45 Yarimsharlar
tabiiy
xaritasi dona 1 1
46 Lupa dona 1 1 1 1 1
47 O‘zbekiston
xaritasi dona 1 1
48 Didaktik
o‘yinlar to‘pla
m 1 1 1 1 1
49 Tadqiqot
uchun
mikroskop
to‘plami to‘pla
m
1 1 1
50 “Kubiklar”
qurilish
to‘plami to‘pla
m 4 4 6 6 6
51 Qurilish
konstruksiya
to‘plami to‘pla
m 4 4 6 6 6
52 Mozaika to‘pla
m 4 4 4 4 4
53 Shaxmat /
shashka to‘pla
m 4 4 4
54 Piramidalar,
halqalar
bilan dona 4 4 4
55 Yong‘in
xavfsizligi
talablarini
o‘rgatuvchi
ko‘rgazmali
plakatlar to‘pla
m 1 1 1 1 1
240

Soha: Ijodiy rivojlanish
56 Turli rang-
tasvir, janrlar
bilan
tanishish
uchun o‘quv-
metodik
plakatlar
to‘plami:
peyzaj,
natyurmort,
portret to‘pla
m 1 1 1 1 1
57 Yog‘ochli
flanelegraf dona 1 1 1 1 1
58 Rangli
qalamlar
to‘plami to‘pla
m har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
59 Mo‘yqalam
to‘plami
(sun’iy
materiallarda
n) to‘pla
m har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
60 Guash to‘pla
m har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
61 Plastilin to‘pla
m har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
62 PVA yelimi dona har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
63 O‘zbekiston
kompozitorla to‘pla
m 1 1 1 1 1
241

ri
tasvirlangan
portretlar
64 O‘zbekiston
shoir va
yozuvchilari
tasvirlangan
portretlar to‘pla
m
1 1 1
65 Chet el shoir
va
yozuvchilari
tasvirlangan
portretlar to‘pla
m
1 1 1
66 Chet el
kompozitorla
ri
tasvirlangan
portretlar to‘pla
m
1 1 1
67 Bo‘yoqlar
(akvarel
bo‘yoqlari) to‘pla
m har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
68 Rangli
karton to‘pla
m har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
69 Rangli
qog‘oz to‘pla
m har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
70 Qaychi
(bolalar
uchun) dona har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
71 Albom
(chizish
uchun) dona har bir
bola
uchun 1 har bir
bola
uchun 1 har bir
bola
uchun 1 har bir
bola
uchun 1 har bir
bola
uchun 1
242

donadan donadan donadan donadan donadan
72 Oddiy qalam dona har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
73 “Musiqa
asboblari”
tasvirlangan
plakatlar to‘pla
m 1 1 1 1
Mashg‘ulot (guruh) xonasini jihozlash
74 Bolalar stoli dona guruh
bolalari
sonidan
kelib
chiqib guruh
bolalari
sonidan
kelib
chiqib guruh
bolalari
sonidan
kelib
chiqib guruh
bolalari
sonidan
kelib
chiqib guruh
bolalari
sonidan
kelib
chiqib
75 Bolalar stuli dona har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan har bir
bola
uchun 1
donadan
76 Stol-parta
(tarbiyachi
uchun) dona
1 1 1 1 1
77 Stul
(tarbiyachi
uchun) dona
2 2 2 2 2
78 Pedagog
hujjatlari
uchun javon to‘pla
m 2 2 2 2 2
79 Markazlar
uchun javon dona
6 6 6 6 6
80 Bolalar
adabiyoti
uchun javon dona
1 1 1 1 1
81 Gilam dona 1 1 1 1 1
82 Doska dona 1 1 1 1 1
243

(devorga
osish uchun)
83 Quti
(kichkina
o‘yinchoqlar,
mayda
narsalarni
saqlash
uchun) dona 4 4 4 4 4
84 Jalyuzalar dona deraza
o‘lchami
ga mos deraza
o‘lchami
ga mos deraza
o‘lchami
ga mos deraza
o‘lchami
ga mos deraza
o‘lchami
ga mos
85 Termometr
(xona
haroratini
o‘lchash
uchun) dona
1 1 1 1 1
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining qisqa muddatli guruhlarini
jihozlashning eng kam (minimal) ro‘yxati
№ Nomlanishi O‘lchov
birligi Miqdori
Jihoz
1. Bolalar stoli dona bolalar soni
bo‘yicha
2. Bolalar stuli
dona bolalar soni
bo‘yicha
3. Tarbiyachi uchun bir tumbali stol dona 1
4. Tarbiyachi uchun yarimyumshoq stul dona 2
5. O‘quv materiallari uchun javon dona 1
6. O‘yinchoqlar uchun bolalar javoni dona 4
7. Yashil doska dona 1
244

8. Gilam dona 1
9. Ilgak
dona bolalar soni
bo‘yicha
O‘yinchoqlar
1. Qo‘g‘irchoq-o‘g‘il bola dona 2
2. Qo‘g‘irchoq-qiz bola dona 2
3. Mashinalar
(yong‘in xavfsizligi, tez yordam, ichki ishlar,
yuk, yengil, ekskavator, ko‘tarma kran) to‘plam 1
4. Uy hayvonlari va ularning bolalari to‘plam 2
5. Yovvoyi hayvonlar va ularning bolalari to‘plam 2
6. Choy ichish idishlari bolalar uchun to‘plami to‘plam 4
7. Konstruktor to‘plam 4
8. Bolalar lotosi to‘plam 2
9. “Aptechka” to‘plami to‘plam 2
10. Qurilish anjomlari to‘plami to‘plam 2
11. Mavzuli pazllar dona 20
12. Mozaika to‘plam 4
13. Qurilish kubiklar to‘plami to‘plam 2
14. Mevalar modellari (mum nusxa) to‘plam 2
15. Sabzavotlar modellari (mum nusxa) to‘plam 2
16. “Sartaroshxona” to‘plami to‘plam 2
Mashg‘ulotlar uchun didaktik materiallar
1. Sanoq cho‘plar
to‘plam har bir bola
uchun
2. Geometrik shakllar to‘plam 4
3. Sonlar to‘plami to‘plam 4
4. Yil fasllarining to‘plam rasmlari to‘plam 1
245

5. Uy hayvonlari va ularning bolalari kartochkalari to‘plam 4
6. Yovvoyi hayvonlar va ularning bolalari
kartochkalari to‘plam 4
7. Uy parrandalari kartochkalari to‘plam 4
8. Yovvoyi parrandalar kartochkalari to‘plam 4
9. Sabzavotlar kartochkalari to‘plam 4
10. Meva va rezavorlar kartochkalari to‘plam 4
11. Yumshoq aqliy rivojlantiruvchi kubikchalar
“Alifbe” to‘plam 1
12. “Hayot xavfsizligi asoslari” kartochkalari to‘plam 1
13. “Kasblar” kartochkalari to‘plam 4
14. O‘zbekiston mutafakkirlari va taniqli
shaxslarining portretlari to‘plam 1
15. “Idish-tovoq” kartochkalari to‘plam 4
16. “Mebel” kartochkalari to‘plam 4
17. Soatlar dona 1
18. Didaktik o‘yinlar to‘plam 1
19. Globus dona 1
20. Tangram to‘plam 4
Sport jihozlari
1. Bolalar uchun sakrash arqoni dona 10
2. Bolalar bouling-keglisi to‘pl a m 2
3. Turli o‘lchamdagi koptoklar dona 6
4. Turli o‘lchamdagi gardishlar dona 6
5. Halqa tushirgich dona 2
Bolalar adabiyotlari
1. Jahon xalqlari ertaklari kitob 10
2. O‘zbek xalqi ertaklari kitob 10
246

3. She’rlar, topishmoqlar kitob 10
Ramzlar
1. “O‘zbekiston ramzlari” to‘plam 1
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini qo‘shimcha jihozlar bilan
ta’minlash ro‘yxati
T/r Nomlanishi O‘lcho
v
birligi Kichik
guruh
(2-3
yosh) Kichik
guruh
(3-4
yosh) O‘rta
guruh
(4-5
yosh) Katta
guruh
(5-6
yosh) Tayyorlo
v guruhi
(6-7 yosh)
“Ilk qadam” Davlat o‘quv dasturiga muvofiq rivojlanish sohalari bo‘yicha
guruh xonalarini jihozlash
Sog‘lom turmush tarzi bo‘yicha jismoniy rivojlanish yo‘nalishi
1. Turli rangdagi
lentalar dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona
2. Badminton to‘plam 4 4 4
3. Gimnastika
tayoqchasi dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona
4. Diametri 20 —
25 sm li
koptoklar dona 8 8 6 6 6
5. Diametri 12 —
15 sm li
koptoklar dona 8 8 6 6 6
6. Otish uchun
o‘rnatilgan
nishon (50 sm
— 30sm) dona 1 1 1 1 1
247

7. Epchillikni
rivojlantirish
uchun “Baliqni
tut” o‘yinlar
to‘plami to‘plam 4 4 2 2 2
8. Voleybol to‘pi
dona 1 1 1 1
9. Basketbol to‘pi
dona 1 1
10. Otish o‘yini
uchun
xaltachalar dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona
11. Sog‘lomlashtiris
h gilamchasi dona 4 4 4 4 4
12. Koptoklar uchun
savat dona 2 2 2 2 2
13. Samokat
dona 4 4
14. 3 g‘ildirakli
velosiped dona 4 4 4
15. 2 g‘ildirakli
velosiped dona 4
Ijtimoiy-hissiy rivojlanish yo‘nalishi
16. Mavsumiy
kiyimlar
to‘plami bilan
qo‘g‘irchoq-qiz to‘plam 4 4 2 2 2
17. Mavsumiy
kiyimlar
to‘plami bilan
qo‘g‘irchoq —
o‘g‘il bola to‘plam 4 4 2 2 2
18. Toksik
bo‘lmagan,
plastikdan,
kauchukdan
yasalgan dona 4 4 4 2 2
248

chaqaloq
qo‘g‘irchoq
19. Bolalar
aravachasi dona 4 4 4 4 4
20. Dazmol stoli
bilan to‘plam 2 2 2 2 2
21. O‘yinchoqlar
uychasi dona 1 1 1 1 1
22. Ertak
qo‘g‘irchoqlar
— jonlantirilgan
va xayoliy
qahramonlar
(askarlar,
ritsarlar,
qahramonlar,
malikalar, etik
kiygan mushuk
va boshqalar.) dona 6 6 6 6 6
23. Mavzuli
to‘plamlar
(“Jungli”,
“Qal’a”,
“Hayvonlar
fermasi”, “So‘v
osti dunyosi”) dona 4 4 4 4 4
24. Belanchak
karavatlar dona 2 2 1 1 1
25. Kostyum va
aksessuarlar
(vrach, ichki
ishlar, quruvchi,
sotuvchi,
dorixonachi,
sartarosh) to‘plam 1 1 1 1 1
26. Bolalar telefoni dona 2 2 2 2 2
249

27. Bolalar tikish
mashinasi dona 1 1 1 1 1
28. Bolalar
changyutgich
o‘yinchog‘i dona 1 1 1 1 1
29. Bolalar feni dona 1 1 1 1 1
30. Havo
transportlari
(samolet,
vertolet) dona 2 2 2 2 2
31. Yer usti
transporti
(poyezd) dona 1 1 1 1 1
32. Suv usti
transportlari
(kema, kater) dona 2 2 2 2 2
33. Harbiy
transportlar
(tank, zirhli
transporter) dona 2 2 2 2 2
34. Yula
dona 4 4 4
35. Qum bilan
o‘ynash uchun
chelak va
belkuraklar to‘plam 6 6 6 6 6
Nutq, muloqot, o‘qish va yozish ko‘nikmalari yo‘nalishi
36. Ertak
qahramonlari va
sanash
materiallari
flanelegraf
to‘plami to‘plam 1 1 1 1 1
37. Stol teatri To‘pla
m 1 1 1 1 1
38. Barmoq teatri to‘plam 1 1 1 1 1
250

39. Ertak
qahramonlari va
hayvonlarning
niqoblari to‘plam 1 1 1 1 1
40. O‘yinchoqlar
to‘plami
didaktik stoli to‘plam 1 1 1 1 1
41. Voskobovich
o‘yinlari to‘plam 1 1 1 1 1
42. Bizibordlar dona 4 4 2 2 2
43. Mavzuli loto
o‘yinlari dona 4 4 4 4 4
44. Mavzuli domino
o‘yinlari dona 4 4 4 4 4
45. Ish daftari dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona
46. Kesma rasmlar dona 6 6 10 10 10
47. Didaktik
o‘yinlar dona 8 8 8 10 10
48. Qo‘g‘irchoqlar
teatri uchun
parda (Shirma) dona 1 1 1 1 1
49. Audioertaklar to‘plam 1 1 1 1 1
50. Musiqa va
bolalar
ashulalari
fleshkada dona 2 2 2 2 2
51. “Alifbe”
plakatlari dona 1 1 1 1 1
Bilish jarayoni rivojlanish yo‘nalishi
52. Frebel sovg‘alari to‘plam 1 1 1 1 1
53. Montessori to‘plam 1 1 1 1 1
251

metodikasi
bo‘yicha o‘yinlar
54. Segen doskasi dona 4 4 4 4 4
55. Turli
shakllardagi
yog‘och
piramidalar dona 4 4 4 2 2
56. Hajmli
geometrik
shakllar (shar,
konus, to‘g‘ri
uch burchak,
kub, trapetsiya) to‘plam 1 1 1 2 2
57. Labirintlar
dona 6 6 6
58. Sanoq cho‘plar to‘plam har bir
bola
uchun 1
dona Har bir
bola
uchun 1
dona
59. Boshqotirmalar
dona 6 6
60. Kubik-rubik
dona 6 6
61. Qurilish
to‘plamlari to‘plam 4 6 8 8 8
62. Katta qismlardan
tashkil topgan
lego
magformyerlari to‘plam 4 6 6 6 6
63. Tadqiqot
faoliyati
to‘plamlari to‘plam 2 2 2
64. Tabiiy
materiallar
(chig‘anoqlar,
qirg‘ichlar,
yong‘oqlar,
yog‘och
tayoqchalar, to‘plam 4 4 8 8 8
252

toshlar va
boshqalar)
65. Didaktik
o‘yinlar dona 4 4 6 6 6
66. Sekundometr
dona 2 2
67. Qum soati
dona 2 2 2
68. O‘yinchoq tarozi dona 1 1 1 1 1
Ijodiy rivojlanish yo‘nalishi
69. Mumli rangli
bo‘r qalamchalar
(12 rang) to‘plam har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona
70. Kinetik qum
(qizil, sariq,
ko‘k, yashil) to‘plam 10 10 10 10 10
71. Flomastyerlar
(12 rang) to‘plam 15 15 15
72. Palitra dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona
73. Asfaltga chizish
uchun rangli
bo‘r qalamchalar to‘plam 10 15 15 15 15
74. Muhrlar to‘plam 10 10 10 10 10
75. Tuproq kg har bir
bola
uchun
0,5 kg har bir
bola
uchun
0,5 kg har bir
bola
uchun
0,5 kg har bir
bola
uchun
0,5 kg har bir
bola
uchun 0,5
kg
76. Multimedia
materiallari
(bolalarga
haykaltaroshlik,
chizish va
dizaynni to‘plam 1 1 1 1 1
253

o‘rgatish uchun)
77. Har xil
to‘qimalarning
karton qog‘ozlari to‘plam 10 10 10 10 10
78. Krep qog‘ozi (12
rang) to‘plam 10 10 10 10 10
79. Mavzuli
trafaretlar
(hayvonlar,
shakllar) dona 6 6 6 6
80. Molbert dona 4 10 10 10 10
81. Bolalar uchun
ishlaydigan
devorlar dona 1 1 1 1 1
82. Katta bus va
bissyerlar
to‘plami to‘plam 4 4 4 4 4
83. Tugmalar va
iplar to‘plami to‘plam 4 4 4 4 4
84. Sahifalarni
ranglash dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona har bir
bola
uchun 1
dona
85. Rang berish
uchun gipsdan
yasalgan
shakllar dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona har bir
bola
uchun 2
dona
Mashg‘ulot (guruh) xonasini jihozlash
86. Proyektor dona 1 1 1 1 1
87. Interaktiv doska dona 1 1 1 1 1
88. Televizor dona 1 1 1 1 1
89. Yumshoq
o‘rindiqli bolalar
burchagi (divan, to‘plam 1 1 1 1 1
254

2 ta kresla)
90. Xona
o‘simliklari dona 4 6 8 8 8
91. Xona
o‘simliklari
uchun taglik dona gullar
tuvagi
miqdori
bo‘yich
a gullar
tuvagi
miqdori
bo‘yich
a gullar
tuvagi
miqdori
bo‘yich
a gullar
tuvagi
miqdori
bo‘yich
a gullar
tuvagi
miqdori
bo‘yicha
92. Akvarium dona 1 1 1 1 1
93. Qushlar uchun
qafas dona 1 1 1 1 1
94. Kompyuter dona 1 1 1 1 1
95. Printer dona 1 1 1 1 1
96. Interaktiv
planshet dona 1 1 1 1 1
97. Ko‘chma
audiokarnay dona 1 1 1 1 1
Milliy burchak uchun jihozlar
98. Ayvon dona 1 1 1 1 1
99 Xontaxta (milliy
stolcha) dona 1 1 1 1 1
10
0 Qo‘g‘irchoq qiz
bola milliy
kiyimlarda dona 1 1 1 1 1
10
1 Qo‘g‘irchoq
o‘g‘il bola milliy
kiyimlarda dona 1 1 1 1 1
10
2 Milliy idish-
tovoqlar
to‘plami to‘plam 1 1 1 1 1
10
3 Ko‘rpa dona ayvon
o‘lcham
i
bo‘yich ayvon
o‘lcham
i
bo‘yich ayvon
o‘lcham
i
bo‘yich ayvon
o‘lcham
i
bo‘yich ayvon
o‘lchami
bo‘yicha
255

a a a a
10
4 Duppi dona 2 2 2 2 2
10
5 Mevalar
modellari (mum
nusxa) to‘plam 1 1 1 1 1
10
6 Nonlar modellari
(mum nusxa) dona 2 2 2 2 2
10
7 Somsalar
modellari (mum
nusxa) dona 2 2 2 2 2
10
8 Adras metr burchak
o‘lcham
i
bo‘yich
a burchak
o‘lcham
i
bo‘yich
a burchak
o‘lcham
i
bo‘yich
a burchak
o‘lcham
i
bo‘yich
a burchak
o‘lchami
bo‘yicha
Tayanch tushunchalar
Kegli -ma’lum tartibda terilgan figuralarni shar yumalatib urib yiqitadigan
o’yin
Gimnastika - ( yunoncha gymnastike mashq qilaman) — 1) jismoniy
mashqlar tizimi, jismoniy tarbiyaning muhim turi.
Sujet - ( fransuzchadan tarjimasi — predmet, mazmun, narsa) — badiiy asar
mazmunini tashkil etadigan, bir-biri bilan o zaro bog liqlikda kechadigan,ʻ ʻ
qahramonlar o rtasidagi aloqalardan tarkib topgan voqealar tizimi.
ʻ
Pazl - (inglizcha “pazzle”, ya’ni boshqotirma so’zidan kelib chiqqan)
Lupa - Kichkina narsani 2 martadan 40—50 martagacha katga qilib ko rsa-
ʻ
tadigan qavariq shisha, yig uvchi linza
ʻ
256

Mikroskop - (mikro... va yun. skopeo — qarayman) — mikrozarralarni,
ko zga ko rinmaydigan juda mayda narsalarni kattalashtirib kursatadigan optikʻ ʻ
asbob
Konstruktor - Bolalarning turli mashina va inshootlar yasashi uchun
mo ljallangan detallar to plami.
ʻ ʻ
Mozaika - (frans. masaique — muzalarga bag ishlangan) — bir xil yoki turli
ʻ
xom ashyo (koshin, tosh, yogoch, marmar, metall va boshqalar) bulaklaridan
ishlangan tasvir, naqsh
Mavzu yuzasidan savollar
1. Kegli guruhlarda nechta to’plamdan bo’lishi kerak?
2. Didaktik o’yinlar to’plama har bir guruhda nechtadan bo’lishi kerak?
3. Mikroskop qaysi guruhlarda bo’lishi lozim?
4. Ijodiy rivojlantirish uchun guruhlarga nimalar zarur?
5. Mashg’ulot xonasida qanday jihozlar bo’lishi lozim?
6. Qisqa muddatli guruhlarda qanday o’yinchoqlar bo’lishi kerak?
7. Qo’shimcha jihozlarga nimalar kiradi?
8. Bilish jarayonini rivojlantirish uchun guruhlarda nimalar bo’lishi lozim?
9. Nutqni rivojlantirish uchun kichik guruhlarda nimalar bo’lishi kerak?
10. Ijodiy rivojlantirish uchun o’rta guruhlarda nimalar bo’lishi kerak?
*Mavzu yuzasidan testlar
1. Quyidagi jihozlardan qay biri har bir bolaga bittadan bo’lishi kerak?
257

a) rangli bayroq
b) kegli
c) futbol to’pi
d) arqoncha
2. Odam anatomiyasi bo’yicha plakatlar qaysi sohaga tegishli?
a) jismoniy rivojlanish
b) ijodiy rivojlanish
c) nutqni rivojlantirish
d) ijtimoiy rivojlanish
3. Quyidagilardan qay biri har bir guruhda 5 tadan bo’lishi kerak?
a) qo’g’irchoq
b) ayiqcha
c) kitoblar
d) mozaika
4. Ingliz alfaviti bo’yicha kartalar qaysi guruhlarda bo’lishi kerak?
a) katta va tayyorlov
b) katta
c) tayyorlov
d) barcha guruhlarda
258

5. Yil fasllari tasvirlangan sujetli rasm qaysi guruhlarda bo’lishi lozim?
a) har bir guruhda 1 tadan
b) katta va tayyorlov guruhlarida 1 tadan
c) o’rta, katta va tayyorlov guruhlarida 1 tadan
d) tayyorlov guruhida 1 ta
6. O’zbek xalq ertak kitoblari har bir guruhda nechtadan bo’lishi kerak?
a) har bir guruhda 10 tadan
b) har bir guruhda 5 tadan
c) katta va tayyorlov guruhlarida 15 tadan
d) kichik guruhlardan boshqa guruhlarda 10 tadan
Mavzu yuzasidan topshiriq
Quyida yozilgan jihozlarni o’qib chiqing. Qaysi rivojlanish sohasiga
kirsa, o’sha qatorga yozing.
Mumli rangli bo‘r qalamchalar, turli rangdagi lentalar, mavsumiy kiyimlar
to‘plami, ertak qahramonlari, frebel sovg‘alari, montessori metodikasi bo‘yicha
o‘yinlar, kinetik qum, gimnastika tayoqchasi, stol teatri, palitra, barmoq teatri,
muhrlar, turli shakllardagi yog‘och piramidalar, hayvonlarning niqoblari, otish
uchun o‘rnatilgan nishon, asfaltga chizish uchun rangli bo‘r qalamchalar,
multimedia materiallari, sanoq cho‘plar, tuproq
Jismoniy
rivojlanish va
sog’lom Ijtimoiy va
hissiy
rivojlanish Nutq,
muloqot,
o‘qish va Bilish
jarayonini
rivojlantirish Ijodiy
rivojlanish
259

turmush
tarzi yozish
ko‘nikmalari
MAKTABGACHA TA’LIMNING ME’YORIY ASOSLARI FANIDAN
IZOHLI LUG’AT
1. Attestatsiya (lot. attestatio – guvohnoma) – xodimning malakasini,
o‘quvchilarning bilim darajasini bel-gilash; mahsulot, ish o‘rinlari sifatini aniqlash.
2. Auditor- (ing. audit – u eshitadi) – mu-ayyan vakolatlar berilgan shax-
slar – auditorlar (auditorlar firmalari) tomonidan xo jalik yuritayotganʻ
sub’ektlarning moliyaviy hisobotlari to g riligini, ular amalga oshirgan mo-liyaviy
ʻ ʻ
va xo jalik operatsiyalarining mamlakat qonunlariga muvofiqligini tekshirish
ʻ
maqsadlarida o tkaziladigan moliya hujjatlari ekspertizasi va tahlili; taftish.
ʻ
3. Autizm- bu aloqa va insonning xatti-harakatlariga ta'sir qiladigan ruhiy
kasallik. Autizm atamasi ma'noni anglatadi: yo'qolgan yoki yo'qolgan
4. Bilim -bolaning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar
ko’rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar
majmui.
260

5. Bilish kompеtеntsiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va
olingan bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlardan o’quv va amaliy vazifalarni hal
qilish uchun foydalanish.
6. BMT - BIRLASHGAN MILLATLAR TASHKILOTI — yer yuzida
tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni ta minlash, davlatlarning o zaroʼ ʻ
hamkorligini rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot
7. B ola kompetensiyasi — ma’lum bir yosh davriga xos bo‘lgan vazifalarni
maqsadli bajarish uchun yetarli bo‘lgan bolaning bilimi, ko‘nikmasi va malakalari
hamda qadriyatlari.
8. Bola huquqlari haqidagi Konvensiya -bu butun jahon bolalariga xos
bo’lgan bolalar huquqi haqidagi BMT ning shartnomasidir.
9. Davlat akkreditatsiyasi — davlat ta’lim muassasalari va tashkilotlari,
shuningdek nodavlat ta’lim tashkilotlari (bundan buyon matnda ta’lim tashkilotlari
deb yuritiladi) faoliyatining davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablariga
hamda o‘quv dasturlariga muvofiqligining davlat tomonidan e’tirof etilishi hamda
ularning bitiruvchilariga ma’lumot to‘g‘risidagi hujjatlarni topshirish huquqining
taqdim etilishidan iborat jarayon.
10. Davlat ta’lim muassasasi — davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
tomonidan davlat mulki bo‘lgan mol-mulk negizida tashkil etilgan, davlat ta’lim
standartlariga va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim beradigan muassasa.
11. Davlat ta’lim standartlari — davlat tomonidan ta’limning mazmuni va
sifatiga nisbatan belgilanadigan talablar majmui.
12. Davlat ta’lim talablari — ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni
amalga oshirish shart-sharoitlariga, shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy,
shaxsiy, intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo‘yiladigan majburiy talablar.
13. Defektolog- bolalardagi nuqsonlarni bartaraf etish bilan shug’ullanuvchi
inson
14. Deklaratsiya - (lot. declaratio — ma lum qilaman, e lon qilaman) — 1)
ʼ ʼ
bir yoki bir necha xukumatlar, siyosiy partiyalar, xalqaro yoki jamoat
261

tashkilotlarining dasturiy hujjat, muhim xalqaro voqea, qonun va h.k.ni umum
e tiboriga yetkazuvchi bayonotiʼ
15. Didaktika (ta’lim nazariyasi) –(yunoncha “didaktikos” “o’rgatuvchi”,
“didasko”-“o’rganuvchi”)-ta’limning nazariy jihatlarini o’rganuvchi fan
16. Diagnostika (yun. diagnostikos — aniqlashga qodir) — klinik tibbiyot
va veterinariyaning kasallikni aniqlash, uni davolash va oldini olish tadbirlarini
ishlab chiqish maqsadida organizmni tekshirish usullarini o rganadigan bo limi
ʻ ʻ
17. Dual ta’lim -ta’lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va
ko‘nikmalarni olishga qaratilgan bo‘lib, ularning nazariy qismi ta’lim tashkiloti
negizida, amaliy qismi esa ta’lim oluvchining ish joyida amalga oshiriladi.
18. Eksternat ta’lim -o‘quv dasturlarini mustaqil ravishda o‘zlashtirishni
o‘z ichiga olib, uning yakunlari bo‘yicha ta’lim oluvchilardan davlat ta’lim
muassasalarida yakuniy va davlat attestatsiyalaridan o‘tishni talab etadi.
19. EMIS - bu ta limni boshqarish bo yicha axborot tizimi, u UNISEFning
ʼ ʻ
texnik, maslahat va moliyaviy ko magida Maktabgacha ta lim vazirligi
ʻ ʼ
mutaxassislari tomonidan yaratilgan.
20. Estetik - (yun. — his qiluvchi, hissiy tarbiyaga doir) — inson bilan
dunyo o rtasidagi qadriyat munosabatining o ziga xos tomonlarini va kishilarning
ʻ ʻ
badiiy faoliyati sohasini o rganuvchi falsafiy fan
ʻ
21. Filtr daftari - tana harorati, teri tozaligi, bosh tozaligi va ota-onadan
olingan so’rovnoma natijalari belgilanadi
22. Gigiena- (yun. hygieinos — sog lom) — tibbiyotning bir sohasi; kishilar
ʻ
sog lig iga turmush va mehnat sharoitlari ta sirini o rganadi hamda kasalliklarning
ʻ ʻ ʼ ʻ
oldini olish, yashash uchun eng qulay sharoit yaratish, sog liqni saqlash va umrni
ʻ
uzaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi
23. Gimnastika - ( yunoncha gymnastike mashq qilaman) — 1) jismoniy
mashqlar tizimi, jismoniy tarbiyaning muhim turi.
24. Hissiyot — shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, kishilarga
hamda o z-o ziga bo lgan munosabatlardan kelib chiqadigan kechinmalari. Shaxs
ʻ ʻ ʻ
262

tirik mavjudot bo lishi bilan birga jamiyat a zosi hamdir, shuningdek, yakka insonʻ ʼ
sifatida teva-rak-atrofdagi narsa va hodisalarga munosabatini xolisona aks ettiradi .
25. Individual yondashuv -ta’lim beruvchining guruhdagi har bir faol
harakati va dam olish paytida barcha dam olish ehtiyojlarini e’tiborga olish
zarurligini anglatadi.
26. Infratuzilma- (lot. infra - ostida) — i. ch. va tovar muomalasi,
shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur bo lgan me yoriy sharoitni
ʻ ʼ
ta minlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko rsatuvchi sohalar
ʼ ʻ
(tashkilot, korxona va muassasa) majmui
27. Ijtimoiylashtirish -ikki tomon jarayonini baholash uchun qo’llanilib,
insonning hayotiy holatlarga, atrofdagi odamlarga ta’sir etish vositasi bilan o’zini
shaxs sifatida tanitish jarayoni.
28. Ijodiy faoliyat - bu barcha aqliy va ruhiy kuchlarni ishga solib, insonning
aniq bir maqsadga intiluvchanligi, maxsus hissiyot holati-ilhomlanish, shuningdek,
ruhiy kechinmasi, muammoni bor kuchi bilan hal etish bo’yicha istaklar majmuasi.
29. Individual- (lotincha individuus) - aj-ralmas, ajralmagan,
parchalanmagan
30. Innovatsion - (ing . innovationas — kiritilgan yangilik, ixtiro) — 1)
texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta minlash uchun iqtisodiyotga
ʼ
sarflangan mablag lar; 2) ilmiy-texnika yutuklari va ilg or tajribalarga asoslangan
ʻ ʻ
texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi
yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo llanilish
ʻ
31. Intellektual -( lot. intellectus — aql-idrok, bilish; tushunish )- Ma naviy
ʼ
ehtiyojlar bilan yashovchi yoki aqliy fao-liyatning eng yuksak va murakkab turlari
bilan shug ullanuvchi (shaxs).
ʻ
32. Interfaol mashg’ulot - tarbiyachi va bolalar o’zaro faol ishtirok etadigan
mashg’ulot.
33. Informal ta’lim -aniq maqsadga yo‘naltirilgan, ammo
institutsionallashtirilmagan (muayyan qoidalar va normalarni
mujassamlashtirmagan), rasmiy yoki norasmiy ta’limdan ko‘ra kamroq
263

tashkillashtirilgan va tarkiblashtirilgandir hamda oiladagi, ish joyidagi, yashash
joyidagi va kundalik hayotdagi o‘quv faoliyatini o‘z ichiga olishi mumkin.
34. Inklyuziv ta’lim -alohida ta’lim ehtiyojlari va individual
imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta’lim oluvchilar
uchun ta’lim tashkilotlarida ta’lim olishga bo‘lgan teng imkoniyatlarni
ta’minlashga qaratilgan.
35. Inventar - xo jalik yuritish va ishlab chiqarishga oid turli ashyolarʻ
majmui
36. Investitsiya - ( nemischa „Investition“, lotincha „Investio“) so zidan
ʻ
olingan bo lib, asosan, ishlab chiqarishga uzoq muddatli qo yilmalar sarfi, ya ni
ʻ ʻ ʼ
xarajatlar yig indisi deb talqin etilgan. Investitsiya
ʻ — foyda (daromad) olish yoki
ijtimoiy samaraga erishish maqsadida, davlat, xuquqiy va jismoniy shaxslar
(investorlar) tomonidan cheklangan imkoniyatlardan samarali foydalanib,
cheklanmagan extiyojni qondirish uchun iqtisodiyotning turli soxalariga ma lum
ʼ
muddatga sarflangan barcha turdagi boyliklardir
37. Integratsiya — bola ta’limi va rivojlanishidagi mazmun tarkibiy
qismlari o‘rtasidagi bog‘liqlik.
38. Integrallashgan rejalashtirish- turli sohalardagi ta’lim jarayoni o’zaro
bog’liq va bir-biri bilan uyg’unlashib ketgan jarayon.
39. Ijtimoiy kompеtеntsiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tеngdoshlar
bilan muloqotda axloq qoidalari va mе'yorlariga rioya qilgan holda o’zini tutish
mahorati.
40. Iste’dod - har tomonlama rivojlangan va takrorlanmas qobiliyat
41. Ixtisoslashtirilgan- Alohida sharoitlarda ta'minlash, tarbiyalash va ta'lim
berishga muhtoj bolalar uchun mo’ljallangan maktab
42. Kegli- tartibda terilgan figuralarni shar yumalatib urib yiqitish o yini
ʻ
43. Kengash- maslahatlashish yig ini' maslahat
ʻ
44. K ichik soha — sohaning kichik guruhlari. Asosiy sohalarning kichik
sohasi rivojlanishning ma’lum bir tomonlarini o‘z ichiga qamrab oladi va ularning
aniq bir yo‘nalishini ko‘rsatib beradi.
264

45. Kutilayotgan natija — bolalarda kutilayotgan bilim, ko‘nikma va
malakalar ko‘rsatkichi.
46. Kuzatuv - bola ishlayotgan yoki o’ynayotgan paytda uning faoliyatiga
aralashmagan holda kuzatish jarayoni.
47. Konstruktor - Bolalarning turli mashina va insho-otlar yasashi uchun
mo ljallangan detallar to plami.ʻ ʻ
48. Kommunikativ komp е t е ntsiya – muloqot vositalaridan turli
vaziyatlarda foydalana bilish ko’nikmasi.
49. Kompentatsiya- (lotincha compensation) — tenglashtirish; o rnini
ʻ
to ldirish
ʻ
50. Konsepsiya (lot. conceptio — majmua, tizim) — 1) biror sohaga oid
qarashlar, tamoyillar tizimi, fakt va hodisalarni tushunish, anglash va izohlashning
muayyan usuli, asosiy nuqtai nazar.
51. Korreksion- rivojlanishida kamchiligi bor bolalarni tuzatish
52. Korrupsiya - ( lotincha : corrumpō — aynish, poraga sotilish) —
mansabdor shaxsning o z mansabi bo yicha berilgan huquqlarni shaxsiy boyish
ʻ ʻ
maqsadlarida bevosita suiiste mol qilishidan iborat amaliyot
ʼ
53. Lupa - Kichkina narsani 2 martadan 40—50 martagacha katga qilib
ko rsa-tadigan qavariq shisha, yig uvchi linza
ʻ ʻ
54. Maktabgacha ta’lim — maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqishi,
iqtidori, individual ruhiy va jismoniy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga
olgan holda hamda bolada ma’naviy me’yorlarni shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy
tajriba egallanishini ko‘zda tutgan har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan yaxlit
jarayon.
55. Maktabgacha ta'lim tashkiloti — umumiy tipdagi davlat yoki
nodavlat maktabgacha ta'lim tashkiloti
265

56. Malaka — shaxsning kasbiy faoliyatning muayyan turini bajarishga
tayyorgarligini ifodalaydigan, ma’lumot to‘g‘risidagi tegishli hujjat bilan
tasdiqlanadigan bilim, qobiliyat, mahorat va ko‘nikmalar darajasi.
57. “Men” konsepsiyasi — bolani o‘zi haqidagi anglangan tasavvurlari
tizimi, uning refleksiv faoliyatini bir qismi.
58. Metodist- (inglizcha Methodists < yun. Methodos) Metodika
mutaxassisi
59. Menejment - ( inglizcha : management ) — boshqarish, tashkil etish) —
maxsus boshqarish faoliyati; boshqarish to g risidagi fanʻ ʻ
60. Mikroskop - (mikro... va yun. skopeo — qarayman) — mikrozarralarni,
ko zga ko rinmaydigan juda mayda narsalarni kattalashtirib kursatadigan optik
ʻ ʻ
asbob
61. Monitoring- (ing . monitoring — kuzatish, nazorat qilish) — ma lum bir
ʼ
hodisa yoki jarayonning holatini kuzatish, hisobga olish, baholash va istiqbolini
belgilash. M. kundalik hayotning barcha sohalarida qo llanadi.
ʻ
62. Motorika -(lotincha motus) harakat
63. Mozaika - (frans. masaique — muzalarga bag ishlangan) — bir xil yoki
ʻ
turli xom ashyo (koshin, tosh, yogoch, marmar, metall va boshqalar) bulaklaridan
ishlangan tasvir, naqsh
64. Mutaxassislik — malaka berish bilan yakunlanadigan muayyan kasbiy
tayyorgarlik turining nomi.
65. Muloqot- odamlar o‘rtasida hamkorlik faoliyati ehtiyojidan yuzaga
keladigan va axborot almashinuvi
66. Nodavlat ta’lim tashkiloti — davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim
talablari va o‘quv dasturlariga muvofiq ta’lim xizmatlari ko‘rsatish faoliyatini
amalga oshirish huquqini beradigan litsenziya asosida ta’lim xizmatlari
ko‘rsatuvchi yuridik shaxs.
266

67. Nutq faoliyati – odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish
va avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o‘rnatish, o‘z harakatla¬rini
rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir
68. Qadriyat —voqelikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy,
ijtimoiyaxloqiy, madaniyma naviy ahamiyatini ko rsatish uchun qo llanadiganʼ ʻ ʻ
tushuncha.
69. Qayd qilish - bu bolalar faoliyatini kuzatish asosida hujjatlashtirish.
70. Ombudsman - Oliy Majlisning Inson huquqlari buyicha vakili
71. Patronaj daftari- bola tashkilotga kelmagan kunlarining uchinchi kuni
tarbiyachi oilaga tashrif buyurib, bolaning tashkilotga kelmaslik sababini
aniqlaydi.
72. Pazl - (inglizcha “pazzle”, ya’ni boshqotirma so’zidan kelib chiqqan
73. Pedagogik diagnostika -(yunoncha-“bilish”, “aniqlash” ma’nolarini
bildiradi)-bu muayyan bosqichlarda bolaning individual xususiyatlari va
rivojlanish istiqbollarini aniqlash imkoniyatini beradigan mexanizm.
74. Profilaktika - (yun. proﬁ laktikos saklovchi, oldini oluvchi) —
odamlarning uzoq umr kurishi, ishlash krbiliyatini saqlab qolishi, aholining
jismoniy rivojlanishini yaxshilash. kasalliklarning yuzaga kelishi va tarqalishini
oldini olish hamda salomatlikni himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy,
gigiyenik va tibbiy chora-tadbirlar majmui
75. Psixik- aqliy jihatdan rivojlanish
76. Psixolog- Psixolog – bu psixologiya sohasida kasbiy ma'lumot olgan,
diplom va amaliy ish tajribasiga ega bo'lgan shaxs.
77. Reabilitizatsiya- ( lot. rehabilitatio — tiklash) (tibbiyotda) —
organizmning buzilgan funksiyasini va bemorlar hamda nogironlarning mehnat
qobiliyatini tiklashga qaratilgan tibbiy, pedagogik va ijtimoiy chora-tadbirlar
majmui.
78. Refleksiv faoliyat — bolada o‘z tushunchalari va xatti-harakatlarini
anglash va mustaqil tahlil qilishi asosida xulosalar shakllanishi jarayoni.
267

79. Rivojlanish — inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik
jarayonlar hamda atrof muhit ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlar;
80. Rivojlanish sohasi — bola rivojlanishidagi aniq bir yo‘nalishlar.
81. Sanitariya- (lot. sanitas — sog liq) — atrof muhitni sog lomlashtirishgaʻ ʻ
qaratilgan amaliy tadbirlar majmui
82. Sensomotorika-( lotincha his qilish va harakat) to’g’ri mo’ljal olish
83. STEAM - S — science, T — technology, E — engineering, A —
art va M — math. STEAM ta’limi yo’nalishi va amaliy yondashuvni qo’llash,
shuningdek, barcha beshta sohani yagona ta’lim tizimiga integratsiyalashuviga
asoslangan
84. Sertifikat- (lot. sertum — aniq va facere — qilmoq) — davlat
organlarining moliyaviy majburiyati, zayomi
85. Sujet - ( fransuzchadan tarjimasi — predmet, mazmun, narsa) — badiiy
asar mazmunini tashkil etadigan, bir-biri bilan o zaro bog liqlikda kechadigan,
ʻ ʻ
qahramonlar o rtasidagi aloqalardan tarkib topgan voqealar tizimi.
ʻ
86. Taftish- bo lib o tgan ish, hodisa va boshqa yuzasidan yoki haqiqiy
ʻ ʻ
ahvolni aniqlash maqsadida o tkaziladigan tekshiruv
ʻ
87. Tamoyil - biror sohada tartib, qoida tusini olgan narsa, tadrijiy yo nalish
ʻ
88. Tarbiya — aniq maqsadli hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh
avlodni har tomonlama kamol toptirishga, ularning ongini, ma’naviy-axloqiy
qadriyatlar va dunyoqarashini shakllantirishga qaratilgan tizimli jarayon.
89. Ta’lim — ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy
ko‘nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta’lim va kasbiy bilim, malaka
hamda ko‘nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan
tizimli jarayon.
90. Ta’lim kampusi — yagona hududda birlashtirilgan o‘quv binolarini,
ilmiy-tadqiqot institutlarini (markazlarini), ishlab chiqarish majmualari va
texnoparklarni, ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining vaqtincha yashash
joylarini, laboratoriyalarni, axborot-resurs markazlarini (kutubxonalarni), sport
268

inshootlarini, umumiy ovqatlanish obyektlarini o‘z ichiga olgan binolar hamda
inshootlar majmuidan iborat bo‘lgan, o‘quv jarayoni, ma’naviy-axloqiy tarbiyaning
yuqori samaradorligini ta’minlaydigan ta’lim-tarbiya muhiti.
91. Ta’limning rivojlantiruvchi muhiti - bola rivojlanishini ta’minlaydigan
shart-sharoitlar o’zaro bog’liqligini belgilab beradigan hal qiluvchi ko’rsatkich.
92. Ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilari — ta’lim oluvchilar, voyaga
yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onalari yoki boshqa qonuniy vakillari, pedagog
xodimlar va ularning vakillari.
93. Ta’lim tashkilotlari attestatsiyasi — ta’lim tashkilotlarining faoliyatini
baholash, davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari hamda o‘quv
dasturlariga muvofiq kadrlar tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatini aniqlash
bo‘yicha davlat nazoratining asosiy shakli.
94. Texnologiya - ( grekcha : „techno“ — hunar, usta va „logos“ — fan,
ta lim)ʼ [1]
— ilmiy-praktika asosida xom-ashyoni tayyor mahsulotga aylantirishning
usullari.
95. Trening - (inglizcha training) — o rgatish, tar-biyalash, mashq qildirish
ʻ
96. Tushuncha- narsa va hodisalarning umumiy xususiyatlarini ifodalovchi
fikr
97. Yondashuv -bu pedagogik faoliyatning o’ziga bog’liq bo’lgan g’oyalar,
tushunchalar va usullar majmuini qo’llashga undaydigan metodologik yo’naltirish.
98. O’yin kompеtеntsiyasi – bolaning o’yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba, bilim va ko’nikmalardan ijodiy foydalanishi. O’quv-tarbiyaviy faoliyat
uchun asos hisoblanadi.
99. Shartnoma- fuqarolik huquqida ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik
huquq va burchlarini vujudga keltirish, burchlarini o zgartirish yoki bekor qilish
ʻ
haqidagi kelishuvi, bitimniig turi, sharhidan kelib chiquvchi fuqarolik huquqiy
munosabat ham, shuningdek, yozma ravishda tuzilgan Sh. mazmuni bayon
qilingan hujjat
100. Shaxsga yo’naltirilgan yondashuv - pedagogning butun diqqat-
e’tiborini bola shaxsining yaxlitligiga qaratilishi, uning nafaqat aql-zakovati,
269

fuqorolik mas’uliyati hissi, balki, emotsional, estetik va ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga yo’naltirilgan yondashuv.
Foydalanilgan adabiyotlar
270

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 1992 yil
2. Mirziyoyev Sh. M. “Harakatlar strategiyasi 2017-2021 yil” T.:
Ma’naviyat, 2017 yil.
3. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «2017-2021 yillarda
maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi PQ-2707-sonli Qarori. T.: 2016 yil
4. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim tizimini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-3261-son Qarori. T.:
2017 yil.
5. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim tizimi
boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-5198-
sonli Farmoyishi. T.: 2017 yil
6. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «Maktabgacha ta'lim vazirligi
faoliyatini tashkil etish to’g’risida»gi PQ-3305-son Qarori. T.: 2017 yil
7. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bolalarni davlat
maktabgacha ta'lim muassasalariga qabul qilish bo’yicha davlat xizmatlari
ko’rsatishining ma'muriy r е glam е ntini tasdiqlash to’g’risida” gi 244-sonli qarori.
T.: 2017 yil.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Maktabgacha ta’lim tizimini
boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3955-son qarori.
T.: 2018 yil.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi
maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi” PQ-4312-
sonli Qarori. T.: 2019 yil.
10. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. 2020 yil.
11. Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiya. YUNISEF, 1993 yil.
12. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi. 2018 yil.
13. “Ilm yo’li” variativ dasturi. 2020 yil.
14. O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning
rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari. T.: 2018 yil.
271

15. O’zbekiston Respublikasining davlat maktabgacha ta’lim muassasasi
to’g’risidagi Nizom. T.: 2017 yil.
16. O’zbekiston Respublikasining nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi
to’g’risidagi Nizom. T.: 2017 yil.
17. “Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlarini
tasdiqlash to’g’risida”gi 155-sonli buyruq. T.: 2019 yil.
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………………4
272

Maktabgacha ta’lim sohasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qaror va
Farmonlari mazmuni………………………………………………………………
51
IV BOB . B ola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya
Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiyaning maqasad va vazifalari ………………61
Bola huquqlari to‘g‘risida konvensiyaning tarkibi ……………………………….67
2-BO’LIM . Maktabgacha ta’limni tashkil etishning me’yoriy asoslari
I BOB. U mumiy tipdagi davlat va nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari
to’g’risida Nizom
Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotini tashkil etish……………………………..72
Maktabgacha ta'lim tashkilotini boshqarish………………………………………81
Maktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi qisqa muddatli guruhlar to’g’risida Nizom..84
Ko’p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim tashkilotlari va qo’shma
tipdagi maktabgacha ta'lim tashkilotlari to’g’risida Nizom………………………89
II BOB. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablarini amaliyotga tadbiq etish
O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablarining mazmuni…………..
………………………..100
Davlat talablarida bolaning rivojlanish sohalarining ifodalanishi………………103
Ilk yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yilayotgan talablar…………………..…104
Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yilayotgan talablar………….126
III BOB. “Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlarini
tasdiqlash to’g’risida”gi 155-sonli buyruqning mazmuni
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlari……………….136
274

Umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining ish hujjatlari…161
3-BO’LIM . Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil
etishning me’yoriy asoslari
I BOB. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturini amaliyotga tadbiq etish
“Ilk qadam” davlat o’quv dasturining maqsad va vazifalari…………………….187
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim b е rishda komp е t е ntsiyaviy yondashuv.187
“Ilk qadam” davlat o’quv dasturida o’quv-tarbiyaviy faoliyatning ifodalanishi..190
MTT ta'lim dasturini tuzish bo’yicha tavsiyalar………………………………..194
Bolalarning kun tartibi va namunaviy o’quv r е jasi …………………………….199
3 dan 7 yoshgacha bo’lgan bolaning rivojlanish xaritasi……………………….207
II BOB . “Ilm yo’li” variativ dasturining mazmuni
“Ilm yo’li” variativ dasturining asosiy vazifalari……………………………….219
“Ilm yo’li” variativ dasturida o’quv-tarbiyaviy faoliyatning ifodalanishi………223
Rivojlanish markazlarini tashkil etishning mazmun-mohiyati ………………….225
Rivojlanish markazlarini tashkil etish va rahbarlik……………………………..231
III BOB . Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘yinlar to‘plamlari, o‘yinchoqlar
bilan jihozlash me’yorlari
Umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘quv-ta’lim vositalari,
didaktik qo‘llanmalar, ko‘rgazmali materiallar, o‘yinlar to‘plamlari, o‘yinchoqlar
bilan ta’minlashning eng kam (minimal)
ro‘yxati……………………………………..235
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining qisqa muddatli guruhlarini jihozlashning eng
kam (minimal) ro‘yxati…………………………………………………………..245
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini qo‘shimcha jihozlar bilan ta’minlash
ro‘yxati248
M aktabgacha ta’limning me’yoriy asoslari fanidan izohli lug’at ………….…….261
275

Adabiyotlar ro’yxati……………………………………………………………..271
276

A. KARIMOVA MAKTABGACHA TA’LIMNING ME’YORIY ASOSLARI 1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI A. KARIMOVA MAKTABGACHA TA’LIMNING ME’YORIY ASOSLARI darslik SAMARQAND-2022 2

Maktabgacha ta’limning me’yoriy asoslari. Darslik / A.Karimova – SamDU “ Maktabgacha ta’lim ” kafedrasi o`qituvchisi , 2022 yil. -275 bet Ushbu darslikda maktabgacha ta’limning huquqiy-me’yoriy asoslari, maktabgacha ta’limda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning me’yoriy asoslari, maktabgacha ta’limni tashkil qilish, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ish hujjatlarini yuritish kabi muammolar atroflicha yoritilgan. Darslik pedagogika oliy o’quv yurtlari, pedagogika kollejlarining maktabgacha ta’lim yo’nalishida tahsil olayotgan talabalar va maktabgacha ta’lim sohasida faoliyat ko’rsatayotgan pedagoglar uchun mo’ljallangan. Mas’ul muharrir: Filologiya fanlari nomzodi, dotsent: G. M. Karimova Taqrizchilar: Pedagogika fanlari nomzodi, professor: M. Tursunova Pedagogika fanlari doktori, professor: M. Maxmudova Darslik M aktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti «Maktabgacha ta’lim» kafedrasining 202 2 yil _ fevral d agi 7 – sonli yig’ilishida muhokamadan o’tgan va fakultet kengashiga muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. 3

KIRISH Pedagogik kadrlar tayyorlashni takomillashtirish bugungi kunning dolzarb vazifasidir. Maktabgacha ta’lim fakultetini bitirib chiquvchi mutaxassis maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya ishlarida o’zini har tomonlama ko’rsata olishida maktabgacha ta’limning me’yoriy asoslarini bilishi juda muhumdir. O‘zbekistonda maktabgacha ta’limni tashkil etishning asosiy bosqichlari, asosiy xususiyatlari va maktabgacha ta’lim bo‘yicha yuqori malakali rahbar, metodist-nazoratchi va tarbiyachilarni tayyorlash vazifalari, usul-uslublari, xalq ta’limi bo‘limining asosiy vazifalari metodik rahbarlik qilish tamoyillari o ‘quv qo’llanmaning mazmunini tashkil etadi. Maktabgacha ta’limning me’yoriy asoslari fani bo‘lajak tarbiyachilarni ta’lim- tarbiya qonuniyatlari bilan yaqindan tanishtirishni, maktabgacha ta’limga qo‘yilgan talablar, tamoyillari, mazmuni va tarbiyachining shakllantirishni pedagogik asoslarini o‘rgatadi. Darslik “Ta’lim to’g’risidagi Qonun”, “Maktabgacha ta’limni 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi”, O’zbekiston Prezidentining maktabgacha ta’lim sohasidagi Qaror va Farmonlari, “O’zbekiston Respublikasi ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari”, “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturi, “Maktabgacha ta’limni tashkil qilish to’g’risidagi Nizom”, “Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlarini tasdiqlash to’g’risida”gi 155-sonli buyruq ”, “Ilm yo’li” variativ dasturi, “Bola huquqlarini himoya qilish Konvensiyasi” kabi mavzularga bag’ishlangan boblarni o’z ichiga olgan. Bo’lajak tarbiyachilar darslik dan maktabgacha ta’lim sohasining huquqiy- me’yoriy asoslarini, maktabgacha ta’limda ish hujjatlari bilan ishlashni, maktabgacha ta’limni tashkil etishni va boshqa faoliyatlarni tashkil etishda o’zlariga yordam beradigan amaliy materiallarni topa oladilar. 4

Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim-tarbiya ishining muvaffaqiyati ko’p jihatdan maktabgacha ta’limda me’yoriy asoslarni to’liq o’zlashtirishiga bog’liq. Shuning uchun darslik ning maqsadi bo’lajak tarbiyachilarga ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish va vazifalarni hal etishda yordam berishdan iborat. 5

O'xshashlar

TA'LIMNING INTERFAOL METODLARI

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING TEVARAK

Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni o`qitish metodlari

MAKTABGACHA TA'LIM TO'G'RISIDAGI NIZOM MUOFIQ MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARI VA TURLARI VA ULARNING TASNIFI

Maktabgacha tarbiya yoshining rivojlanishini shart-sharoitlari