logo

“MATN TILSHUNOSLIGI” FANIDA NUTQ DERIVATSIYASI MUAMMOLARINI O‘RGANISH

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.134765625 KB
“MATN TILSHUNOSLIGI” FANIDA NUTQ   DERIVATSIYASI
MUAMMOLARINI O‘RGANISH
Reja:
1. Nutq til sistemasining amalda qo‘llanilish ob’ekti sifatida.
  2.   Derivatsion   jarayonda   matn   tarkibida   sintaktik   strukturalarning
Shakllanish omillari.
  3.   Matn   tarkibidagi   nutqiy   parchalarning   bir-biri     bilan   ketma-ket
(paradigmatik) bog‘lanishi haqida tushuncha.
  Ma’lumki, hozirgi vaqtda jahon tilshunosligida inson nutqining   Shakllanish
jarayoni     va   uning   real     qo‘llanishi     kabi   masalalarni   o‘rganishdek   dolzarb
vazifalar   turibdi.     Bunda     asosiy   e’tibor     til   sistemasining     nutqda
qo‘llanilishi     va   bu   jarayonda     jumlaning,   jumlalar     majmuasining     nutqiy
zanjir     sifatida   voqealanishi,   uning     ahamiyatini     o‘rganish     masalasiga
qaratilmoqda. 
Aytish   lozimki,   F.de   Sossyur   ta’limotiga   ko‘ra   nutq   bilan     nutqiy
faoliyat   farqlanadi,   ular   muShtarak   hodisalar   emas.   Nutq   insonning     nutqiy
faoliyati  mahsulidir. Nutqiy  faoliyat  o‘ta dinamik  xarakterga  ega, zotan, u
insonning     jamiyatda   tutgan   mavqei   bilan,   yashash   tarzi   bilan   uzviy
bog‘lanadi. Lingvistika  (o‘zbek tili)  yo‘nalishi  bo‘yi c ha  magistratura  ta’limi
o‘quv   dasturidan   o‘rin   olgan   “Matn   tilshunosligi”   o‘quv   predmetida   xuddi
ana   s hu masalalarni hozirgi zamon tilshunosligi yutuqlari negizida o‘rganish
ko‘zda tutilgan.  
Nutqni   insonning  so‘zlaShuv  jarayonida   vujudga  keladigan    yaxlitlan-
gan   til   materiali   sifatida   idrok   etamiz.   Inson   o‘z   nutqiy     faoliyatida   til
sistemasidan     foydalanadi.   Inson   nutqi   til   birliklarining     kesishish     c hizig‘i
hisoblanadi   va     bunda   til   unsurlarining     pog‘onali     munosabati     vujudga
keladi 1
.  Boshqacha aytganda, til  birliklarining  har biri  o‘zidan katta  birlik
sathida   qo‘llanila     boshlaydi.  Ana   Shu   nuqtai     nazardan     nutq   ham   dinamik
xarakter  kasb etadi. 
Inson   nutqining   eng   asosiy   xususiyatlaridan     biri   uning   bog‘lanishli
ekanligidir. Mazkur  xususiyat  nutqning  tarkibiy qismlari  hisoblovchi  gap,
ilovali   qurilmalar,   murakkab   sintaktik   qurilmalar,   abzas   kabilarning     o‘zaro
semantik va sintaktik munosabatidan   kelib   c hiqadi. Ular   o‘rtasida   bunday
munosabat   bo‘lmas ekan,   nutqda   o‘zaro aloqadorlik, pog‘onali munosabat
1
  Турниёзов   Н.Қ.   Нутқ   лингвистикасига   доир   баъзи   мулоҳазалар   //   Нутқ   лингвистикаси
(халқаро илмий-назарий конференция материаллари). – Самарқанд, 2006. – Б. 6-7. ham   bo‘lmaydi.“Matn   tilshunosligi”fani   o‘rganilayotgan   da   masalaning   ana
Shu tomonlari konkret misollar tahlili asosida ochib berilishi lozim.  
RavShanki,   nutq   til   sistemasining       amalda   qo‘llanilishi     obyekti
sanaladi.     Shu   bois     nutqni     gap   va   undan     katta   birliklarning   majmuasidan
s hakllanadi   deyilsa,   masala   mohiyatiga   bir   tomonlama     yondilgan     bo‘ladi.
Chunki      inson    nutqi       birinchi   galda     unli   va   undash  tovushlarning  o‘zaro
sintagmatik   munosabatini   taqozo   etadi.   Biroq   ayni   paytda   “Matn
tilshunosligi” kursida asosiy e’tibor matn va nutq derivasiyasiga   qaratilgani
uchun   o‘qituv c hi   sintaktik       strukturalar     haqida     ham   mulohaza   yuritishi
lozim bo‘ladi. 
Nutq nafaqat til sistemasi     unsurlarining   amalda qo‘llanilishini, balki
so‘zlov c hining   individual   tajribasi   va   bilimining   ham   hayotga   tadbiq
etilishini   ko‘rsatadi.     Shunga   ko‘ra,   dars   jarayonida   nutq   ikki     narsani     -   til
materiallari   va   so‘zlov c hining   ularga   munosabatini   taqozo   etadi,   deb
izohlanishi maqsadga muvofiqdir.  
Ma’lumki,   hozirgi   tilshunoslikning     asosiy   muammolaridan   biri   til
bilan     nutqning   o‘zaro     munosabatini     o‘rganishdan     iboratdir.     Mazkur
muammo     talqini     barcha   lingvistik     nazariyalarga     asos    bo‘ladi.     Bu   holat
sintaktik  nazariyalarda  yanada oChiqroq  ko‘zga tashlanadi. 
Shuni   ham   ta`kidlash   lozimki,   hozirgi     patgacha   tilshunoslarning
asosiy e’tibori til hodisalarini o‘rganishga qaratildi, nutq  lingvisti-kasi, matn
tarkibidagi   nutq   birliklarining   derivatsion   imkoniyatlari     esa   olimlar
e’tiboridan   c hetda   qolib   keldi.   Shu   bois   hozirgi   paytda   nutq   lingvistikasi
masalasiga   jiddiy   e’tibor   berilmoqda.   To‘g‘ri,   o‘tgan   asrning   50-yillarida
mazkur   masalaga     bir   guruh   olimlarning     e’tibori     qaratilgan     edi.     Lekin
jahon   tilshunosligida   ayrim   Chalkashliklar     kelib   c hiqqanligi   sababli     bu
masala   tilshunoslarning    ilmiy  ishlarida      etarli    ahamiyat   kasb     eta  olmadi. Masalan,   V.Skalichka   nutqni   stilistik   hodisa   deb   targ‘ib   etgan   bo‘lsa 2
,
E.Koseriuning     tadqiqotlarida     esa   nutq     o‘ta     keng     hajmli   hodisa   sifatida
izohlanadi va til uning  ma’lum bir   qismiga  tenglaShtiriladi 3
. 
Ko‘rinadiki, tilshunoslikda nutq derivatsiyasi, uning matni   s hakllantirishdagi
o‘rni   kabi     umumnazariy     masalalarning     qandaydir   bir   qirrasi   yoritiladi,
xolos.   Shunga   ko‘ra,   bunday   qarashilarda   ayrim   nuqsonlar   ham   ko‘zga
tashlanadi.     Bunday   nuqsonlar   sirasiga   til   sistemasining   nutqda   real
qo‘llanilishi,   til     belgilarining   matn   tarkibidagi   o‘zaro     munosabati   kabi
masalalarning  nazardan   c hetda qolganligini  kiritish  mumkin.
Shuni   alohida   eslatib   o‘tish   kerakki,     bog‘lanishli   nutq   komponentlarining
o‘zaro   sintaktik   munosabatlari   sintagmatik   qatorda   voqelanadi,   ya’ni   matn
tarkibida nutq parchalari bir-biri bilan ketma-ket bog‘lanadi.   Bunda  ularning
semantik     holati     hamda   sintaktik   salmog‘i     bir   xil   darajada     bo‘lishi     s hart
emas. 
So‘zlaShuv   jarayonida so‘zlov c hining zimmasiga matn yoki nutqning
to‘g‘ri   va   ravonligini   ta`minlash   vazifasi   yuklatiladi.Aks   holda   tinglovchii
uchun   xabar   mazmunida     nuqsonlar   ro‘y   berishi   mumkin.   Shu   bilan   birga,
so‘zlov c hi va tinglovchi n i muloqotida  ularning ijtimoiy holatlari ham muhim
mavqega   ega   bo‘ladi.   Masalan,   tilshunos     bilan   kosmonavtning   yoki
kimyogar   bilan   dengiz   ishChisining   nutqiy   muloqotlarida   nutq   komponent-
larini   mukammal   qo‘llaniladi   deb   bo‘lmaydi.   Shuning   uchun   nutqning
benuqson     bo‘lishini     faqat     lokal   bog‘liqlik     hamda   global   holatda,     ya’ni
nutq     parchalarining     umumiy     aloqasi   bilangina     izohlab   bo‘lmaydi.Bunda
so‘zlov c hi   bilan   tinglovchiining   umumiy   tayyorgar-ligi     ham   katta
ahamiyatga  ega  bo‘ladi. 
2
2
  Бу ҳақда қаранг: Курилoвич Е. Дeривaция лeксичeскaя   и дeривaция   синтaксичeскaя //
Oчeрки  пo лингвистике. – М.: Инoстрaннaя  литeрaтурa, 1962. – С. 58-64.  
3
3
  Турниёзoв   Н.Қ.   Ўзбeк   тили   дeривaциoн     синтaксисигa   кириш.   –   Сaмaрқaнд:   СaмДУ
нaшриёти,   1990;   Зaлeвскaя     A.A.   Нeкoтoрыe     прoблeмы     тeoрии     пoнимaния     тeкстa   //
Вoпрoсы  языкoзнaния 2002. №  3. Tub struktura – bu eng  kichik  (minimal)  semantik  struktura  bo‘lib, u
har     qanday   xabar     ifodasini     beruvchi     nutq     birligining     Shakllanishida
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan  bazal (bazaviy) strukturani    taqozo etadi. Ana
Shu bazal struktura asosida nafaqat ma’lum bir gap, balki murakkab sintaktik
qurilmalar,   abzasdan   tortib   makromatnga c ha   bo‘lgan   nutq   parchalari
Shakllanishi  mumkin.  Bularning  baricha  sintaktik  derivasiya nazariyasiga
asoslanadi, zotan, har bir  Shakllanishning oxirgi  natijasi derivatni  (hosilani)
taqozo  etadi. 
  So‘z birikmalari, Shubhasiz,sintaktik derivasiya mahsuli hisoblanadi va
bog‘lanishli   nutqda,   matnda   ma’lum   bir   gap   doirasida   s hakllanadi.   Bundan,
albatta,   mustaqil   matn   holida   qo‘llanilgan   so‘z   birikmalari     mustasno.
Chunki ular  gapdan tashqarida  voqelanadi. 
So‘z     birikmasining     xomashyosi     sifatida     ikki   (ba’zan   bir   necha)   operand
qatnaShadi   va   ular   derivasion   munosabatga   real   operator,   belgisiz   operator
yoki nol operator  vositasida kirishadi:
1 . Simvol drujb ы .  2. Mustaqillik poydevori. 3. Do‘stlik tayanchi.    
Keltirilgan   misollarning   birinchi   ham,   ikkinchisi   ham,   uchinchisi   ham   ikki
operandli   bo‘lib,   birinchisida   real     operator   - ы ,   ikkinchisi   va   uchinchisida
belgisiz qaratqich kelishigi hamda egalik qo‘Shim c hasi ishtirok  etmoqda. 
Derivasion   jarayonda     sintaktik     strukturalarning   Shakllanishi   uchun
operator   muhim   mavqega   egadir.   U   matnlarni   Shakllantirishda     turli   xil
vositalar   yordamida     ifodalanadi.   Masalan,   predlog,   teng   va   ergashuvchi
bog‘lov c hilar,   ko‘makChilar,   kelishik   affikslari   ana   Shunday     vositalardan
hisoblanadi. 
Shunga   alohida   ahamiyat   berish   kerakki,   matn   tarkibida   sintaktik
strukturalarning   kichigi   nisbatan   katta   struktura     sathida     faollik   oladi.   Shu
bois gap o‘zidan kichik birlik - so‘z birikmasining derivasion jihatdan faollik
olishi   uchun   ham   asosiy   sintaktik   maydon   hisoblanadi.     Gapning   sintaktik Shakllanishi   esa   matn   tarkibida   ro‘y   beradi.   Bunda   “Matn   tilshunosligi”
fanidan   dars   beruvchi   o‘qituv c hi   mikro   –   va   makromatnlarni   farqlashga
alohida   ahamiyat   berishi   lozim.     Har   qanday   katta     matn     o‘zidan   kichik
matnlarga   nisbatan   makromatn   sanaladi.   Shuning   uchun   abzasni   murakkab
sintaktik     qurilmalar   uchun   makromatn   tarzida,   bobni   abzas   uchun
makromatnlar  tarzida o‘rganish yaxShi samara beradi.
3 - MAVZ U  
M ATN DA  SINTAKTIK    ALOQA NI   TA’MINLOVCHI
LEKSIK  VOSITALAR
Reja:
  1.   Matn   komponentlarining   o‘zaro   sintaktik   bog‘lanishi   haqida
tushuncha.
2.   Matn     komponentlarining     o‘zaro   sintaktik     bog‘lanishida   leksik
takror,   sinonimik   munosabatlar,   olmoshlar,   kirish   so‘z   va   birikmalar   hamda
bog‘lovChilarning o‘rni haqida.
Tayanch   so‘z   va   iboralar:   matn,   matn   komponentlari,   matn
komponentlarining   sintaktik   aloqasi,   iatnda   sintaktik   aloqani   ta’minlov c hi
vositalar,   leksik   takror,   olmoshlar,   sinonim   so‘zlar,   abzatslararo   sintaktik
munosabat.  
1.   Matn   komponentlarining   o‘zaro   sintaktik   bog‘lanishi   haqida
tushuncha.   Keyingi   yillarda     jahon   tilshunosligida   matn,   uning   mohiyati,
leksik   va   grammatik   xususiyatlari   tadqiqiga       bag‘ishlangan   ishlar   ortib
bormoqda.Ularning   aksariyatida   matn   komponentlarining   semantik     aloqa-
sini   o‘rganishga   asosiy   e’tibor   qaratiladi.   Bo`yichaa,   matn   komponent-
larining   sintaktik   jihatdan   ham   bog‘lanishli   ekanligini     mukammal   talqin
etish   uchun   vaqt     keldi,   zotan,   matn   faqat     semantik   jihatdan     emas,   balki sintaktik    jihatdan  ham   yaxlitlikni   taqozo  etadi.    Boshqacha   aytganda,  matn
komponentlari     qanday   yo‘sinda     bo‘lmasin   sintaktik   jihatdan   ham   o‘zaro
bog‘langan  bo‘ladi.
2.   Kuzatishlar   Shundan   dalolat   beradiki,   matn     komponentlarining     o‘zaro
sintaktik     bog‘lanishiga   quyidagi   omillar   o‘z   ta’sirini   ko‘rsatadi:   a)   leksik
takror; b) sinonimik munosabatlar; v) olmoshlar; g) kirish so‘z va birikmalar;
d) bog‘lov c hilar. 
Ba’zan   leksik   takror   matn   komponentlarining   sintaktik   aloqasi   uchun
asos   bo‘ladi:   Mana   bugun,   Nizomjon   yana   Dildor   bilan     uchraShdi.
Nizomjon  yig‘ilib qolgan gaplarini  entikib,  s ho s hilib gapirar, Dildor bo‘lsa
beparvogina   uning   gaplariga     quloq     solib   borar   edi.   Umuman,   Dildor
keyingi   paytlarda   sal   boshqacharoq   bo‘lib   qolgan   edi.   Nizomjonni
ko‘rganda bir  qizarib olardi-da, pildirab  qochib ketardi  (S.Ahmad. Ufq). 
Keltirilgan   matnda   Nizomjon     va   Dildor     so‘zlariga   e’tibor   bersak,
ularning   turli   sintaktik     vazifalarda   kelib,   matn   komponentlarining   o‘zaro
sintaktik     munosabatini     ta’minlanayotganini   ko‘ramiz.   Birinchi   gapda
Nizomjon   ega,  Dildor  to‘ldiruv c hi, ikkinchi komponent – murakkab sintaktik
qurilmada   esa   Nizomjon   va   Dildor   so‘zlarining   har   ikkalasi   ham   ega
vazifasida     kelmoqda.   Uchinchi   gapda   Dildor     ega   vazifasida,   to‘rtin c hi
gapda    esa   Nizomjon     so‘zi  to‘ldiruv c hi  bo‘lib  kelmoqda.  Bundan    tashqari,
mazkur matnda   gaplari    so‘zi ham  takroriy qo‘llanilib, bir o‘rinda vositasiz,
ikkinchi o‘rinda esa vositali to‘ldiruv c hi vazifasini bajaradi.
Sinonimik   so‘zlar     badiiy   matn   komponentlarining   sintaktik
munosabatini   ifodalashda     ham   muhim   ahamiyat     kasb   etadi.     Bunda   bir
komponentning   sathida kelayotgan ma’lum   bir so‘zning ikkinchi, uchinchi
va   h.k.   komponentlarda     sinonimlari   yoki   sinonimik     ma’noli     unsurlari
ishtirok   etadi:   Qish   sovuqlari   ham     Gavharshodbegimning     hayotidan
uzoqlaShib ketdi. Ulug‘bek . . . ikki qavatli  ko‘Shkda  onasi  Sharafiga  katta qabul     marosimi     o‘tkazdi.   Marosimda       Gavharshodbegimning   barcha
kelinlari   Shaharning  aslzoda  ayollari   ham ishtirok etdilar.  Ziyofatdan  so‘ng
hammalariga  sarupolar ulaShildi. (P.Qodirov. Ona lochin vidosi). 
Keltirilgan   matnda   sinonimik     ma’noli     quyidagi     so‘zlar   mavjudligini
ko‘ramiz:   Gavharshod begim – ona (si),   qabul   marosimi – ziyofat, kelinlar
(i), aslzoda ayollar – hammalari(ga), barcha – hamma.  
Ayni paytda matn komponentlari (gaplar)ning soni to‘rtta bo‘lib,   sinonimik
ma’noli   so‘zlar   ularning   barichada   qatnaShmoqda   va   komponentlarning
o‘zaro   sintaktik  aloqasini  ta’minlaydi 1
. 
Matnning tarkibiy qismlari o‘rtasida  sintaktik aloqa shakllanishi uchun
olmoshlarning  ham ahamiyati  juda kattadir. Bunda olmoshning ot, sifat, son,
ravish kabi mustaqil so‘zlar o‘rnida     qo‘llanila olishi   muhim mavqega ega
bo‘ladi:   Mehmonlar   og‘ir   sukunatdan   qorong‘i   xonaqohga   bitta   –   bitta
kirdilar.  Barcha     o‘zini   g o‘ yo   payg‘ambar     qabri   oldida   his   etardi .  O‘rtadagi
toShni   navbat   bilan    bir  –  bir   o‘pib ,  ho‘ng  –  ho‘ng   yig‘ladilar .
Gumbaz   ustidagi   kabutarlar   ovozi     ularga   guyo   samodan     kelgan
payg‘ambar ovozi kabi  tuyulardi  (Oybek. Ulug‘ yo‘l).
Berilgan   matn   to‘rt   komponentli   bo‘lib,   birinchi     va   ikkinchi     gaplar
barcha    jamlovchi olmoshi   vositasida, ikkinchi va uchinchi gaplar   implitsit
ifodali     ular     uchinchi   va   to‘rtinchi   gaplar   esa   ularga     olmoshlari     bilan
sintaktik   aloqada     ekanligini   ko‘ramiz.   Mazkur     olmoshlarning   baricha
mehmonlar  so‘zining substitutlari sifatida  kelib  barcha  – ega, yaShirin holda
kelayotgan   ular     ham   ega,   ularga     olmoshi     esa   vositali     to‘ldiruvchi
funksiyalarini  bajarmoqda.
Matn komponentlarining sintaktik  aloqasi  kirish so‘z vositasida  voqelanishi
ham   mumkin.   Bunda     kirish   so‘z     o‘z   vazifasiga   ko‘ra   bog‘lovchiga
1
  1
  Сильман   Т.И.   Синтактико   –   стилистические   особенности   местоимений   //   Вопросы
языкознания, 1970, № 4. – С. 23-24.   yaqinlaShadi 2
.   Xususan,   kirish   so‘z   vazifasida     kelgan   modal   so‘zlarda
bunday     imkoniyat   ancha   salmoqlidir.   Kirish   so‘zlar     hozirgacha
tilshunoslikda   gapning   boshqa     bo‘laklari   bilan     grammatik     aloqaga   ega
emas, degan fikr qat’iylaShgan. 
Matn   shakllanishida     bog‘lovchilar   ham     muhim     vazifa     bajaradi.
Bunda     bog‘lovchilarni     vazifalariga   ko‘ra   ikkiga   bo‘li nadi :   a)   m ustaqil
gaplarning     o‘zaro   munosabatini     ta’minlovchi   bog‘lovchilar ;   b)   a bzatslar
munosabatini     ta’minlovchi   bog‘lovchilar.   Matn   tarkibidagi   mustaqil
gaplarning   sintaktik   munosabatini   ta’minlov c hi   bog‘lov c hilar     mikro
maydonda ham, makro maydonda ham qo‘llanishi mumkin. 
Bog‘lov c hi makromatn   tarkibida   kelganda   ko‘proq abzatslarning semantik
va bir paytning o‘zida  sintaktik aloqalarini  ta`minlash uchun  xizmat  qiladi:
1.   Atrofni   o‘rab   kelayotgan     merganlar   yoy   o‘qi   bilan   uni     nishonga
olayotganlariga     ko‘zi   tushib,   vahimasi     battar   oShdi.   Sarosima   ichida
qoyatoShning  narigi pana tomoniga o‘zini otdi. 
Biroq qoyaning narigi tomoni      ikki  yuz qulo c h   balandlikdagi    toSh jarzov
edi.   Zov   tagidan o‘tgan Hirot daryosi   tog‘lardan   kelgan sel bilan to‘lib-
toShib  oqmoqda  (P.Qodirov. Ona  lochin vidosi).
2. . . . oshirib bajarganlarga  ustama  mukofot  belgilash; tog‘da sobiq Quyki
rayonini tiklaSh; uning o‘ziga xos  ekonomikasi  bilan alohida  Shug‘ullanish
…
Lekin   bu  takliflarni     aytish  uchun     Orif   aka   ko‘p     idoralarning  ichiga     kirib
Chiqdi (A.Muxtor. CHinor).
Berilgan   misollarning   har   ikkisi   ham   makromatnning   muayyan
parchalari     sanaladi.   Birinchi   misolda     makromatnning   ikki   abzatsi     biroq
zidlov bog‘lovchisi orqali sintaktik va semantik munosabatga  kirishayotgani
ni   ko‘ramiz.   Ayni   paytda     ikki   abzatsning   sintaktik     aloqasi   uchun   qoya,
2
2
  Солганик Г.Я.  Синтаксическая  стилистика: - М.: Высшая  школа, 1973. – С. 76-79.    nar i gi   tomoni     so‘z   va     so‘z   birikmalari   ham   xizmat     qilmoqda.   Bu   o‘rinda
abzatslararo     leksik   takror     qo‘llanilayotganini   ko‘ramiz.   Mazkur     vositalar,
o‘z   navbatida,   abzatslar   o‘rtasidagi   sintaktik   munosabatning     yanada
mukammalroq tus olishiga ko‘maklaShmoqda.
Ikkinchi    misolda    abzatslararo    sintaktik    munosabat   lekin    zidlov   bog‘lovChi
vazifasida     Shakllangani     ko‘zga   tashlanadi .   Bu     o‘rinda   ham   sintaktik
aloqaning   uzviy     ekanligini   qayd   etamiz .   Chunki   ayni   paytda   ikki   abzats
sintaktik     munosabati   uchun   ikkinchi   abzats   boshida     kelayotgan
bog‘lovchidan   tashqari,   bu   ko‘rsatish   olmoshi   hamda   birinchi     abzatsda
ma’no   salmog‘ini     umumlashtirib     ko‘rsatayotgan   takliflar   so‘zining     ham
ahamiyati  katta bo‘lmoqda. 
Shunday qilib, matn   komponentlarining   turli yo‘llar bilan, jumladan,
leksik   takror,   sinonimik     vositalar,   olmosh   -     substitutlar,     kirish   so‘z   va
birikmalar,   bog‘lovchi   kabilar   yordamida     sintaktik     munosabat     tashkil
etishini ko‘ramiz.  Bunday vositalar ning   har   biri   kelgusida   alohida   tadqiqot lar
uchun   asos    bo‘la   oladi .     Adabiyotlar
1.  Boymirzaeva S. Matn mazmunida temperollik semantikasi. -Toshkent, 
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2009.
2.  Yoldoshev M. Badiiy  matn  va uning lingvopoetik tahlili asoslari. - Т ., 
2007.
3.  Yoldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi. - Т .: “Fan”, 2008.
4.  Yoldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. - Т ., Alisher Navoiy 
nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010.
5 . Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. -T .:, 1989.
6 . Rasulov I. Murakkab sintaktik butunlik. O‘zbek tili va adabiyoti. 1983, 
№1.
7.  Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M. va boshq. 
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. -  Т .: “FTM”, 2009.
8 . Shomaqsudov A., Rasulov I. va boshq. 0 ‘zbek tili stilistikasi. -  Т .: 
O‘qituvchi”, 1983.9. Abdupattoyev M.T. O‘zbek matnida supersintaktik 
butunliklar. Filol. fan.nom. ...diss.avtoref. -  Т ., 1998.10. Mirtojiev M. 
Lingvistik metaforalar tasnifi.//O' ТА , 1973, № 4,-B.34-37.11. Tog‘ayev O. 
Publisistika janrlari.-Toshkent: “O‘qituvchi”, 1976-B.155.

“MATN TILSHUNOSLIGI” FANIDA NUTQ DERIVATSIYASI MUAMMOLARINI O‘RGANISH Reja: 1. Nutq til sistemasining amalda qo‘llanilish ob’ekti sifatida. 2. Derivatsion jarayonda matn tarkibida sintaktik strukturalarning Shakllanish omillari. 3. Matn tarkibidagi nutqiy parchalarning bir-biri bilan ketma-ket (paradigmatik) bog‘lanishi haqida tushuncha.

Ma’lumki, hozirgi vaqtda jahon tilshunosligida inson nutqining Shakllanish jarayoni va uning real qo‘llanishi kabi masalalarni o‘rganishdek dolzarb vazifalar turibdi. Bunda asosiy e’tibor til sistemasining nutqda qo‘llanilishi va bu jarayonda jumlaning, jumlalar majmuasining nutqiy zanjir sifatida voqealanishi, uning ahamiyatini o‘rganish masalasiga qaratilmoqda. Aytish lozimki, F.de Sossyur ta’limotiga ko‘ra nutq bilan nutqiy faoliyat farqlanadi, ular muShtarak hodisalar emas. Nutq insonning nutqiy faoliyati mahsulidir. Nutqiy faoliyat o‘ta dinamik xarakterga ega, zotan, u insonning jamiyatda tutgan mavqei bilan, yashash tarzi bilan uzviy bog‘lanadi. Lingvistika (o‘zbek tili) yo‘nalishi bo‘yi c ha magistratura ta’limi o‘quv dasturidan o‘rin olgan “Matn tilshunosligi” o‘quv predmetida xuddi ana s hu masalalarni hozirgi zamon tilshunosligi yutuqlari negizida o‘rganish ko‘zda tutilgan. Nutqni insonning so‘zlaShuv jarayonida vujudga keladigan yaxlitlan- gan til materiali sifatida idrok etamiz. Inson o‘z nutqiy faoliyatida til sistemasidan foydalanadi. Inson nutqi til birliklarining kesishish c hizig‘i hisoblanadi va bunda til unsurlarining pog‘onali munosabati vujudga keladi 1 . Boshqacha aytganda, til birliklarining har biri o‘zidan katta birlik sathida qo‘llanila boshlaydi. Ana Shu nuqtai nazardan nutq ham dinamik xarakter kasb etadi. Inson nutqining eng asosiy xususiyatlaridan biri uning bog‘lanishli ekanligidir. Mazkur xususiyat nutqning tarkibiy qismlari hisoblovchi gap, ilovali qurilmalar, murakkab sintaktik qurilmalar, abzas kabilarning o‘zaro semantik va sintaktik munosabatidan kelib c hiqadi. Ular o‘rtasida bunday munosabat bo‘lmas ekan, nutqda o‘zaro aloqadorlik, pog‘onali munosabat 1 Турниёзов Н.Қ. Нутқ лингвистикасига доир баъзи мулоҳазалар // Нутқ лингвистикаси (халқаро илмий-назарий конференция материаллари). – Самарқанд, 2006. – Б. 6-7.

ham bo‘lmaydi.“Matn tilshunosligi”fani o‘rganilayotgan da masalaning ana Shu tomonlari konkret misollar tahlili asosida ochib berilishi lozim. RavShanki, nutq til sistemasining amalda qo‘llanilishi obyekti sanaladi. Shu bois nutqni gap va undan katta birliklarning majmuasidan s hakllanadi deyilsa, masala mohiyatiga bir tomonlama yondilgan bo‘ladi. Chunki inson nutqi birinchi galda unli va undash tovushlarning o‘zaro sintagmatik munosabatini taqozo etadi. Biroq ayni paytda “Matn tilshunosligi” kursida asosiy e’tibor matn va nutq derivasiyasiga qaratilgani uchun o‘qituv c hi sintaktik strukturalar haqida ham mulohaza yuritishi lozim bo‘ladi. Nutq nafaqat til sistemasi unsurlarining amalda qo‘llanilishini, balki so‘zlov c hining individual tajribasi va bilimining ham hayotga tadbiq etilishini ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra, dars jarayonida nutq ikki narsani - til materiallari va so‘zlov c hining ularga munosabatini taqozo etadi, deb izohlanishi maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki, hozirgi tilshunoslikning asosiy muammolaridan biri til bilan nutqning o‘zaro munosabatini o‘rganishdan iboratdir. Mazkur muammo talqini barcha lingvistik nazariyalarga asos bo‘ladi. Bu holat sintaktik nazariyalarda yanada oChiqroq ko‘zga tashlanadi. Shuni ham ta`kidlash lozimki, hozirgi patgacha tilshunoslarning asosiy e’tibori til hodisalarini o‘rganishga qaratildi, nutq lingvisti-kasi, matn tarkibidagi nutq birliklarining derivatsion imkoniyatlari esa olimlar e’tiboridan c hetda qolib keldi. Shu bois hozirgi paytda nutq lingvistikasi masalasiga jiddiy e’tibor berilmoqda. To‘g‘ri, o‘tgan asrning 50-yillarida mazkur masalaga bir guruh olimlarning e’tibori qaratilgan edi. Lekin jahon tilshunosligida ayrim Chalkashliklar kelib c hiqqanligi sababli bu masala tilshunoslarning ilmiy ishlarida etarli ahamiyat kasb eta olmadi.

Masalan, V.Skalichka nutqni stilistik hodisa deb targ‘ib etgan bo‘lsa 2 , E.Koseriuning tadqiqotlarida esa nutq o‘ta keng hajmli hodisa sifatida izohlanadi va til uning ma’lum bir qismiga tenglaShtiriladi 3 . Ko‘rinadiki, tilshunoslikda nutq derivatsiyasi, uning matni s hakllantirishdagi o‘rni kabi umumnazariy masalalarning qandaydir bir qirrasi yoritiladi, xolos. Shunga ko‘ra, bunday qarashilarda ayrim nuqsonlar ham ko‘zga tashlanadi. Bunday nuqsonlar sirasiga til sistemasining nutqda real qo‘llanilishi, til belgilarining matn tarkibidagi o‘zaro munosabati kabi masalalarning nazardan c hetda qolganligini kiritish mumkin. Shuni alohida eslatib o‘tish kerakki, bog‘lanishli nutq komponentlarining o‘zaro sintaktik munosabatlari sintagmatik qatorda voqelanadi, ya’ni matn tarkibida nutq parchalari bir-biri bilan ketma-ket bog‘lanadi. Bunda ularning semantik holati hamda sintaktik salmog‘i bir xil darajada bo‘lishi s hart emas. So‘zlaShuv jarayonida so‘zlov c hining zimmasiga matn yoki nutqning to‘g‘ri va ravonligini ta`minlash vazifasi yuklatiladi.Aks holda tinglovchii uchun xabar mazmunida nuqsonlar ro‘y berishi mumkin. Shu bilan birga, so‘zlov c hi va tinglovchi n i muloqotida ularning ijtimoiy holatlari ham muhim mavqega ega bo‘ladi. Masalan, tilshunos bilan kosmonavtning yoki kimyogar bilan dengiz ishChisining nutqiy muloqotlarida nutq komponent- larini mukammal qo‘llaniladi deb bo‘lmaydi. Shuning uchun nutqning benuqson bo‘lishini faqat lokal bog‘liqlik hamda global holatda, ya’ni nutq parchalarining umumiy aloqasi bilangina izohlab bo‘lmaydi.Bunda so‘zlov c hi bilan tinglovchiining umumiy tayyorgar-ligi ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 2 2 Бу ҳақда қаранг: Курилoвич Е. Дeривaция лeксичeскaя и дeривaция синтaксичeскaя // Oчeрки пo лингвистике. – М.: Инoстрaннaя литeрaтурa, 1962. – С. 58-64. 3 3 Турниёзoв Н.Қ. Ўзбeк тили дeривaциoн синтaксисигa кириш. – Сaмaрқaнд: СaмДУ нaшриёти, 1990; Зaлeвскaя A.A. Нeкoтoрыe прoблeмы тeoрии пoнимaния тeкстa // Вoпрoсы языкoзнaния 2002. № 3.

Tub struktura – bu eng kichik (minimal) semantik struktura bo‘lib, u har qanday xabar ifodasini beruvchi nutq birligining Shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bazal (bazaviy) strukturani taqozo etadi. Ana Shu bazal struktura asosida nafaqat ma’lum bir gap, balki murakkab sintaktik qurilmalar, abzasdan tortib makromatnga c ha bo‘lgan nutq parchalari Shakllanishi mumkin. Bularning baricha sintaktik derivasiya nazariyasiga asoslanadi, zotan, har bir Shakllanishning oxirgi natijasi derivatni (hosilani) taqozo etadi. So‘z birikmalari, Shubhasiz,sintaktik derivasiya mahsuli hisoblanadi va bog‘lanishli nutqda, matnda ma’lum bir gap doirasida s hakllanadi. Bundan, albatta, mustaqil matn holida qo‘llanilgan so‘z birikmalari mustasno. Chunki ular gapdan tashqarida voqelanadi. So‘z birikmasining xomashyosi sifatida ikki (ba’zan bir necha) operand qatnaShadi va ular derivasion munosabatga real operator, belgisiz operator yoki nol operator vositasida kirishadi: 1 . Simvol drujb ы . 2. Mustaqillik poydevori. 3. Do‘stlik tayanchi. Keltirilgan misollarning birinchi ham, ikkinchisi ham, uchinchisi ham ikki operandli bo‘lib, birinchisida real operator - ы , ikkinchisi va uchinchisida belgisiz qaratqich kelishigi hamda egalik qo‘Shim c hasi ishtirok etmoqda. Derivasion jarayonda sintaktik strukturalarning Shakllanishi uchun operator muhim mavqega egadir. U matnlarni Shakllantirishda turli xil vositalar yordamida ifodalanadi. Masalan, predlog, teng va ergashuvchi bog‘lov c hilar, ko‘makChilar, kelishik affikslari ana Shunday vositalardan hisoblanadi. Shunga alohida ahamiyat berish kerakki, matn tarkibida sintaktik strukturalarning kichigi nisbatan katta struktura sathida faollik oladi. Shu bois gap o‘zidan kichik birlik - so‘z birikmasining derivasion jihatdan faollik olishi uchun ham asosiy sintaktik maydon hisoblanadi. Gapning sintaktik