Маълумот дар бораи адвалҳои астроном (ну ум ) ҷ ӣ ҷ ӣ оиди вақт ва намудҳои он Нақша: 1. Маълумот дар бораи адвалҳои астроном ҷ ӣ 2. Зичи Берун ӣ . Зичи Курагон ӣ . Зичи Маликшоҳ ӣ 3. Расадхонаҳо

Инсоният хеле барвақт барои чен намудани намудҳои гуногуни вақт аз зуҳуротҳои астроном истифода менамуданд. Баъдтар онҳо дарк намуданд,ӣ ки воҳидҳои асосии чунин ченакҳоро худ аз худ, яъне бея гон асосҳои астроном гузоштан мумкин нест. Зеро ҳама намуди хусусияти вақт аз ӣ қонуниятҳои муайяни астроном вобастаг дорад. Масалан, яке аз нахустин ӣ ӣ воҳидҳои ченаки вақт шабонар з ба ҳисоб мерафт. Яъне вақте, ки дар ӯ давомнокии он Офтоб аз нуқтаи фазои уфуқ пайдо гардида, Заминро давр зада баромада, боз ба ҳамон нуқтаи худ бармегардад. Даврзании Замин дар гирди меҳвари худ ба таври баробар ба амал меояд. Аммо ҳолатҳое мав уданд, ки аз қабили претсессия, ойивазкунии ҷ ҷ ситораҳо нисбат ба фазои канот ва ғайра интихоби меъёриро барои ба таври аниқ муайян намудани шабонар з мушкил менамояд. ӯ Претсессия (аз калимаи лотин ӣ praccessio гирифта шуда, маънояш пешопеш меравам), ҳаракати меҳвари чархзании исми сахт, аз умла ҷ ҷ гироскопро мег янд, ки ҳангоми он сатҳи доиравии маҳдуд кашида мешавад. ӯ Дар айни замон меҳвари мазкур дар лапиши нутатсион (нутатсия аз ӣ калимаи лотин ӣ nutatio гирифта шуда, маънояш лаппиш мебошад, дар механика ҳаракати лаппандаи исми сахт ҳангоми дар атрофи меҳвари худ ҷ давр задани исм; ин гуна ҳаракат дар меҳвари даврзании хусусии исм ба ҷ ҷ ву уд меояд ва ҳар қадаре ки исм бо суръати калон давр занад, басомади ҷ ҷ лаппиши нутатсионии он ҳамон қадар зиёд. Амплитудааш кам мешавад. нутатсия бо претсессия дар як вақт ба амал меояд), буда метавонад. Дар илми астрономия претсессия гуфта, ҳаракати сусти меҳвари чархзании заминро аз р и конуси доирав меноманд. Дар нати аи ҳаракати ӯ ӣ ҷ ҳамвории экватор нуқтаҳои эътидол қад-қади хати элиптика аз тарафи шарқ ба с и ғарб, яъне ба муқобили ҳаракати зоҳирии солонаи Офтоб соле ба ӯ андозаи 50,3" мек чад. ӯ Аз ин сабаб соли тропик (фосилае, ки Офтоб дар муддати он аз нуқати ӣ эътидоли баҳор ду маротиба, пай дар пай мегузарад), ки бо тағйир ёфтани ӣ фаслҳои сол дар замин алоқаманд аст, аз соли ситорав (фосилае, ки дар ӣ муддати он Замин атрофи Офтобро пурра давр мезанад) 20 дақиқаву 24 сония к тоҳ мебошад. Зимни претсессия координатаҳои элиптик ва хэкватор ӯ ӣ ӣ тағйир меёбанд. Т лҳои ситорагон, ки нисбат ба нуқтаи эътидоли баҳор ӯ ӣ

ҳисоб карда мешаванд, соле ба андозаи 50,3" меафзоянд, вале арзҳо дар ин муддат чандон зиёд тағйир намеёбанд. Дар нати аи претсессия манзараиҷ даврзании шабонар зии осмон суст тағйир меёбад: 4600 сол қабл аз ин қутби ӯ дунё дар наздикии ситораи Тубан ( Тиннин) воқеъ буд, ҳоло он дар ɑ наздикии ситораи Қутб ( Дубби Акбар) ойгир аст. Баъд аз 1200 сол ситораи ɑ ҷ Насри Воқеъ ( Сан ) «ситораи қутб» хоҳад шуд. ɑ ҷ Ҳодисаи претсессияро дар асри II -и то мелод Гиппарх кашф намуд. Вай зи и 1022 ситораро бо зи и Тихомарис, 150 сол пеш аз тартиб дода шуда ҷ ҷ ӯ буд, муқоиса намуда, зиёд шудани т ли ҳамаи ситорагонро ошкор намуд ва ӯ ин ҳодисаро претсессия номид. Аввалин маротиба претсессияро Нютон аз нуқтаи назари илми механика дар соли 1686 шарҳ дода буд. Назарияи илмии претсессияро бошад, дар асри XVIII Ж.Даламбер, П.Лаплас ва Л.Эйлер ба ву уд оварданд. ҷ Ҳолати дигари масофаҳои кун ии ирмҳои осмониро ба воситаи ҷ ҷ Гелиометр чен намудан мумкин аст. Гелиометр афзори астроном барои чен ӣ кардани масофаҳои кун ии ирмҳои осмон (то 1°) мебошад. ҷ ҷ ӣ Ғояи Гелиометрро соли 1675 астрономи данияг О.Рёмер пешг ӣ ӯӣ намуда буд. Баъдтар Гелиометр аз ониби оптики англис .Доллонд соли ҷ Ҷ 1753 сохта шуд. Дар аввал барои чен намудани диаметри офтоб истифода мегардид. 1 Радифони сайёраҳо, исмҳои системаи офтобианд, ки таҳти таъсири ҷ қувваи озибаи сайёраҳо дар атрофи онҳо давр мезананд. ҷ Соли 1610 бори аввал Галилео Галилей (15.02.1564 – 8.01.1642) чор радифи муштар : Ио, Европа, Ганимед, Калисторо кашф намуд. Галилей ӣ телескоп сохта, ноҳамвориҳои сатҳи Моҳ, тағироти фазоҳои З ҳра, доғҳои ӯ Офтоб ва радифони Муштариро кашф намуд. Инчунин, дар атрофи меҳвари худ давр задани Офтобро исбот намуд. Дар асари бузурги худ «Ахбори Ситораҳо» (соли 1610-1611) нати аи мушоҳидаҳои худро амъбаст ҷ ҷ намудааст. Дар асари дигараш бо номи «Гуфтуг оид ба ду системаи асосии ӯ сохти олам (соли 1632) ба дурустии системаи гелиоцентрии олам далелҳои асоснок оварда, дар ин маврид ба Коперник пайрав намуд. ӣ Дар асрҳои XVIII – IX , баъди ихтирои телескоп ин сайёраҳо кашф гардиданд: Уран (с. 1781, В.Гершел), Нептун (с. 1846, . Адамс, У.Левере, Ҷ И.Галле), Плутон (с. 1930, П.Ловелл, К.Томбо). Илова ба ин сайёраҳо боз як 1 Ермолаев И.П. историческая Хронология. Казан 1980, - с. 84-85.

чанд сайёраҳои хурд низ ҳастанд. Сайёраҳои хурд гуфта, астероидҳо, ирмҳои осмониро г янд, ки дар атрофи офтоб аз р и мадори эдипсшаклҷ ӯ ӯ давр мезананд. Астероиди нахустинро 1-уми январи соли 1801 .Пиатсси Ҷ кашф намуд, ки онро Тсерера номиданд. Пас аз як сол Г.Олберс астероиди навро кашф кард, ки он Паллада ном гирифт. То соли 1808 боз ду Сайёраи хурд: Юнона ва Веста; аз нимаи дуюми асри XIX сар карда, миқдори зиёди сайёраҳои хурд паиҳам кашф шуданд. Оид ба пайдоиши сайёраҳои хурд ду фарзия мав уд аст. Аз р и яке аз ҷ ӯ онҳо сайёраҳои хурд дар нати аи пора гаштани як сайёраи калони дар байни ҷ Мирриху Муштар буда, ба ву уд омадаанд. Аз р и фарзияи дуюм бошад, ӣ ҷ ӯ дар нати аи ба якдигар барх рдани якчанд ирми қиёсан майдае, ки мисли ҷ ӯ ҷ сайёраҳо аз абру газу чангмонанд ташаккул ёфтаанд, пайдо шудаанд. Инчунин, дар баробари такмил ёфтан ва баланд шудани иқтидори телескопҳо дар ҳамаи Сайёраҳо (ғайр аз Аторуду Зуҳра), радифҳоро дарёфт намуданд. То соли 1982 миқдори радифҳои кашфшуда, ҳамаг ба чилу се ӣ адад расида буданд. Ҳар кадоми радифҳои сайёраҳо вобаста ба замони кашфшуданашон ном ва рақами тартиб доранд. Ном ва тартиби радифҳо дар ӣ шакли зерин чунин омода гардидааст: ( адвали 1). ҷ Радифони Сайёраҳо адвали 1. Ҷ Сайёра Радиф Кашшофи радиф Соли кашф Диамет ри Радиф (км) Масофаи миёнаи радиф Даври гардиши сидер ӣ (шабонар з) ӯ Замин Миррих Муштар ӣ Моҳ I Фобос II Деймос V Амалтея I Ио II Европа III Ганимед IV Калисто XIII Леда VI Гималия X Лиситея VII Элара __«__ Холл, __«__ Бернард Галилей __«__ __«__ __«__ Ковал Перрайн Никольсон Перрайн Никольсон __«__ 1877 1877 1892 1610 1610 1610 1610 1974 1904 1938 1905 1951 3478 27 16 240 3640 3050 5270 5000 15 170 30 80 25 384,4 9,4 23,6 181,3 421,6 670,9 1070 1880 11110 11470 11710 11740 20700 27,322 0,319 1,262 0,498 1,769 3,551 7,155 16,689 240 250,6 260 260,1 617

Зуҳал Уран Нептун Плотун XII Ананке XI Карме VIII Пасифе XIV I 1 IX Сино ne X Янус I Мимас II Энселад III Тефия IV Диона V Рея VI Титан VII Гипе рион VIII Япет IX Феба XV I 2 XVI I 3 XI Радиф XII Диона В XIII Радиф XIV Радиф XV Радиф V Миранда I Ариэл II Умбрэл III Титания IV Оберон I Тритон II Нереида III N Харон __«__ Мелотт, юит,Ҷ ДаниЭлсон Синот Николсон Долфюс Гершел __«__ Кассини __«__ __«__ Гюйгенс Бонд Кассини Пикеринг Синнот __«__ Аз р и ӯ маълумоти мушак ӣ «Пионер II ” Лекашо Аз р и ӯ маълумоти мушак ӣ «Воячер– I » __«__ __«__ Койпер, Лассел __«__ 1938 1908 1979 1914 1966 1789 1789 1684 1684 1672 1655 1848 1671 1898 1979 1979 1979 1980 1980 1980 1980 1980 1948 1851 1851 1787 1787 1846 1949 1981 1978 40 45 - 40 35 350 580 680 1040 825 1575 5830 350 1595 300 - 80 - 24 ?? - 160 200 220 30 500 1330 880 1600 1460 3770 300 - 160 500 22350 23300 128,6 23700 157,5 185,4 237,5 294,8 377,7 526,7 1221 1484 3563 12961 ?? 128,1 151,4 378,6 141,7 139,4 137,3 130,4 191,9 267,3 439,2 587,0 353,4 5570 ?? 17,0 692 735 0,29 758 0,750 0,942 1370 1888 2,737 4,5187 15,945 21,277 79,331 550,45 0,67 0,29 0,69 2,74 0,63 0,62 0,59 1,414 2,520 4,144 8,706 13463 5,887 359,9 ???