Marketing strategiyasini shakllantirishni boshqarish 37v
![Mavzu: Marketing strategiyasini
shakllantirishni boshqarish
Reja:
Kirish
1 Marketing strategik rejasini shakllantirishning dastlabki shart-
sharoitlari va texnologiyasi
2 Marketing strategiyalari va korporativ maqsadlarga erishishda
ularmng roli
3. Bozor kartasini tuzish ya strategik rivojlanish yo’lini tanlash
4. Marketingni taktik rejalashtirishning asosiy bosqichlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_1.png)
![Kirish
Marketingni boshqarish - bu tovarlar va xizmatlarga talabni shakllantirish va
takrorlash jarayonini shakllantirish va takrorlash jarayonini kuchaytirish va ularni
ko'paytirish jarayonini kuchaytirish bo'yicha ishlarni amalga oshirish, boshqarish,
audit va rag'batlantirish bo'yicha boshqaruv tadbirlari.
Marketing boshqaruvi falsafa va marketing faoliyatini faollashtirish vositalari,
uning asosiy maqsadi nafaqat sotish va rag'batlantirish, balki talabni boshqarish
bo'yicha.
Shu bilan birga, marketingni boshqarish, bozorning atrof-muhitni tahlil qilish,
vaziyatni tahlil qilish va bozorni bashorat qilish va tashkilotning salohiyatini o'z
ichiga olgan bozordagi korxonaning barqaror raqobatdosh afzalliklarini ta'minlash
jarayoni bilan bog'liq maqsadli faoliyatdir potentsial, bozorda xulq-atvor
strategiyalari va strategiyalarini ishlab chiqish. Marketingning marketing
maqsadlari va tashkilotning muayyan vaziyatdagi xatti-harakati, marketing rejasi-
aralashmasini ishlab chiqish, I.E. Marketing choralarini amalga oshirish va
marketing faoliyati natijalarini baholash bo'yicha tashkilotlar, boshqarish,
boshqarish, nazorat qilish.
Marketing boshqaruvi nafaqat funktsiya sifatida marketing jarayonidagi
vazifalar bilan munosabatlarda, balki korxona va korxona maqsadlariga erishish
uchun mas'ul bo'lgan jamoani boshqarish vazifalari bilan qaralishi kerak.
Shunday qilib, marketingni boshqarishning ijtimoiy-iqtisodiy tizimining har
qanday ierarxik darajasida marketing boshqaruvining funktsional va institutsional
ma'nolarini birlashtiradi.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_2.png)
![Funktsional ma'noda marketingni boshqarish har qanday echimni (masalan,
rejalashtirish uchun) shakllantirish, tashkilot (masalan, rejalashtirish) faoliyati yoki
jarayoni sifatida ko'rib chiqiladi (masalan, ijro yoki boshqarish).
Institutsional ma'nosida marketing boshqarmasi - bu huquqiy va tashkiliy
hokimiyat asosida, uning shaxsiy xodimlari yoki majburiy ijro etilishi shart bo'lgan
ishchilarning buyrug'i va vazifalari o'rtasida taqsimlanadi. Qo'llanma sifatida,
menejer yoki menejerlar guruhi. Bunday holda menejment ushbu kompaniyaning
korxonasini, bo'limni yoki boshqa boshqa bir boshqa boshqaruv tuzilmasini
boshqarish sifatida qaraladi. Marketing-boshqaruv muhitini tashkil etuvchi asosiy
omillar madaniyat, siyosat va tuzilishdir.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_3.png)
![1 Marketing strategik rejasini shakllantirishning dastlabki shart-sharoitlari
va texnologiyasi
Marketologlar tomonidan foydalaniladigan «strategiya» atamasi har xil
mazmunga ega bo'lishi mumkin. Strategiya marketingga tegishli faoliyatning bir
qismi bo’lib, marketingni rejalashtirish va uni amalga oshirish, firmaning tovar
ishlab chiqarish faoliyatining bosh maqsadlari, yo'nalishlarini belgilash, tovar va
narx siyosatini ishlab chiqish, raqobat kurashini olib borish, ichki va tashqi
bozorlarga kirish, ularda o'zining ulushiga ega bo'lishi, reklama ishlarini olib
borishi, xullas firmani muvaffaqqiyatli faoliyat olib boradigan ishlarni amalga
oshirishni bajaradi. Strategiya firmaning rahbariyati tomonidan bajariladigan
marketing faoliyatini tashkil qilish, boshqarish, resurslardan samarali foydalanib
foydani ko'paytirishga oid ishlarni o'z ichiga oladi.
Bugungi kunda «strategiya» marketing kompleksining har xil elementlari
bilan birga tasawurga ega bo'ladigan atama 1
. Masalan, marketologlar ko'pincha
mahsulot strategiyasi, tovarlarni taqsimlash strategiyasi, reklama qilish va
tovarlarni sotish strategiyasi, bahoni belgilash strategiyasi, tovarlarni taqsimlash
strategiyasi degan so'zlarni ishlatadilar. Amalda strategiya deb ataluvchi so'z, bir
tomondan bozomi rivojlantirishga qaratilgan ishlarni ko'zda tutsa, ikkinchi
tomondan bozorni maqsadli tanlashga qaratilgan marketing qarorlarining keng
spektrlarini anglatadi.
Marketingni boshqarishda strategik va taktik qarorlar mavjuddir. Dj.Steyner
va Dj.Miner(l6) strategik qarorlarning taktik qarorlardan farqlantiradigan quyidagi
belgilarini keltiradilar :
Muhimligi
Tashkilot va firma uchun strategik qarorlar taktik qarorlarga nisbatan muhimroq
hisoblanadi. P. Drukeming fikricha «to’g’ri buyumlarni ishlab chiqarish, buyumlarni
to’g’ri qilishdan ko’ra muhimroqdir>>. Agar firma o'z harakatlarini tovar bozorlarini
egallashga yo'naltirsa, bu, agar u xulosalarda xato qilsa ham, to’g’riroq bo'ladi.
1
Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_4.png)
![Ammo favqulodda yaxshi marketing taktikasi (reklama kompaniyasi, sotuv uchun
kurash va hokazolar) P. Druker ta’biri bo'yicha muvaffaqiyatsiz tovar-bozor maqsad-
larining o'rnini bosolmaydi.
Boshqaruv darajasi
Strategik qarorlar marketing bo'yicha bosh boshqa-ruvchilar tomonidan,
taktik qarorlar esa ishlab chiqarish va mahsulotni realizatsiya qiluvchi rahbarlar
tomonidan qabul qilinadi. Ko'rinib turibdiki, strategik qarorlar muhimroq
bo'lganligi uchun ularni yuqori darajadagi rahbarlar qabul qiladi.
Vaqt davrlari
Strategik qarorlar vaqt nuqtayi nazardan uzoqroq muddatga mo'ljallab qabul
qilinadi, taktik qarorlar esa qisqa muddatni mo'ljallab qabul qilinadi. Strategik
rejalar o'n yillik davrga mo'ljallanib ishlab chiqilishi mumkin (taktik qarorlar
asosida ishlab chiqiladigan yillik marketing rejalaridan farqli o'laroq).
Doimiylik
Strategiyani shakllantirish bu uzluksiz va muntazam boUmagan jarayondir,
qachonki, yangi imkoniyatlar yoki xavf- xatarlar paydo bo'lganida atrof-muhitni
muntazam kuzatib turish strategik rejalashtirishga bo'lgan harakatlarni
rag'bat lantirib turadi. Taktik rejalashtirish odatda moliyaviy rejaning yillik
bosqichlariga to’g’ri keluvchi muntazam ravishda belgilangan vaqt asosida ishlab
chiqariladi.
Muammo xarakteri
Strategik muammolar odatda tarkiblashtirilmagan bo'lib, kamyob hisoblanadi.
Taktik qarorlar ko'proq tarkib-lashtirilgan va davriy xarakterga ega. Shunday qilib,
taktik qarorlar bilan bog'liq xavf-xatarlami baholash oson kechadi. Undan tashqari
strategiyani shakllantirish jarayonida taktikani shakllantirishga qaraganda ko'proq
alternativ vazifalami tahlil qilishga to'g'ri keladi.
Kerakli axborotlar
Strategiyalar firmaning tashqi muhitga bo'lgan munosabatidan iborat bo'lgani
uchun uni shakllantirishda tashkilotga nisbatan tashqaridan keluvchi hisoblangan
har xil hajmdagi turli-tuman axborotlarni talab qiladi. Axborotlaming ko'pchilik](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_5.png)
![qismi taxminlarga tegishli bo'lganligi uchun ular subyektiv hisoblanadi. Taktik
qarorlar xo'jalik faoliyatini tahlil qilib yoki bozor imkoniyatlarini tadqiq etib
olinadigan ichki axborotlargatayanadilar.
Mukammallik
Strategik rejalar odatda subyektiv fikrlarga asoslanib umumlashtirilgan
qarorlar bo'lsa, taktik rejalar yetarli bo'lib mukammal, aniq axborotlarga tayanadi.
Baholashning yengilligi
Strategik qarorlami baholash taktik qarorlarni baholashga nisbatan birmuncha
qiyin hisoblanadi. Strategik qarorlarning natijasini ko'p yillar o'tgandan keyin
baholash mumkin. Undan tashqari tashqi muhitni taxminlash natijasida yuzaga
kelishi mumkin bo'lgan qarorlarni sifat o'zgarishlaridan iratish birmuncha qiyin
bo'ladi.
Aksincha, taktik qarorlarning natijasi ko'zga tez ko'rinadi va ularni qabul
qilingan qarorlar bilan bog'lash oson kechadi. Strategik qarorlar kompaniya
faoliyatining yo'nalishlarini ko'rsatuvchi bozor va bozor segmentlarini tanlash kabi
tashqi muhit omillari va tashkilot imkoniyatlari orasidagi bog'liqlikni tahlil qilish
orqali olinadigan tahlillar asosida qabul qilinadi. Qabul qilingan strategik qarorlar
taktik va tezkor harakatlar orqali amalga oshiriladi.
Korxona darajasida amalga oshiriladigan strategik rejalashtirish va boshqarish
uzluksiz jarayon bo'lib, quyidagi bosqichlardan iborat:
• tashkilot faoliyatini baholash, kelajakdagi imkoniyatni, xavf-xatami
aniqlash;
• korporativ vazifalar, maqsadlar va strategiyalami aniqlash;
• tashkilot tarkibiga kiruvchi har bir xo'jalik birligi uchun maqsadlarni
belgilash va strategiyalami ishlab chiqish;
• korporativ maqsadlarga erishilgan sari vazifalar, strategiyalami, boshqaruvni
qayta ko'rib chiqish va ulami amalga oshirish.
Strategik rejalashtirish jarayonida eng muhim rolni marketing o'ynaydi.
Marketing bo'limida har xil murakkablik miqyosida bo'lgan masalalarni yechishga
to'g'ri keladi. Ular orasida: o'rab turgan muhitni tahlil qilish, umuman raqobat va](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_6.png)
![strategik muhitni baholash(tovar bozorining ahvoli, raqobat muhiti, tashqi muhit,
tashkiliy omillar va hokazolar), korporativ vazifalami shakllantirish, yo'naltiruvchi
maqsadlarni va ularga erishish strategiyalarini ishlab chiqish, tovarlar va bozorlarni
aniqlash, tovarlarni taqsimlash va muvaffaqiyatli faoliyatni ta’minlash tizimini
yaratish, tijorat birligi uchun belgilanadigan sifat ko'rsatkichlari bo'lgan rejalar
bilan ta’minlash va boshqalar.
Marketingni strategik xarakterga ega bo'lishi, awalo, uning korporativ
strategiyani shakllantirishda ishtirok etishi va korporativ ustuvorliklar asosida
alohida xo'jalik birliklari uchun marketing strategiyasini ishlab chiqishidir.
Strategik marketing jarayon sifatida strategik rejalashtirishga xizmat qiladi va
quyidagilarni ko’zda tutadi 2
:
• muhitni va kompaniya faoliyatiga ta’sir ko'rsatuvchi omillarni strategik
tahlil qilish va biznes doirasidagi an’analarni tahlil qilish;
•maqsadlami belgilash va himoyalash birliklari uchun strategiyalami
shakllantirish;
1.
Ko'rsatkichlarning
orasida kuchli va
di-namik' (va —
► Ko'rsatkichlarni
boshqarish in-tegrallashgan,
integrativ, dinamik jarayon
(ishchi fazalarning oddiy
2. Xususan
bozor va
kompaniyadagi
mehnat —
► Bu o ' zaro aloqalarni
tushuni ^.! muhim : bozor ,
kompaniyaning gullab -
Baholar va
taxminlarning
ko ' rsatkichlarini raqamlar
ko ' ri - nishida ifodalash 3. Ko'pchilik
ko'r satkichlarni
baholash —
►
33-rasm. Marketing va biznes rejalashtirishning xususiyatlari.
• har bir xo'jalik birlibi uchuc maqsadli bozor strategiyasini tanlash,
2
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini
takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish tо‘g‘risida” Farmoni// Xalq
sо‘zi, 2005,15 iyun.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_7.png)
![marketing maqsadlarini belgilash, tovarning o’mini belgilashni joriy qilish va
boshqarish.
Strategik tahlil tovar va bozor amaliyotlarida firmaning joriy moliyaviy
hamda bozordagi potensial imkoniyatlarni qidirish va baholashni ham o’z ichiga
oladi. Olz navbatida, strategik rejalashtirish xo'jalik bo'limlari orasidagi
munosabatlarni va ularning maqsadlarini aks ettiradi. Har bir bo'limlar uchun
maqsadlar o'z ichiga marketing, moliya va tezkor tarkiblardan iborat bo'lgan
strategik rejani ishlab chiqishjarayonidabelgilanadi.
Tahlil jarayonida tashkilot yuzma-yuz to'qnashishi mumkin bo'lgan marketing
imkoniyatlari va muammolarini aniqlaydi. Bu maqsadda o'rab turgan muhit
o'rganiladi, uning qobiliyati baholanadi, kuchli va zaif tomonlari aniqlanadi
(raqobatchilar bilan taqqoslangan holda) va kompaniyaning u yoki bu strategiyasiga
raqiblarning munosabatlari baholanadi. Bunda muhim masalalardan biri bo'lib
iste’molchilar va raqobatni hamda kelajakda ro'y berishi mumkin bo'ladigan
an’analarni tahlil qilish uchun bozoming chegarasini to'g'ri aniqlash hisoblanadi.
Bozor chegarasi real bo'lishi kerak, chunki bozor bir tomondan o'z nazorat
ehtiyojiga ega xaridorlar bo'lsa, ikkinchi tomondan u ehtiyojlarni qondirishi
mumkin bo'lgan ko'plab tovarlardir. Xaridorlar tovarlarni nafaqat xarid qilishni
xohlashlari, balki ehtiyojlarini qondiradigan tovarlarni xarid qilish imkoniyatiga
ham ega bo'lishlari kerak.
Tahlilning muhim qismi bo'lib raqobatni baholash hisoblanadi. Marketing
vaziyatini tahlil qilish natijasida maqsadli bozorning marketing strategiyasini
ishlab chiqish uchun kerak bo'ladigan axborot aniqlanadi (kompaniya harakatlari
yo'naltiriladigan iste’molchilar guruhi tanlanadi). Bunda barcha bozorga
yo'naltiriladigan ommaviy strategiya qo'llanilishi mumkin, bir yoki bir necha tub
guruhlarga yo'naltirilgan, mujassamlashtirilgan strategiya ishlab chiqilishi mumkin.
Tovar strategiyasining kombinasiyasi bozorda o'z o'miga ega bo'lish va
raqobatchilardan farqlanadigan vaziyatga ega bo'lishi keyinchalik marketing
dasturida o'z aksini topishi kerak.
Maqsadli bozorni tanlab bo’lgandan so'ng va marketing maqsadlarini](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_8.png)
![shakllantirib bo'lgach, qanday qilib tovarlarni taqsimlash, baho strategiyasini va
tovarni muvaffaqiyat sari yetaklash strategiyasini maqsadli bozor uchun
integrallashgan marketing dasturiga aylantirish masalasini asosiy maqsadlaiga
erishishga olib keladigan bunday birlashtirish, program-malashtirish deb ataladi.
Barcha strategik marketing qarorlari strategik marketing rejasi shakliga olib
kelinadi. Strategik rejalashtirish jarayonining har bir qismi bu rejaning tarkibiy
qismi hisoblanadi (34-rasm). Rejalashtirishning muhim qismi bo'lib
kompaniyaning har xil darajadagi rejalarini birlashtirish hisoblanadi.
Rejalashtirishning oxirgi bosqichi bo'lib, marketing faoliyatini strategik baholash
hisoblanadi. Strategik marketing rejasini ishlab bo'lgach, uning alohida
elementlarining ketma-ketligi, ustuvorliklari va alohida komponentlarini
shakllantirish shartlarini hisobga olish kerak bo'ladi.
Strategik marketing elementlarining ro'yxati va mezonlari jadvalda
keltirilgan.
Bosh maqsadli funksiyalar doirasida marketing xizmatining asosiy vazifalar
ro'yxati beshta yo'nalishga bo'linadi:
• strategik marketing (Fj);
• investitsion loyihalash va biznes rejalashtirish (F2);
• moliyaviy taxmin qilish va loyihani kuzatish (F3);
• loyihalarni boshqarish (F4);
• investitsion faoliyatni informatsion qo'llash (F5);
• quyida asosiy funksiyalar va ishlar yuqorida keltirilgan yo'nalishlar bo'yicha
ko'rib chiqiladi.
Fokuslashtirish jarayoni keltirilgan.
Strategik marketing elementlari
Elementlar Strategiyani tan-
lashda yo'l ko'r-
satuvchi omiUar jadval
Sharoitlar,
cheklanishlar,
Tashkil qilish
stra-tegiyasi Tashkilot
maqsadlari Tashkilot va re- surslar,
imko- niyatlar](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_9.png)
![Strategik
maqsadlar Bozoming maq -
sadli ulushi;
daromadlilik Segmentning
bozoriy
Maqsadli
iste’molchilar Bozorni kengay-
tirish, rivojlanti- rish
yoki diver- sifikatsiya
qilish, samaradorlik Tovaming ha-yot davri,
bozor segmentlari, iste’molchilar-
ning ehtiyojlari, raqobat darajasi
Marketing
dasturi Marketing-miks
tovar strategiya lari,
baho, sotuv, taqsimlash
va muvaffaqiyat sari
yetaklash strategiyalari Maqsadli seg- mentlarning
ehtiyoji; barcha elementlaming
o'zaro aloqasini ta’minlash; re-
surslar va foyda munosabati
Tashkil
etish va amalga
oshirish Tarkiblar va
ti zimlar, malaka,
tajriba, strategiya ni
tushunib yetish Strategiyaga ehtiyoj,
xodimlar koorporativ siyosat
Bozordagi
faoliyat Eng yaxshi
strategiyani tanlash
va uni amalga
oshirish Sifatli tahlil; strategiyani
tanlash, marketing miks reja-sining
sifati
Fokuslashtirish bo'yicha amalga oshiriladigan harakatlar.
Strategik marketing: (Fj)
1. Marketingni rejalashtirish (marketing auditi, marketingni strategik rejasini
ishlab chiqish).
2. Firma faoliyati natijalarini tahlil qilish (eksponensial silliqlash, mavsumiy
tebranishlarni hisobga olish, regression tahlil).
3. Optimal baholi rejalashtirish (berilgan foyda ko'rsatkichiga ko’ra baholarni
hisoblash).
4. Xavf-xatarni va noaniqlikni tahlil qilish.
5. Tizimning hisobotini shakllantirish (jadval, chizmalar, diagrammalar,
ma’lumotlami bosmadan chiqarish).
6. Biznes rejalashtirish (biznes rejaning marketing bo’limini ishlab chiqish).
7. Sheriklar bilan axborot texnologiyalari orqali ishlash (Internet, mahalliy
tarmoq ).](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_10.png)
![Investitsion loyihalash va biznes rejalashtirish: (F2)
1. Investitsion loyihalashtirish (investitsion loyiha-larning biznes rejasini
ishlab chiqish, investitsion loyihalaming bajarilish jarayonini kuzatib borish).
2. Investitsion faoliyat doirasidagi ilmiy-texnika siyosatini ishlab chiqish
(korxona investitsion loyiha sohasidagi faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish,
buyruq, dokladlar, qarorlar, investitsion faoliyat rejalari va boshqalar).
3. Uslubiy ishlar(investitsion loyihalashtirishning uslubiyatini ishlab chiqish,
korxonada investitsion sikllarni amalga oshirishni optimallashtirish .
4. Investitsion tahlil (amaldagi va kelajakdagi tovar va xizmatlar bozoridagi
moliyaviy ahvolni va raqobatbardoshligini tahlil qilish usulini va monetoringini
ishlab chiqish va boshqalar).
5. Ma’lumotlami tayyorlash (investitsion faoliyat subyektlari bilan yozishma,
korxona tarkibiy qismlari va mutaxassislarning investitsion faoliyatini tezkorlik
bilan ta’minlash va boshqalar).
6. Korxona investitsion faoliyati sohasiga tegishli ishlarning tashkiliy hududiy
shakllarini takomillashtirish (ishlab chiqish, ma’lumotlar bazasini yaratish va
kuzatish). Tekshirishlarning yakunini chiqarish keltirilgan.
Loyihalarni moliyaviy taxmin qilish va kuzatish: (F3)
1. Firmaning makroiqtisodiy doirasini modellashtirish (barcha turdagi
qadrsizlanishlarni ifodalash va taxmin qilish, chegirma stavkasini belgilash va
boshqalar).
2. Firmaning joriy moliya iqtisodiy ahvolini ifodalash (hisob
siyosatining xos xususiyatlari, soliq va boshqa imtiyozlar).
3. Loyihaning inversion rejasini ishlab chiqish (loyihaning boshlanish
davrini, muddatini belgilash, loyiha bo'yicha xizmatlar ro'yxatini tuzish va
boshqalar).
4. Loyihaning operatsion rejasini ishlab chiqish (har bir mahsulotni
ishlab chiqarishni rejalashtirish, umumiy xarajatlami shakllantirish va boshqalar).
5. Moliyaviy hujjatlarni shakllantirish (standart moli- yaviy hujjatlarni
shakllantirish grafik, diagrammalami ishlab chiqish va boshqalar).](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_11.png)
![6. Loyihalarni guruhlash (pul mablag’lari harakati to'g'risida hisobotlar
tuzish va boshqalar).
Loyihalarni boshqarish: (F4)
1. Loyihalarni inisiatsiya qilish (asosiy maqsadlarni aniqlash, loyiha
qatnashchilarini belgilash va hokazo).
2. Loyiha predmet sohasini boshqarish (loyiha hayot davri fazalarini
tahlil qilish va boshqalar).
3. Mahsulotlami rejalashtirish va nazorat qilish (loyiha kalendar rejasini
ishlab chiqish, ishlarni grafik bo'yicha topshirish, turli modelini ishlab chiqish va
boshqalar).
4. Resurslarni rejalashtirish va nazorat qilish (zarur resurslami aniqlash,
ortiqcha va foydalanilmaydigan resurslarni bartaraf qilish va boshqalar).
5. Qiymatni rejalashtirish va nazorat qilish (loyiha budjetini global
monitoringini o'tkazish, inflatsiyani hisobga olib joriy va taxmin qilingan tannarxni
tahlil qilish).
6. Loyihani tezkor boshqarish (loyihaning barcha ko'rsatkichlari bo'yicha
ma’lumotlarni yangilash, ishlarni avtomatlashgan va qo'lda tuzatish va hokazo).
7. Loyihaviy axborotlar (loyiha hujjatlarini to'la komplektini hozirlash,
jadvallarni o'z vaqtida yangilash, foydalanuvchilarning so'roviga muvofiq loyiha
bo'yicha axborotlarga ishlov berish va hokazolar).
Investitsion faoliyatni informatsion qo'llash: (F5)
1. Mahalliy elektron tarmoqda ishlarni tashkil etish
(xizmatlar ichida axborot ayirboshlash tizimini boshqarish, hisoblash
resurslarini taqsimlash va boshqalar).
2. Internet tizimida ishlami tashlil etish (PR va ichki firma xizmatini
tashkil etish, virtual ishchi guruhlarini tashkil etish va boshqalar).
3. Internet tizimi orqali aloqalami tashkil etish (rahbariyat bilan axborot
tarkibini kelishish va web-sahifani yangilash uchun kerakli axborotlarni yig'ish va
hokazo).
4. Intemetning asosiy texnologiyalaridan foydalanib ishlash.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_12.png)
![Keltirilgan masalalami bajarish uchun strategik xizmat ichida uchta tegishli
labaratoriyalar tashkil etish lozim: strategik marketing, biznes rejalashtirish,
investitsion loyihalami boshqarish.
Strategik marketing laboratoriyasi quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
• Marketingning strategik rejalarini ishlab chiqish va kuzatish;
• maxsus marketing usullari, yo'l-yo'riqlarini, modellar, dasturlar va ularni
avtomatlashtirish imkoniyatlarini tadqiq etish;
• korxona marketing informatsion tizimini yaratish va ishlashini ta’minlash;
• zamonaviy axborot texnologiyalari asosida boshqaruv qarorlarini qabul
qilish tizimini ishlab chiqish;
• internet tizimi orqali tashqi va ichki muhitni avtomat-lashtirilgan tadqiqot
tizimini ishlab chiqish va amalda joriy etish;
• investitsion loyihalami marketing tadqiqotlarini o'tkazish uchun tashqi
tashkilotlar va korxona ichki bo'linmalari bilan o'zaro aloqasini tashkil etish.
Investitsion loyihalarning zamonaviy, progressiv vositalardan foydalanib taqdimot
marosimini o'tkazish;
•ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish, marketing tadqiqotlarini o'tkazish,
xalqaro va milliy telekommunikatsion tizirnlar bilan aloqalar o'rnatish;
• hujjatlarni yaratish, yangilash, saqlashni tashkil etish.
Biznes rejalashtirish laboratoriyasi quyidagi vazifalarni
bajarishga mas’ul:
• biznes loyihalashtirish tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish;
• investitsion faoliyat bo’yicha bilimlarni jamlash va foydalanish tizimini
ishlab chiqish va amalga oshirish;
• investitsiyalar jalb qilish maqsadida korxonani rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlari bo'yicha investitsion loyiha va biznes rejalarni shakllantirishga
qaratilgan ishlarni tashkiliy, uslubiy, texnik jihatdan ta’minlash;
•korxonani rivojlantirish standartlarini, investitsion loyihalarning texnik-
iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish;
• biznes reja, investitsion loyihalarni korxonaning rasmiy hujjati sifatida ishlab](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_13.png)
![chiqish va rasmiylashtirish;
• investitsion loyihalarning samaradorligini ko'rsatuvchi ko'rsatkichlar va
hisoblash usullarini ishlab chiqish;
• investitsion takliflar, loyihalar, biznes rejalar, kompleks va maqsadli
dasturlarni audit ko'rigidan o'tkazishni tashkil etish;
• korxonani tashqi tashkilotlar bilan o'zaro aloqasini tashkil etish, biznes
rejalar, investitsion loyihalar taqdimotida ishtirok etish.
Investitsion loyihalarni boshqarish laboratoriyasi loyihalar bo'yicha
tashabbuskorlik, loyihani boshqarish, bajarish muddatlarini nazorat qilish,
resurslardan foydalanish jarayonini kuzatish, loyiha qiymatini oshib ketishiga yo'l
qo'ymaslik funksiyalarini bajarishi mumkin.
Keltirilgan funksiyalarni bajarish jarayonida strategik xizmatning,
korxonaning boshqa tarkibiy bo'limlari bilan aloqalari vujudga keladi. (jadval).
Ishni strategik marketing va biznes rejalashtirishga tegishli funksiyalami
birlashtirib olib borish zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish
imkoniyatini yaratadi va raqobat rivojlanayotgan sharoitda korxonaning umumiy
tashkillashgan darajasini oshishiga olib keladi. Strategik rejalashtirishning beshta
yo’nalishi 39-rasmda keltirilgan.
Rahbariyat, korxona
bo'limlari,
mutaxassislar Loyihani boshqarish
bo'yicha birlamchi
ma'lumotlar Rahbariyat,
korxona bo'limlari,
mutaxassislar Loyihani
boshqarish
bo'yicha
hisobotlar
Rahbariyat, korxona
bo'limlari, xizmatlari Marketing tadqiqotlarini
olib borish uchun
birlamchi ma'lumotlar Rahbariyat,
korxona bo'limlari,
xizmatlari Marketing
tadqiqotlari
natijasi](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_14.png)
![Rahbariyat Qarorlarni qabul qilish
tizimini qo'llash uchun
kerak bo'ladigan
birlamchi ma’lumotlar Rahbariyat Qarorlarni qabul
qilishni qo'llash
tizimining ish
natijasi](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_15.png)
![2 Marketing strategiyalari va korporativ maqsadlarga erishishda ularmng roli
Strategiya kompaniya masalalarini tuzuvchi, ulami tashqi va ichki kuchlami
hisobga olib tartibga keltiruvchi, keltirilgan masalalarni yechish uchun kompaniya
rejalarining aniq variantlarini shakllantirish va nihoyat kompaniyaning asosiy
maqsadlari va masalalariga erishishni ta’minlovchi omildir. Bu natijalar rejalarni
amalga oshirishda namoyon bo’ladi.
Marketing strategiyasi firmaning raqobat vaziyatini egallash va uni ushlab
turishdagi ahamiyatini biznesning tez o’zgaruvchanligi hamda ko'p qirrasi,
murakkabligini hisobga olib resurslardan samarali foydalanish yo’lini ko’rsatuvchi
bozor talabini qondiruvchi uch guruhini korporativ darajada ko'rsatish mumkin.
Korporativ strategiyalarning quyidagi turlari mavjud:
• Portfel strategiyalari korxonaning har xil sohadagi faoliyatini samarali
boshqarish masalalarini yechishga qaratilgan;
• o'sish strategiyasi korxona qaysi tomonga qarab rivojlanishi, bozor
talablariga yaxshiroq moslashishi va buning uchun o'z resurslari yetarlimi yoki
qo'shimcha resurslarga muhtojlik kabi masalalarni yechishga qaratilgan;
• raqobatlashuvchi strategiyalar potensial iste’mol-chilarni ko'plab jalb etish
va raqobatchilarga nisbatan qanday siyosat olib borish nuqtayi nazaridan
korxonaga raqobat-bardoshlik ustuvorligini aniqlashga qaratilgan.
Marketing strategiyalari xos xususiyatli funksiyalar bo'yicha ham bir necha
turga bo'linadi: segmentlashtirish, tovarlarning bozorlardagi o'rnini belgilash va
marketing ta’siriga ko'ra. Natijada marketingning funksional strate giyalari
shakllanadi. Ular marketing strategiyalarining asosiylari bo'lib, korxonaga
maqsadli bozorlarni tanlash va ular uchun maxsus marketing harakatlarining
kompleksini ishlab chiqadi.
Funksional darajada marketing strategiyalarining uchta yo'nalishini ko'rsatish
mumkin:
• Bozorni segmentlarga bo'lish strategiyasi (bozor uchastkalarini har xil
segmentlashtirilgan belgilari bo'yicha tanlash imkonini beradi);
• tovarlami bozordagi o'rnini belgilash strategiyasi (bozorning tanlangan](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_16.png)
![segmentlarida potensial iste’mol-chilarning ko'zi oldida korxona mahsulotining
jozibali tomonlarini topish imkonini beradi);
• maqsadli bozor strategiyalari korxonaga sotuv masalalarini yechishni,
bozorning ma'lum ulushiga ega bo'lish va mahsulotga nisbatan tanlangan
segmentlarda ijobiy munosabatlarni shakllantirish imkonini beradigan marketing
miksni shakllantiradi.
• Marketing strategiyalarini guruhlashning uchinchi yo'nalishi bu
strategiyalami marketing harakatlarining samarasini oshirish yo'1-yo’riqlari,
usullaridir. Bu strategiyalar korxonaga maqsadli bozorlarda marketing
komplekslarining alohida elementlaridan eng samarali foydalanish yo'lini tanlash
imkonini beradi. Ular orasida quyidagi strategiyalami ko'rsatish mumkin:.
• keng iste’mol tovarlar strategiyalari, maqsadli bozorda potensial
iste’molchilar kutgan tovarlarni assortimenti va sifati yuqori bo'lgani bilan
ta’minlaydi;
• baho strategiyalari - tovarlardagi iste’molchi uchun qaarli deb hisoblangan
axborotlami yetkazish bilan sh’ig'ullanadi;
• taqsimlash strategiyalari - korxona tovarlarini iste’molchilarga kerakli
vaqtda, talab etilgan joyda yetkazib berish bilan shug’ullanadi;
• tovarlarni muvaffaqqiyat sari yetaklash strategiyalari marketing
kompleksining barcha elementlarining iste’molchilar uchun foydaliligi
to’g’risidagi axborotlami iste’molchilarga yetkazish, bu strategiyaning asosiy
vazifasi hisoblanadi. Yuqorida ko’rilgan strategiyalarning sxema shaklida
ko'rinishi 40-rasmda keltirilgan.
Korxonaning xalqaro miqyosda faoliyat olib borishiga qarab xalqaro
marketing strategiyalarining umumiy, yetarli uzoq muddatli (e’tiborli va
kompaniya darajasida amalga oshiriladigan). moslashadigan yoki intellektual
turlarini keltirish mumkin.
Har xil belgilarga qarab xalqaro marketing quyidagi turlarga bo'linadi:
• Geografik taqsimlanishi bo'yicha (ichki, milliy, regional, ko'pmillatli,
global);](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_17.png)
![• tovarlaming bozorlarda taqsimlanishiga ko'ra (tor tovar turlari, bozorning tor
bo'lagi, keng tovar turlari, bozoming global segmenti);
Xalqaro marketing strategiyalarini guruhlashning boshqa belgilari bo'lib
raqobat asosi hisoblanadi. Bunga ko'ra quyidagi strategiyalar keltiriladi:
har xil xalqaro strategiyalarning qaror qabul qilish darajasiga qarab o'zaro
bog'liqlik sxemasi keltirilgan.
Kompaniyalarning tashqi bozorlarga kirish yo'l-yo'riqlari, usullari bo'yicha bir
nechta mualliflar quyidagi xalqaro marketing strategiyasini keltiradilar:
• xorijda kompaniya filialini tashkil etish;
• xorijda franchayzing tashkil etish;
• litsenziya sotish;
• shartnoma bo'yicha boshqarish;
• Tayanch (bozorning asosiy ulushi global ko'rinishga ega, bozorning ulushi
lokal ko'rinishga ega bozorda, global o'rin egallagan);
• konfrontatsion (orqadan hujum qilish, oldindan hujum qilish, o'rab olish,
chetlab o'tish);
• hamkorlik (strategik alyanslarni tuzish);
• innovatsion (texnologik yetakchi, ergashuvchi).
• pudratga olib ishlab chiqarish va sherikchilik;
• to'g'ridan-to'g'ri eksport qilish;
• bilvosita eksport.
Har qanday kompaniya, bir marotaba xalqaro biznesga yuz tutsa, xalqaro
bozorlarda faoliyat ko'rsatishi uchun mun-tazam ravishda strategiya masalasini hal
etib turishi lozim.
Marketing faoliyatining muvaffaqiyati umuman bozorda tovarlarning to'g'ri
segmentlarga bo'lish va ularning o'mini belgilashga bog'liq. Tovarlarni
segmentlarga bo'lishning yagona yo'li mavjud emas. Segmentlashtirish to'la yoki
qisman bo'lishi, matematik usullami qo'llab yoki ularsiz, shakllantirilgan yoki
eksport baholari orqali amalga oshiriladi (42-rasm). Qisman shakllantirilgan](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_18.png)
![segmentlashning usul-laridan bin yetti bosqichli segmentlashtirish usuli
hisoblanadi. (43-rasm). Bozor sigmentini tanlashda quyidagi ko'rsat-kichlar
hisobga olinadi: segment hajmi, narxlarning arzonligi, muqobilligi, foydaliligi,
o'rindoshlilik, himoyalanganlik, samaradorlik.
Har bir segment sig'imini baholash
Bozomi yetti qadam usulida segmentlash.
Bozor segmenti hajmini aniqlash to'g'ridan-to'g'ri talabni taxmin qilish bilan
bog'liq. Talabni belgilovchi omillar va ularning turi 44-rasmda keltirilgan.
Taxmin qilishda qo'llaniladigan usullar rang-barang bo'lib, ular 45-rasmda
keltirilgan.
Bozorda tovarlaming o'rnini belgilash ham har xil usullarda olib boriladi. Bir
holatda sigmentlashtirish, ikkinchisida obrazni shakllantirish, uchinchi holatda
tovarning farqlovchi xususiyatlari orqali tovarning bozordagi o'rni aniqlanadi.
Tovarning asosiy xususyatlari xaridorlarda har xil taassurotga ega bo'ladi. Aynan
ana shu taassurotlar ta’sirida xaridor tovarga nisbatan o'zining ijobiy yoki salbiy
munosabatlarini shakllantiradi. Tovarning bozordagi o'rnini belgilash
iste’molchilarning u yoki bu tasawuriga tayanish va tovarning iste’molchiga
manzur bo'lgan xususiyatlarini kuchaytirish yoki manzur bo'lmagan xususiyatini
yo'qotish, oxir oqibatda xaridor tovarga o'zining afzal ko'rishini qaratishga
erishishni anglatadi.
«Tovaming bozordagi holati» so'zlari raqobatchi tovarlarga nisbatan aniq
tovarni o'ziga qabul qilmoqni ang-latadi. Xorijiy kompaniyalar amaliyotida
tovarning bozordagi o'rnini belgilashning bir nechta usullari qo'llaniladi 3
:
Tovarlarni bozordagi о'rnini belgilash strategiyasini ishlab chiqish va tanlash
bir nechta bosqichlarda amalga oshadi:
• raqobatchilami aniqlash;
• raqobatchilarning tovarlari to’g’risida iste’molchilar- ning fikrini to’plash;
• raqobatchilarning o'rnini belgilash;
3
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yо‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi”
Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005 , 15 iyun.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_19.png)
![•xaridorlarnio'rganish;
• tovarlarning bozordagi o'rnini tekshirib chiqish
yuqorida keltirilgan har bir bosqichlar to'g'risida kerakli
axborotlarni olish uchun marketing tadqiqotlari natijasidan
foydalanish tavsiya etiladi.
Tovarlarning bozordagi o'rnini belgilash iste’molchilar ongida tovarni tasawur
qilish bo'yicha ustuvor bo'lgan g'oyalar bilan bir yoqda bo'lishi, lekin zinhor unga
qarshi bo'lmasligi lozim. Ayrim hollarda kompaniya ichida «yaxshilanish» deb qabul
qilingan natija ist’molchilarning ongida tushunmovchilikni keltirib chiqaradi. Tajriba
shuni ko'rsatadiki, agar marka iste’molchi tomonidan ijobiy qabul qilish darajasiga
yetkazUsa, bu hoi kompaniyaning muqobil faoliyatida o'z aksini topishi kerak va
tovarlarning o'rnini bozorda belgilash «muqobillik» so'zini anglatishi kerak.
Marketolog o'zining har doim tadqiqot va razvedka bilan shug'illanishi
to'g'risidagi fikridan yuqori bo'lishi uchun yetarli darajada dadil bo'lishi lozim.
Lekin iste’molchilarning xulqi xaridni amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan
yo'qotishlar to'g'risidagi fikrni shakllantiruvchi ko'plab omillarning ta’sirida bo'ladi.
Tovarni xarid qilish bilan bog'liq bo'lgan xaridorlarning kutadigan natijalari o’z
ichiga quyidagilarni oladi:
• monetar xavf (shu xarid orqali chuv tushib, ma'lum miqdordagi puldan
ayrilish mumkin);
• funksional xavf (marmot ungayuk^ olishligi mumkin yoki talab darajasida
bajarrnasligi mumkin);
• jismoniy xavf (birmuncha xavfli bo'lishi mumkin. Sog'liqqa zarari borligi);
• ijtimoiy xavf (agar men ushbu tovarni xarid qilsam, do'stlarimning fikrlari
qanday?);
• ruhiy xavf (xarid bu mas’uliyatsiz qaror, natijada aybdorlik holati yuzaga
kelishi mumkin).](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_20.png)
![3. Bozor kartasini tuzish ya strategik rivojlanish yo’Iini tanlash
Korxonada marketingni strategik rivojlantirishning bir qator masalalarini
yechish Marketing Expert» tizimi yordamida avtomatlashtirilishi mumkin.
Bular:
•tashqi muhitni tahlil qilish masalasi, tashkilot faoliyatini baholash va
kelajakdagi imkoniyatlar va xavf-xatarni baholash;
• korporativ vazifalami, maqsadlarni va strategiyalarni
aniqlash masalasi;
•tashkilot tarkibiga kiruvchi har bir bo’limning maqsadlarini belgilash va
ulaming strategiyasini ishlab chiqish masalalari.
Keltirilgan masalalarning hammasi ham to’la avtomatlashtirish imkoniyatiga
ega emas. Birinchi masalani yechish uchun kompaniya infratuzilmasini mukammal
ifoda etish, asosiy raqobatchilarni hanida korxona moliyaviy maqsadlarini foyda va
sotish hajmi bo’yicha belgilash kabi tub masalalarni avtomatlashtirsa bo'ladi.
Uchinchi masala hisoblangan marketingning strategik rejasini tuzish masalasi
Marketing Expert» dasturida kompaniyaning Ansoff
matritsasiga binoan strategik rivojlanish yo'nalishlarini ko’rib chiqish
imkoniyati ko’zda tutilgan.
Keltirilgan masalalami yechish uchun kerak bo'ladigan axborotlar harakatdagi
korxona sharoitida birlamchi yoki hosila bo'lishi mumkin.
Marketing Expert» dasturi yordamida situatsion tahlilning natijalarini
shakllantirish uchun birlamchi axborot sifatida keltirilgan ma’lumotlar xizmat
qilishi mumkin.
Marketing Expert» dasturida situatsion tahlil natijalarini shakllantirishni
bajarish jarayoni namunaviy sxema bo'yicha amalga oshiriladi Quyida keltirilgan
masalalami Marketing Expert» dasturini qo'llab yechishning mazmuni va tartibi
ko'riladi.
1.Vaqt intervallarini aniqlash
Vaqt chegaralari strategiya va rejaning dinamikasini tashkil etadi. Marketing](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_21.png)
![Expert» dasturining «Gorizont» jarayonida model menyusida bo'lgan vaqt
intervallarini belgilash uchun quyidagilar bajariladi:
• loyiha boshlanish muddatini belgilash;
• loyiha qadamini aniqlash;
• loyihaning bajarilish muddatini belgilash;
• hisobot davrini aniqlash.
Loyihaning boshlanish muddati KK.00.4444 formatida beriladi. Bu
muddatdan boshlab (kun, oy, chorak, yarim yil, yil) loyihaning umumiy bajarilishi
vaqtini hisobga olib, vaqt intervallari shakllantiriladi va avtomatik ravishda
rejaning oxirgi kuni aniqlanadi. Hisobot davri komandasi orqali xohlagan vaqt
intervalini hisobot davri deb e’lon qilish mumkin. Hisobot davrida barcha
operation ma’lumotlar bo'yicha oldingi davr ma’lumotlari qo'shib, tegishli chisloga
hisobot ko'rsatgichlarini olish mumkin 4
.
2.Kompaniya infratarkibini aniqlash
Tashqi muhit tahliliga tegishli masalani yechish uchun Marketing Expert»
dasturida bozor kartasining sxemasini chizadigan dastur mavjud. Bu dastur
yordamida mikro muhit elementlarini va firmaning ichki tashkiliy tuzilmasini ifoda
etish mumkin. Bozor kartasining sxemasi keltirilgan.
Bozor kartasining har bir dementi ma’lumotlar bazasini tashkil etib, unga
operation ma’lumotlar va marketing strategiyasi bo'yicha taxminiy baholar kiritib
qo’yilishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining tuzilishi cheksiz tovarlar to’g’risidagi
axborotlarni unga kiritish imkoniyatini beradi. Marketing Expert» dasturida bozor
kartasini shakllantirishning instrumental vositalari har qanday miqyosdagi
xohlagan tarmoqqa tegishli korxonani modellashtirish imkonini beradi.
Bozomi segmentlashtirish uchun marketolog bozor, uning tarkibi, barcha
aloqalari va kompaniya ishlashni mo’ljallagan segmentlar to’g’risida ma’lumotlarga
ega bo'lishi lozim. Bozor kartasini tuzish jarayoni esa bozorni oldindan
segmentlarga bo’lib qo’yishni talab etadi.
4
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yо‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi”
Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005 , 15 iyun.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_22.png)
![Karta tarkibiga «kompaniya» (kartada bunday obyektlarning faqat bitta toifasi
joylashtirilishi mumkin) «bo’limlar» (tarmoqlar), «sotuv kanali» kabi firmaning
ichki muhitining elementlari bo'lgan obyektlar kiritiladi.
Bozorni segmentlashtirish natijalari firmaning mikromuhiti hisoblangan
«hudud», «tovar» (tovar guruhlari) «iste’molchi» (iste’molchilarning maqsadli
guruhlari) yordamida ham ifodalanishi mumkin.
Bozor kartasiga firma raqobatchilariga tegishli bo'lgan «raqobatchi»
toifasidagi obyektlar ham kiritilishi mumkin.
Dasturda bozor kartasiga bevosita aloqasi bo'lmagan obyektlarni, lekin
marketing yoki investitsion tadbirlarni aniqlashtiruvchi obyektlarni tashkil etuvchi
imkoniyatlar ham mavjud. Bu ikki toifadagi obyektlar: «Marketing mix» (ma'lum
strategiya uchun kompleks marketing tadbirlari) va «investitsion loyiha» (strategik
tadbir). Bu obyektlar alohida ajratilgan marketing yoki investitsion yo’nalishlar
bo'yicha natijalarni kuzatib borishga yordam beradi. Strategik rejalashtirish
jarayoni kompaniya tayanch bozorini segmentlashtirishdan boshlanadi, ya’ni
umumiy xarak-teristikaga ega bo'lgan iste’molchilarning maqsadli guruhini
ajratishdan boshlanadi. Odatda, bunday guruhlami aniqlash uchun yo marketing
tadqiqotlari natijasidan yoki analitik-ekspertlar bahosidan foydalanadilar.
Tahlilning boshida bunday segmentlar ko'plab bo'lishi mumkin. Ularni ko'pincha
ma'lum holatdagi omillar va belgilar deb ham atashadi. Ko'pincha
segmentlashtirishning ko'rsatkichlari bir-biriga ustma-ust joylashgan, murakkab,
maqsadli iste’molchilar guruhining tasvirini ifodalaydigan ko'p qavatli tarkib
shakliga ega bo'ladi.
Bozor kartasini tuzishda segmentlashtirish masalasini yechishda infratarkib
toifasidagi obyektlar «bo'limlan> va «sotuv kanallari»dan, agar bu «ishlab
chiqaruvchi, iste’molchi» segmentlashtirish zanjirini tuzish imkonini bersa yoki
o'rganish obyekti bo'lib korxonaning tarkibiy bo'laklari bo'lsa, foydalanish
mumkin. Bozor kartasi qat’iy ierarxik «daraxtsimon» tarkibga ega bo'lib, uning
cho'qqisiga kompaniya chiqishi kerak. Uni shakllantirish uchun obyektlar orasidagi
aloqalarni aniqlash kerak bo'ladi. Kartaning har bir obyekti uchun operatsion](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_23.png)
![faoliyat natijalarini hisoblash jarayonida sotuvdan tushadigan daromadlar (har bir
mahsulot sotuv hajmi chegirmalarni hisobga olib baholarga ko'paytiriladi), bu
summadan sotilgan tovarlarning ishlab chiqarish xarajatlari olib tashlanadi, keyin
marketing va doimiy xarajatlar ham olib tashlanadi.
Marketing Expert» dasturlari yordamida yaratilgan bozor kartasi nafaqat
segmentlashtirish natijalarini aks
ettiruvchi, balki har qanday bozor segmenting daromad-ligini va foydaliligini
yengil hisoblay oladigan kuchini hisoblash modelidir.
Marketolog amaliyotchining yalcuniy masalasi bo'lib kompaniya resurslari va
harakatlari yo'naltiriladigan maqsadli segmentlarni tanlab olish va ularni
yiriklashtirish hisoblanadi, chunki marketingni strategik rejalashtirish jarayoni
marketingning maqsadli tadbirlar dasturini har bir maqsadli segment uchun ishlab
chiqish bilan yakunlanishi lozim.
3. Foyda va savdo aylanmasi bo'yicha korporativ maqsadlarni aniqlash
Marketing maqsadlari korporativ maqsadlardan kelib chiqib qo'yilishi lozim.
Ular miqdoriy shaklda aniq tanlangan bo'lishi va moliyaviy ekvivalentga ega
bo'lishi kerak. Maqsad grafik shaklda yalpi sotuv hajmining o'zgarishi yoki vaqt
mobaynida foydaning o'zgarashi ko'rinishida bo'lishi mumkin. Maqsadlarni aniq
shakllantirish tanlangan strategiyalar va harakatlarning samaradorligini baholash
uchun kerak bo'ladi.
Marketing Expert» tizimida maqsadni har bir vaqt intervali uchun maqsadli
ko'rsatkichlarni berish orqali menyuga chaqiriladigan maxsus vositalar yordamida
berish mumkin:
•Davr uchun nusxa ko'chirish, o'sishning o'zgaruvchan bosqichlari bo'yicha
ma’lumotlarni ekstrapolatsiya qilish.
• Chiziqli taqsimlash maqsadli ko'rsatgichlar, chiziqli funksiya shaklida, ikki
nuqta, ya’ni boshlang'ich va yakuniy vaqt uchun beriladi.
• Strategiyadan yuklanish, aniq strategiyadan ma’lumotlar varianti ko'chiriladi.
4. Kompaniyaning strategik rivojlanish yo'nalishlarini ko'rib chiqish
Korporativ maqsadlarni aniqlab bo'lgach, marketing amaliyotchisiga](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_24.png)
![kompaniyaning strategik rivojlanish yo'nalishlarini ko'rib chiqish lozim bo'ladi.
Strategiyalar to'g'risidagi ma’lumotlami kiritish uchun GAP TAHLIL (maqsadni
tahlil qiluvchi) jarayondan foydalaniladi. Samarali strategiyani uzil-kesil tanlash
istiqbolli yoki istiqbolsiz, tovarlar va bozorlami aniqlash imkonini bozordagi
oldindan bajariladigan to'la marketing auditisiz amalga oshirish mumkin emas.
S ituatsion tahlil natijalarini shakllantirib bo'lgach, marketolog amalda
korxonaning daraxtsimon infratu-zilmasining grafik shakldagi ko'rinishini oladi
(49-rasm). Texnik jihatdan bu marketing strategiyasining barcha variantlari
bo'yicha operatsion ma’lumotlami kiritish va ishlov berish bo'yicha ma’lumotlar
bazasi hisoblanadi.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_25.png)
![4. Marketingni taktik rejalashtirishning asosiy bosqichlari
Strategik rejalashtirish firmaning qanday mahsulotlarni ishlab chiqarish,
ulaming qanday muammolari borligini aniqlaydi. Marketingni rejalashtirish va har
bir ishlab chiqarishni budjetlashtirishda o'zining mukammal rejalarini ishlab
chiqarishiga to'g'ri keladi. Agar bunday ishlab chiqarish bir necha bozorlardan yoki
tovarlaming assortment guruhlaridan, bir nechta tovarlar yoki ulaming
markalaridan tashkil topgan bo'lsa, bu holda har bir vaziyat uchun alohida reja
ishlab chiqilishi lozim. Shuning uchun ham taktik rejalarni ishlab chiqishga ehtiyoj
tug'iladi. Taktik rejalar tovarlarni, markali mahsulotlarni ishlab chiqarish, bozor
faoliyatini rejalashtirish bilan bog'liq.
Aynan ana shu rejalarning majmui bir so'z bilan, ya’ni marketing rejasi»
degan ibora bilan ifodalanadi. Marketing rejasini ishlab chiqish marketing
budjetini ishlab chiqishga asos bo’lib xizmat qiladi 5
.
Yillik marketing rejasi uzluksiz qarorlar qabul qilish jarayonida muhim rol
o'ynaydi. Birinchidan amalga oshirilmoqchi bo'lgan bozor konyunkturasini tahlil
qilish, personalni muhim joriy muammolardan hamda yil bo'yicha olingan
axborotlardan tezkorlik bilan xabardor etadi.
Marketingni yillik rejalashtirish yangi strategiyalar va taktikalarni to'g'rilashni
hisobga oladi. Muntazam o'zgarib turadigan bozor sharoitida ulami ishlab
chiqilgan va amalga oshirilayotgan strategiyalarga mosligini tekshiradi.
Nihoyat yillik reja yana yil davomida boshqaruvchi va boshqa xodimlarga
ulaming oldida turgan maqsadlami, bozor konyunkturasining istiqbolligi hamda
ustuvor loyihalarni eslatib turishga xizmat qiladi. Firmaning raqobatbardoshlik
ratsionalligi to'g'ridan-to'g'ri marketingning yillik rejasining sifatiga bog'liq.
Jarayon firmaning joriy strategiyasini va uning taktik dasturlarini shakllantirishdan
boshlanadi. Keyin firma o'z rejalariga rioya qiladimi yoki yo'qmi, agar rejadan
5
Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari tо‘g‘risida” : О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi PF-4191-son
Farmoni // О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami – 9 son – 2010- 9 mart.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_26.png)
![chetga chiqilsa, nima uchun bu hoi yuz beradi, masalasi aniqlanadi. Bu jarayon
ikkita afzallikka ega. Birinchidan xodimlar amalga oshirayotgan bozoming yangi
tarkiblarga moslashtirilishi lozim bo'lgan firmaning strategiyasi to'g'risida tezkor
axborotlarni oladilar.
Ikkinchidan rejadan chekinish quyidagilami aniqlash imkonini beradi: 1)
bozor konyunkturasi to'g'risida noto'g'ri takliflarga asoslanib ishlab chiqilgan
dasturlarni; 2) strate-giyani tuzatishni talab etadigan oxirgi rejalashtirish davrida
ro'y beradigan bozor muhitining o'zgarishi to'g'risida; 3) ruxsat etilmagan
strategiyalar va dasturlar to'g'risida ma’lumotlar (faqat to'rttadan bitta marketing
rejasini amalga oshishiga asoslanadi).
Bir yo'la birinchi bosqich bUan bir vaqtda boshlanadigan keyingi etap bu
bozor muhitini tahlil etishdan iborat. Bu bosqichda o'yinchilarning manfaatini va
ularning firma xulqiga aks ta’sirini aniqlash juda muhim hisoblanadi.
Ma’lumki bozorda to’rt toifadagi o'yinchilar harakat qilishadi: iste’molchilar,
raqobatchilar, taqsimlash kanallarining qatnashchilari, vositachilar bilan birga
hamda tartibga soluvchilar. Ushbu har bir guruhni segmentlarga, toifalarga va
alohida tarkiblarga bo'lish mumkin.
Shuning uchun ushbu manfaatlar guruhlarini tashkil etuvchilarni to'rtta
yo'nalishda o'rganish tavsiya etiladi: 1) Lte’molchilar muhiti 2) raqobatchilar
muhiti 3) taqsim lash kanallari muhiti 4) jamoatchilik manfaatlari muhiti. Agar
yuqorida keltirilmagan guruhlarga kiritilmagan ta’sir kuchi katta bo'lgan guruhlar
paydo bo'lib qolsa, bozorni o'rganishda bu guruhlarning xulqi va manfaatlari ham
o'rganilishi lozim.
Eng intensiv raqobat tarmoqdagi raqobatlashuvchilar orasida ro'y beradi.
Odatda raqobat kurashi bozordagi ulush uchun olib boriladi, ko'pchilik hollarda
aynan ana shu ko'rsatkich uzoq muddatli davrda boshqa ko'rsatkichlarni aniqlashga
asos bo'ladi.
Bunda Maykl Porter tomonidan taklif etilgan raqobatning beshta kuchi
modelidan foydalanish mumkin Ayrim hollarda firma tomonidan taklif etilgan
mahsulot bu yoki boshqa tarmoqdagi tashkilot tomonidan ishlab chiqariladigan](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_27.png)
![mahsulot bilan bir xil xarakteristikaga ega bo'lib qoladi. Natijada ushbu tovarga
nisbatan o’rinbosar tovarlar tomonidan raqobat paydo bo'ladi. BU yerda muhim
tushuncha bo'lib boshqa yo'lga o'tish, ya’ni o'rta statistik iste’molchini bir tovardan
xuddi shunday xususiyatlarga ega bo'lgan boshqa tova^a o'tkazish tushuniladi.
Potensial raqobatchilar tomonidan amalga oshiriladigan raqobatning paydo
bo'lishi ehtimoli shu paytda yuzaga kela-diki, qachonki boshqa tarmoq tashkilotlari
ushbu tarmoqqa kirib qolsalar. Potensial raqobatchilar tomonidan keladigan xavf
tarmoqqa kirish to'sig'ining balandligiga bog'liq. Kirish to'sig'ining «balandligini»
quyidagi ko'rsatgichlar aniqlaydi:
• Ishlab chiqarish va marketing miqyosining samarasi va o'zlashtirish darajasi;
• iste’molchilaming amaldagi afeal ko'rish qobiliyatlari, sotuv kanalining,
yetkazib beruvchUaming borligi yoki ularni yaratish qiymati;
• davlat tomonidan boshqaruvning qattiqligi.
Kirish to'sig'ining «balandligi» pul ekvivalentida ham ifodalanishi mumkin.
Tarmoqqa kirish to'g'risidagi qarorlar kirish to'siqlarini taqqoslash va uzoq
muddatli davrda olinadigan foyda miqdori bilan aniqlanadi. Ayrim kirish
to'sig'ining balandligini aniqlovchi ko'rsatkichlar vaqt mobaynida birmuncha
o'zgarib ketishi mumkin. Masalan, eng muhim patentlarning foydalanish
muddatining tugashi kirish to'siqlarining balandligini pasaytirib yuborish
an’anasiga ega, aksincha reklamaga qilinadigan xarajatlar, sotuv tarmog'ini
kuchaytirish va boshqalar to'siq balandligini oshirib yuboradi.
Yetkazib beruvchilaming raqobat kuchi tarmoq tashkilotlarining, xomashyo,
butlovchi qismlar, texnologiya, xodimlarning asosiy imte’molchilari bo'lgani
uchun, ular korxona faoliyatining samarasiga bevosita ta’sir ko'rsa-tuvchilar
hisoblanishi bilan shartlanadi. Yetkazib beruv-chining iste’molchiga ta’sir kuchini
bir necha omillar belgilaydi, chunonchi:
• talabvataklifmuvozanati;
• iste’molchining mol yetkazib beruvchidan xarid ulushi, umumiy xarid
hajmiga nisbatan;
• sotib olinadigan obyektlaming ixtisoslashganlik darajasi;](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_28.png)
![• iste’molchining o’xshash tovami yoki o'rindosh tovarni yaratishga kirishish
imkoniyati;
•iste’molchi raqobatchilaming yetkazib beruvchiga nisbatan qiziqishi;
• boshqa yetkazib beruvchilar ishlab chiqaradigan, sotib
olinadigan o'rindosh tovarlaming mavjudligi.
Barcha keltirilgan omillaming ta’siri pul ekvivalentida boshqa yetkazib
beruvchiga o’tishning qiymatini aks ettiruvchi ko'rsatgich sifatida ifodalanishi
mumkin. U qanchalik yuqori bo'lsa, yetkazib beruvchining raqobat kuchi shuncha
yuqori bo'ladi va aksincha.
Xaridorlaming raqobat kuchini talabni aniqlash bilan belgilanadi, chunki
ulaming didi, daromadlari, yoshi va hokazolari har xil. Tarmoq kompaniyalarining
ahvolini baholashni tarmoqdagi raqobatning turiga (oligapolik va monopolistik
raqobatni) qarab amalga oshirish mumkin.
Agar oligopolistik bozor bo'lsa, baholash ko'rsatkichlarini tanlash bular
bo'yicha asosiy tarmoq tashkilotlarini tasvirlash, undan keyin talab etilgan tahlilni
o'tkazish lozim bo'ladi. Agar monopolistik raqobat bo'lsa, bunda strategik
guruhlarni kartalashtirish usulini qo'llash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ushbu
usul raqobatning umumiy suratini tasawur qilish imkoni, unda har bir tashkilotning
o'mini baholash imkonini beradi. RaqobatchUarning soni ko'p bo'lsa va har bir
tashkilotni tadqiq etish qiyin bo'lgan hollarda bu usulning samaradorligi ancha
yuqori bo’ladi. Strategik guruh raqobat strategiyasi bir-birinikiga o'xshash, bozorda
ham bir xil holatga ega bo’lgan tashkilotlardan tashkil topadi.
Bozor kartasini yaratish yo'1-yo’riqlari quyidagilar:
• tarmoq tashkilotlari bir-biridan farq qiladigan ko'r-satgichlarni aniqlash,
masalan, baho-sifat (yuqori, o'rtacha, past) faoliyat miqyosi (lokal, regional, milliy,
global), vertikal integrallashuv darajasi (yo'q, qisman, to'la), assortiment
chizig'ining kengligi (keng, o'rtacha, tor) va hokazolar;
• o'qlari bo'lgan kartaga tashkilotlarga tegishli nuqtalarni joylashtirish;
• bir-biriga yaqin turgan tashkilotlarni strategik guruhga kiritish va ularni
grafik shaklida ajratib ko'rsatish.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_29.png)
![Raqobatni baholash uning ko'rsatgichlarining kelajakda o'zgarishini baholay
bilish kerak. Ayniqsa, aniq tashkilot uchun uning yaqin raqobatchilari qanday
harakatlarni amalga oshirmoqchiligini bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Raqobatchilarning harakatini taxmin qilish, strategik grafikni tuzish asosida
amalga oshiriladi. Quyida tashkilotning profilini tuzish bo'yicha ayrim
ko'rsatgichlar keltirilgan. Raqobat miqyosi, mahalliy, regional, xalqaro, milliy,
global.
Strategik maqsadlar: ustuvor yetakchi bo'lib qolish, tarmoq yetakchisini quvib
yetish, beshta yetakchilar orasida bo'lish, o'nta yetakchilar orasida bo'lish, aniq
raqobatchini quvib o'tish, erishgan vaziyatni saqlab qolish, omon qolmoq.
Bozor ulushiga nisbatan maqsadlar: ichki o'sish hisobiga bozor ulushini
ko'paytirish, yangi tashkilotlarni sotib olish evaziga kengaytirish, bozor ulushini
saqlab qolish (bozorning o'sishiga mutanosib ravishda o'sish), bozor ulushini
yo'qotish va foydani oshirish.
Muhitni tahlil qilishni bozor konyunkturasiga tegishli omillardan boshlab,
tavsiya etiladi. Ularning yordamida strategiyani ishlab chiquvchi uni iste’molchi
nuqtayi nazaridan baholash imkoniga ega bo'ladi. Keyin strategiya raqobatchilar,
taqsimlash shakllari, davlat manfaati va nihoyat manfaatlami kompaniya ichida
ifoda etuvchilar nuqtayi nazaridan baholanadi. Agar marketing strategiyasi bozor
konyunkturasiga to'g'ri kelmasa, uning ayrim elementlari muammo sifatida qayta
ko'rib chiqilishi mumkin. Bu vaziyatda vujudga kelgan muammoni yechishga
yordam beradigan beshta variantli qarorlar mavjud: l) boshqa yoki qo'shimcha
strategiyani taklif etish; 2) bozor muhitining o'zgarishini tahlil etish; 3) firmaning
ichki cheklanishlarini yumshatish, agar ular muammo yaratayotgan bo'lsalar; 4)
to'g'ri kelmaslik holatlarini qabul qilish, lekin vaziyat ustidan nazoratni
kuchaytirish; 5) loyiha bekor qilinishi mumkin.
Oxir oqibat yuqori bosqich rahbarlari strategiya va bozor muhiti orasidagi
qaysi kelishmovchilikni qabul qilish yoki qabul qilmaslik masalasini hal etadilar.
Xorijiy kompaniyalaming marketing rejasining tahlili shuni ko'rsatmoqdaki,
ular o'z rejalariga quyidagi yo'nalishlarni kiritar ekanlar:](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_30.png)
![Birinchidan, ko'pchilik rejalarda sotuvni boshqarish va yangi bozorlarga kirib
borish, asosiy mijozlarga tovarlarni sotish, sotuvga o'qitish, mijozlarga xizmat
ko'rsatish, distribyuter bilan munosabatlami yo'lga qo'yish, regional sotuv, sotuvni
rag'batlantirish va telemarketing dasturlari o'rin olgan. Marketing dasturlarida
personalga, sotuvga, reklamaga qaraganda ko'proq e’tibor beriladi. Ikkinchidan,
ko'pchilik marketing rejalari o'z ichiga yangi tovarlarni ishlab chiqishni oladi.
Uchinchidan, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi, iste’mol buyumlari
va xizmat sohasida band bo'lgan kompaniyalaming marketing dasturi bir-biridan
sezilarli darajada farq qiladi.
Industrial firmalarning rejalarida ko'proq e’tibor yirik mijozlar bUan
ishlashga va eksport mahsulotlarini sotishga berilgan. Xizmat sohasida band
bo'lgan firmalar rejalarida sotish yo'1-yo’riqlariga o'qitish, yangi xizmat turlarini
yaratish, mijozlarga xizmat ko'rsatish va telemarket dasturlari o'rin olgan. Yillik
marketing rejasining tarkibi keltirilgan.
Yillik marketing rejasining tarkibi
___________ Mazmuni
Tushuntirish xati
Bozor muhitining tahlili _
Iste’molchilaming tahlili Raqobatchilarning tahlili Taqsimlash kanalining
tahlili Jamoatchilik manfaatining taWffl Strategivaning tahlili
Tovarlarning bozordagi o'rnini aniqlash strategiyasi
Tovar dasturi _______________________
Bahoni belgilash dasturi
Taqsimlash/sotish dasturi
Reklama dasturi
Nazorat dasturi
Taxminlar va budjet
Marketing rejasi (tovarlarni ishlab chiqarish, bozor faoliyati) reja tarkibiy
bo'laklari ostida rejaning qismlari tushuniladi, undan biri maxsus marketing
budjetini ishlab chiqishga bag'ishlangan.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_31.png)
![Namunaviy marketing rejasi maqsadlar va tavsiyalarni jamlashdan boshlanadi
(savdo va foydalarning o'tgan yilga nisbatan rejalashtirilgan miqdorda oshishi;
ajratma budjet yordamida maqsadlarga erishish, sotuvni rag'batlantirish, reklama
va hokazolar evaziga). Rejaning birinchi asosiy qismida «joriy marketing vaziyati»
maqsadli bozor xarakteri ifodalanadi (sotuvchi va xaridor ahvoli), bozorda
firmaning holati ko'rsatiladi. Rejani tuzuvchi bozor ko'rsatkichlarini, uning asosiy
segmentlarini, buyurtmachilaming ehtiyojlarini va muhitning o'ziga xos
xususiyatlarini mukammal yoritishi, asosiy tovarlarni sharhlashi, raqobatchilami
sanab o'tishi va taqsimot rejasini ko'rsatishi (sotuvdagi vositachilarni) lozim.
«Xavf-xatarlar va imkoniyatlar» qismini ishlab chiqishda firma marketingini
boshqaruvchisi kelajakni ko'rib chiqib ijobiy va salbiy vaziyatlarni boshqarish
talab etiladi. Bunda eng muhimi firma faoliyatiga ta’sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan
muhim hodisalarni ko'ra bilish hisoblanadi 6
.
Xavf-xatarlar va imkoniyatlar ro'yxatini tuzish jarayonida boshqaruvchilar
awalo, firma tovarlarining kelajagiga, ularga bo'igan talabni firmaning taqdiriga
ta’sir etadigan muhim hodisalarni sanab chiqadilar. Keyin ulami xavf-xatarlarga va
marketing imkoniyatlariga bo'lib ko'rib chiqadilar. Bundan quyidagilar kelib
chiqadi:
• Xavf - xatar bu tovaming yashashiga xalaqit beradigan yoki firmani yomon
holatga olib keladigan nomaqbul an ’ ana yoki aniq hodisa tufayli yuzaga keladigan
murakkablik hisoblanadi ;
• marketing imkoniyati bu firma aniq ustuvorlikka ega bo'lishi mumkin
bo'lgan marketing harakatining jozibador yo'nalishi.
Bunday tadqiqotlarni o'tkazish uchun SWOT-tahlil deb ataluvchi usul
qo'llaniladi, ya’ni tashkilotning kuchi, zaif tomonlari, imkoniyatlar va xavflar tahlil
etiladi. Olingan natijalar raqobatbardoshligini, strategik masalalar doirasini
6
О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston Respublikasi, Prezidentining “Aholi
bandligini oshirish hamda mehnat va axolini ijtimoiy muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish
chora- tadbirlari tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish chora-tadbirlari
haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining Axborotnomasi, 2007, №5](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_32.png)
![aniqlashda foydalaniladi.
Har qanday firma, kompaniya, tashkilotning kuchli
• raqobat kurashini mahorat bilan olib borish ko'nikmasi;
• tan olingan yetakchi statusi;
• ishlab chiqarish va marketing miqyosi samaralarini
to'la ravishda foydalanishi;
• o’z texnologiyasiga ega bo’lishi;
• nisbatan kam xarajatlami amalga oshirish;
• samarali reklama;
• mahsulotga innovatsiyalarni amalga oshirish tajribasi;
• ishonchli, professional menejmentga ega bo'lish;
• samarali ishlab chiqarish quwatlariga ega bo'lish va boshqalar.
Firma, kompaniya, tashkilotlaming zaif tomonlari bo'lib quyidagilar
hisoblanadi:
• aniq strategiyaning yo'qligi;
• eskirgan ishlab chiqarish quwatlari;
• past darajadagi foydalilik;
• talab etiladigan ko'nikma va mahsulotlaming yo'qligi;
• operatsiyalarni boshqarish sohasida rnuammolaming mavjudligi;
• tovarlami yangilashda orqada qolib ketish;
• mahsulot liniyasiningjuda tor bo'lishi;
• firma nufuzini yetarli darajada shakllanmaganligi;
• sotuv kanallarining zaifligi;
• raqobatchilarga qaraganda mahsulot tannarxining yuqori bo'lishi va
hokazolar.
Firmaning imkoniyatlariga quyidagilar kiradi:
• iste’molchilarning qo'shimcha guruhlariga xizmat ko'rsatish;
• yangi bozorga yoki segmentga chiqish;
• mijozlarning ko'proq ehtiyojini qondirish maqsadida mahsulot turini
ko'paytirish;](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_33.png)
![• bog'langan diversifikatsiya;
• vertikal integrallashuv;
• jozibali xalqaro bozorga kirish uchun qo'yilgan to'siqlarning barbod bo'lishi;
• raqobatchilarning rahmdilligi va xotirjamligi;
• bozor sur’atlarining o'sishi va hokazolar.
Xavf-xatar bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
• bozorga kuchli raqobatchining kirib kelishi;
• o'rinbosar tovarning sotilishining ko'payishi;
• bozor o'sishi sur’atlarining pasayishi;
• valuta ayriboshlash kurslarining nomaqbul o’zgarishi;
• iqtisodning pasayishi;
• xorijiy davlatlarning o’z ishlab chiqaruvchilarini qo'llab qo'ltiqlashga
qaratilgan qarorlari;
• iste’molchilar didi va afzal ko'rish xususiyatlarining o'zgarishi;
• nomaqbul demografik o'zgarishlar va hokazo.
SWOT-tahlil texnologiyasi axborotlarni har xil turdagi
usullar bilan havola etishni ko'zda tutadi, jumladan, jadvallar tuzish va
matritsa usuli (52-rasm).
Matritsaning chap tomonida oldindan aniqlangan barcha kuchli, zaif tomonlar
yoziladi, yuqori qismida imkoniyatlar va xavf-xatarlar yoziladi.
Matrisada to'rtta maydon hosil qilinib, ularning har birida jufl kombinatsiyalar
ko'rilib strategiyani ishlab chiqishda qo'llaniladi.
I maydon strategiyalarni yozish uchun xizmat qiladi
II maydon xavf-xatarni bartaraf etish uchun foydala-niladigan kuchli
tomonlari, strategiyalari uchun
III firmaning zaif tomonlarini kamaytiruvchi strategiyalar uchun.
IV maydon tashqi muhitda paydo bo'lgan firmaning zaif tomonlarini
xavf-xatarlarni kamaytiruvchi strategiyalar uchun.
SWOT-tahlilining asosiy masalasi mutaxassis uchun istiqbolli strategiyalar va](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_34.png)
![ulaming kombinatsiyasini topish uchun kerak bo'ladigan barcha zarur axborotlarni
berishdan iborat.
Tahlilni bajaruvchining keyingi harakatlari axborotlar hajmini qisqartirish,
eng muhim omillarni ajratib olish va firmaning asosiy muammolarini
shakllantirishdan iborat. Firmaning tikilgan mablag'ga rejalashtirganidan kam
bo'lmagan foydani olish imkoniyati o'zining va raqobatchilaming harakatlarini
solishtirish yo'li bilan baholanadi, chunki tayyor mahsulotlar xizmatlarning narxi
firmada va raqobatchilarda ma'lum bo'ladi.
Xarajatlarni solishtirish uchun quyidagilar talab etiladi:
• xarajatlar daraxtini tuzish;
• raqobatchilar xarajati to'g'risida ma’lumotlarni yig'ish;
• ularni solishtirish va xulosalar chiqarish.
Baholash aniqligi raqobatchilar xarajati to'g'risidagi ma’lumotlaming to'g'riligi
bilan belgilanadi. Tashkilotning raqobatlashuv potensialini har xil yo'llar bilan
(kelajakda raqobatbardoshlik imkoniyatini saqlab qolish imkoniyati, masalan, miqdoriy
ko'rsatgichlardan foydalanish) baholash mumkin.
Raqobatbardoshlik potensiali bo'lib quyidagilar bo'lishi mumkin:
• yuqori bozor ulushi;
• bozor ulushining ijobiy dinamikasi;
• mukammal ishlangan va ketma-ketligini oshiradigan strategiya;
• firma mahsulotini iste’mol qiluvchilarda uning yuqori reytingi;
• firma nuftizining ijobiy dinamikasi;
•kompaniyani samarali pozitsiyalashtirilgan strategik
guruhga mansubligi;
• kerakli moliyaviy resuming mavjudligi;
• tovar nomenklaturasining juda keng bo'lishi;
• baho ustuvorligiga ega bo'lish;
• rentabellik, yuqori texnologiya darajasi, innovatsion
potensial, xodimlaming yuqori professional darajaga ega
bo'lishi.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_35.png)
![Raqobat potensialini pasaytiruvchi omillarga quyidagilar kiradi:
• past darajadagi bozor ulushi;
• bozor ulushining uzluksiz pasayib ketishi;
• puxta ishlangan strategiyaning yo'qligi;
• yuqori bo'lmagan nufuz;
• nufuzning pasayib borishi;
• kompaniya manfaati bo'lmagan strategik guruhga tegishli bo'lishi;
• yuqori darajadagi solishtirma harakatlar;
• xizmatlaming nisbatan past darajada bo'lishi va hokazolar.
Marketing rejasining keyingi qismi bu «harakatlar dasturi» bunda marketing
strategiyalarini dasturlarga aylantirish ko'zda tutUadi va quyidagi savollarga javob
berilishi lozim:
• Nima qilinadi?
• Bu qachon amalga oshiriladi?
• Buni kim bajaradi?
• Bu qancha turadi.
M arketing rejasini ishlab chiqish yana ikkita tarkibiy bo'lakdan iborat:
budjetlarni ishlab chiqish va nazorat tartibi. Keyingi paragraflarda shu masala
ko'riladi.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_36.png)
![Xulosa
Marketing strategiyasi bozor talablari, firmaning kamchiliklari,
iste'molchilarning ehtiyojlari va boshqa ba'zi omillardan kelib chiqib ishlab
chiqiladi. Marketing strategiyasining shakllanishiga tashqi marketing muhiti va
talab holatining tendentsiyalari, tovar aylanmasi tizimi, iste'molchilar talablari
ta'sir ko'rsatadi; raqobat muhitining xususiyatlari va holati; firmaning individual
imkoniyatlari va uning boshqaruv resurslari; kompaniyaning kelajakdagi
rivojlanishining asosiy kontseptsiyasi, uning vazifalari va maqsadlari. Korporativ
marketing strategiyasining asosiy quyi tizimi tijorat tashkilotining mahsulot
marketing strategiyasidir. U mahsulot assortimenti, nomenklaturasi, hajmi va sifati,
mahsulotni bozorda sotish masalalari bo'yicha eng muhim strategik qarorlarni
tahlil qilish, ishlab chiqishga qaratilgan. Bu omon qolish, iqtisodiy o'sish, sokin
yashash va kompaniyaning tijorat muvaffaqiyati uchun asosiy strategiyadir. Uning
asosiy komponenti joriy yil uchun mahsulot dasturini optimallashtirish
hisoblanadi. Shunday qilib, bozor sharoitlarining kengayishi natijasida tanlangan
aniq maqsadli bozorga nisbatan marketing strategiyasi yaratiladi. Uning asosida
quriladi strategik rejalashtirish va uning yordami bilan kompaniyaning kelajakdagi
raqobatdosh ustunliklari ta'minlanadi. Bu oqilona va mantiqiy dizayn natijasidir
uzoq muddatli rejalar muvaffaqiyat, buning asosida ishlab chiqarish va sotishni
izchil rivojlantirish yo'lidagi harakat amalga oshiriladi. Ishlab chiqilgan strategiya
asosida butun marketing kompleksi uchun aniq tadbirlarning batafsil dasturi
tuziladi, mas'ul ijrochilar tayinlanadi, kelajakdagi xarajatlar aniqlanadi va
muddatlar belgilanadi.](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_37.png)
![Adabiyotlar:
1 . О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: О‘zbekiston, 200 9 . – 40 b.
2. О‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Xususiy korxona
tо‘g‘risida”gi Qonuni. -О‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari tо‘plami. № 3 -
T.: Adolat, 2004 . – 7-9 b.
3. “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni
rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” :
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi PF-4191-son
Farmoni // О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami – 9 son – 2010- 9
mart.
4. “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga
oshirish bо‘yicha tashkiliy chora-tadbirlari tо‘g‘risida: О‘zR Prezidentining
Farmoyishi. 2009 yil 9 dekabr //Xalq sо‘zi. -2009. - № 238. – mo dekabr. – 1 b.
5. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Bozor islohotlarini
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor
yо‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi”
Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005 , 15 iyun.
6. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari
tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy
talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish tо‘g‘risida” Farmoni// Xalq sо‘zi,
2005,15 iyun.
8.О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston
Respublikasi, Prezidentining “Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va axolini
ijtimoiy muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari
tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish chora-
tadbirlari haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining
Axborotnomasi, 2007, №5](/data/documents/68164e4e-5f2f-4137-aa14-7348af156fa1/page_38.png)
Mavzu: Marketing strategiyasini shakllantirishni boshqarish Reja: Kirish 1 Marketing strategik rejasini shakllantirishning dastlabki shart- sharoitlari va texnologiyasi 2 Marketing strategiyalari va korporativ maqsadlarga erishishda ularmng roli 3. Bozor kartasini tuzish ya strategik rivojlanish yo’lini tanlash 4. Marketingni taktik rejalashtirishning asosiy bosqichlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish Marketingni boshqarish - bu tovarlar va xizmatlarga talabni shakllantirish va takrorlash jarayonini shakllantirish va takrorlash jarayonini kuchaytirish va ularni ko'paytirish jarayonini kuchaytirish bo'yicha ishlarni amalga oshirish, boshqarish, audit va rag'batlantirish bo'yicha boshqaruv tadbirlari. Marketing boshqaruvi falsafa va marketing faoliyatini faollashtirish vositalari, uning asosiy maqsadi nafaqat sotish va rag'batlantirish, balki talabni boshqarish bo'yicha. Shu bilan birga, marketingni boshqarish, bozorning atrof-muhitni tahlil qilish, vaziyatni tahlil qilish va bozorni bashorat qilish va tashkilotning salohiyatini o'z ichiga olgan bozordagi korxonaning barqaror raqobatdosh afzalliklarini ta'minlash jarayoni bilan bog'liq maqsadli faoliyatdir potentsial, bozorda xulq-atvor strategiyalari va strategiyalarini ishlab chiqish. Marketingning marketing maqsadlari va tashkilotning muayyan vaziyatdagi xatti-harakati, marketing rejasi- aralashmasini ishlab chiqish, I.E. Marketing choralarini amalga oshirish va marketing faoliyati natijalarini baholash bo'yicha tashkilotlar, boshqarish, boshqarish, nazorat qilish. Marketing boshqaruvi nafaqat funktsiya sifatida marketing jarayonidagi vazifalar bilan munosabatlarda, balki korxona va korxona maqsadlariga erishish uchun mas'ul bo'lgan jamoani boshqarish vazifalari bilan qaralishi kerak. Shunday qilib, marketingni boshqarishning ijtimoiy-iqtisodiy tizimining har qanday ierarxik darajasida marketing boshqaruvining funktsional va institutsional ma'nolarini birlashtiradi.
Funktsional ma'noda marketingni boshqarish har qanday echimni (masalan, rejalashtirish uchun) shakllantirish, tashkilot (masalan, rejalashtirish) faoliyati yoki jarayoni sifatida ko'rib chiqiladi (masalan, ijro yoki boshqarish). Institutsional ma'nosida marketing boshqarmasi - bu huquqiy va tashkiliy hokimiyat asosida, uning shaxsiy xodimlari yoki majburiy ijro etilishi shart bo'lgan ishchilarning buyrug'i va vazifalari o'rtasida taqsimlanadi. Qo'llanma sifatida, menejer yoki menejerlar guruhi. Bunday holda menejment ushbu kompaniyaning korxonasini, bo'limni yoki boshqa boshqa bir boshqa boshqaruv tuzilmasini boshqarish sifatida qaraladi. Marketing-boshqaruv muhitini tashkil etuvchi asosiy omillar madaniyat, siyosat va tuzilishdir.
1 Marketing strategik rejasini shakllantirishning dastlabki shart-sharoitlari va texnologiyasi Marketologlar tomonidan foydalaniladigan «strategiya» atamasi har xil mazmunga ega bo'lishi mumkin. Strategiya marketingga tegishli faoliyatning bir qismi bo’lib, marketingni rejalashtirish va uni amalga oshirish, firmaning tovar ishlab chiqarish faoliyatining bosh maqsadlari, yo'nalishlarini belgilash, tovar va narx siyosatini ishlab chiqish, raqobat kurashini olib borish, ichki va tashqi bozorlarga kirish, ularda o'zining ulushiga ega bo'lishi, reklama ishlarini olib borishi, xullas firmani muvaffaqqiyatli faoliyat olib boradigan ishlarni amalga oshirishni bajaradi. Strategiya firmaning rahbariyati tomonidan bajariladigan marketing faoliyatini tashkil qilish, boshqarish, resurslardan samarali foydalanib foydani ko'paytirishga oid ishlarni o'z ichiga oladi. Bugungi kunda «strategiya» marketing kompleksining har xil elementlari bilan birga tasawurga ega bo'ladigan atama 1 . Masalan, marketologlar ko'pincha mahsulot strategiyasi, tovarlarni taqsimlash strategiyasi, reklama qilish va tovarlarni sotish strategiyasi, bahoni belgilash strategiyasi, tovarlarni taqsimlash strategiyasi degan so'zlarni ishlatadilar. Amalda strategiya deb ataluvchi so'z, bir tomondan bozomi rivojlantirishga qaratilgan ishlarni ko'zda tutsa, ikkinchi tomondan bozorni maqsadli tanlashga qaratilgan marketing qarorlarining keng spektrlarini anglatadi. Marketingni boshqarishda strategik va taktik qarorlar mavjuddir. Dj.Steyner va Dj.Miner(l6) strategik qarorlarning taktik qarorlardan farqlantiradigan quyidagi belgilarini keltiradilar : Muhimligi Tashkilot va firma uchun strategik qarorlar taktik qarorlarga nisbatan muhimroq hisoblanadi. P. Drukeming fikricha «to’g’ri buyumlarni ishlab chiqarish, buyumlarni to’g’ri qilishdan ko’ra muhimroqdir>>. Agar firma o'z harakatlarini tovar bozorlarini egallashga yo'naltirsa, bu, agar u xulosalarda xato qilsa ham, to’g’riroq bo'ladi. 1 Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni
Ammo favqulodda yaxshi marketing taktikasi (reklama kompaniyasi, sotuv uchun kurash va hokazolar) P. Druker ta’biri bo'yicha muvaffaqiyatsiz tovar-bozor maqsad- larining o'rnini bosolmaydi. Boshqaruv darajasi Strategik qarorlar marketing bo'yicha bosh boshqa-ruvchilar tomonidan, taktik qarorlar esa ishlab chiqarish va mahsulotni realizatsiya qiluvchi rahbarlar tomonidan qabul qilinadi. Ko'rinib turibdiki, strategik qarorlar muhimroq bo'lganligi uchun ularni yuqori darajadagi rahbarlar qabul qiladi. Vaqt davrlari Strategik qarorlar vaqt nuqtayi nazardan uzoqroq muddatga mo'ljallab qabul qilinadi, taktik qarorlar esa qisqa muddatni mo'ljallab qabul qilinadi. Strategik rejalar o'n yillik davrga mo'ljallanib ishlab chiqilishi mumkin (taktik qarorlar asosida ishlab chiqiladigan yillik marketing rejalaridan farqli o'laroq). Doimiylik Strategiyani shakllantirish bu uzluksiz va muntazam boUmagan jarayondir, qachonki, yangi imkoniyatlar yoki xavf- xatarlar paydo bo'lganida atrof-muhitni muntazam kuzatib turish strategik rejalashtirishga bo'lgan harakatlarni rag'bat lantirib turadi. Taktik rejalashtirish odatda moliyaviy rejaning yillik bosqichlariga to’g’ri keluvchi muntazam ravishda belgilangan vaqt asosida ishlab chiqariladi. Muammo xarakteri Strategik muammolar odatda tarkiblashtirilmagan bo'lib, kamyob hisoblanadi. Taktik qarorlar ko'proq tarkib-lashtirilgan va davriy xarakterga ega. Shunday qilib, taktik qarorlar bilan bog'liq xavf-xatarlami baholash oson kechadi. Undan tashqari strategiyani shakllantirish jarayonida taktikani shakllantirishga qaraganda ko'proq alternativ vazifalami tahlil qilishga to'g'ri keladi. Kerakli axborotlar Strategiyalar firmaning tashqi muhitga bo'lgan munosabatidan iborat bo'lgani uchun uni shakllantirishda tashkilotga nisbatan tashqaridan keluvchi hisoblangan har xil hajmdagi turli-tuman axborotlarni talab qiladi. Axborotlaming ko'pchilik