logo

Maxallada fuqorolar malumotlar bazasini yaratish.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9467 KB
Mavzu: Maxallada fuqorolar malumotlar bazasini yaratish.
REJA:
KIRISH ……………………………………………………………………
I  MALUMOTLAR BAZASI VA MALUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH 
TIZIMLARI………………………………………………………………
1.1 Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari……………………
1.2 Ma’lumotlar bazasini tarkibi va uni tashkil etish.…………………
       1.3 Ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish jarayoni…………………....
II  DATALOGIK MODEL ………...…………………………………….
       2.1 Ma'lumotlar bazasi tuzilishi. Jadvallar yaratish…..……………….
III  FOYDALANUVCHI INTERFEYSINI YARATISH
3.1  Fuqorolar ma'lumotlar bazasida asosiy jadvallarni yaratish………
3.2  MS accesda yaratilgan jadvallarni bog’lash………………………
3.3 MS Accesda so’rovlar yaratish…………………………………….
3.4 MS Accesda formalar yaratish……………………………………..
3.5 Ms Accesda hisobotlar yaratish……………………………………       
IV  ASOSIY MA’LUMOTLAR BAZASI INTERFEYSI.
……………………………................................................
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………….…………………….
                             KIRISH
Dunyo   rivojlanishining   jadallashishi   hayotning   barcha   jabxalariga   o`z
ta`sirini o`tkazmay qo`ymayapti. Bugungi  kunda kompyuterning kirib kelishi har
bir   sohadan   inson   omilini   yo`qolib   ketishiga   olib   kelinmoqda.   Mahallarda
fuqorolar to’g’risidagi ma’lumotlar ortiqcha qog’ozbozlik ishlarini yengillatish va
ularni   sifatli   tarzda   tez   yetqazib   berish   va   qayta   ishlashga   vaqtni   tejash   kabi
ishlarni   kompyuter   orqali   tezda   bajarishga   muljallangan   dastular   zarurligi
ko’pchiligimizga ma’lum bunday dasturlar mahallalarda anchagina ish faoliyatini
sezilarli darajada uzgartirishi mumkin.
Ma’lumotlar   bazasi   (MB)   har   xil   foydalanuvchilarning   axborot
yetishmovchiligini   ta’minlash   uchun   mo‘ljallangan.   Amaliyotda   ko‘pchilik
ma’lumotlar   bazasi   chegaralangan   predmet   sohasi   uchun   loyihalashtiriladi.   Bitta
EHMda  bir qancha ma’lumotlar  bazasi  yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni
bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
Ma’lumotlarni boshqarish vositalarining rivojlanishi axborot texnologiyalari
bazasiga   qurilgan   har   qanday   axborot   tizimining   asosi   hisoblanadi.   Ma’lumotlar
bazasi   (date   base)   –   bu   EHM   ning   tashqi   xotirasida   saqlanadigan,   har   qanday
jismoniy,   ijtimoiy,   statistik,   tashkiliy   va   boshqa   ob’yektlar,   jarayonlar,
holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Kurs ishining maqsadi:   
          Ushbu   kurs   ishi   mahalla   fuqorolarini   ma’lumotlarini   izlash   yangilash
qayta kiritish ishlarini yengillashtirishdan iboratdir! 
Kurs ishining vazifalari: 
        Mahalla   fuqorolari   to’risidagi   malumot   ularning   manzili
passport(tug’ulganlik   tug’risidagi)   malumotlar   sudlanganligi,   qayirda   ishlashi   va
chet   eldaligi,   oilaviy   sharoiti,   oilasi   haqidagi   malumotlarni,   telifon   raqami
malumotlarni  o’z ichiga oladi.
Kurs ishining predmeti:
Mahallada yashovchi fuqorolar umumiy malumotlarini tez va samarali olish
uchun mo’ljallangan   ma`lumotlar ommorini boshqarish Accses dasturida yaratish.  I.   MALUMOTLAR   BAZASI   VA   MALUMOTLAR   BAZASINI
BOSHQARISH TIZIMLARI
1.1.   Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari
Axborotga   bo`lgan   talablarning   turli-tumanligi,   masalalar   ko`lamining   tobora
ortib   borishi   va   boshqalar   zamonaviy   Atlari   oldiga   bir   qator   talablar   qo`ymoqda.
Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi:
                    Ma'lumotlarning  aniqligi . Ma'lumki,  ma'lumotlar   bazasi  t е gishli   sohaning
axborat   mod е lini   tashkil   qiladi.   Shu   sababli   ham   MB   da   saqlanayotgan   axboratlar
ob' е ktlarning   holati,   xususiyati   va   ular   o`rtasida   alaqalarni   to`liq   va   aniq   ifodalash
lozim.   Aks   holda   tashkil   qilingan   MB   xatarli   bo`lishi   va   zarar   k е ltirishi   mumkin.
         T    е   zkorlik va unumdorlik.      Tizimning t е zkorligi qo`yilgan talabga javob b е rish
vaqti  bilan  aniqlanadi.  Bunda  nafaqat  EHM  ning t е zkorligini,  balki  malumotlarning
joylanishi,   izlash   usullari,   talabning   qiyinligini   va   boshqa   olimllarni   ham   hisobga
olish   zarur.   Tizimning   umumdorligi   esa   vaqt   birligi   ichida   bajarilgan   talablarning
miqdori orqali aniqlanadi.
                    MBdan   foydalanishning   odiyligi   va   qulayligi.   Bu   talab   tizimdan
foydalanuvchi barcha im't е molchilar tomonidan qo`yiladi. Shu sababli ham MB dan
foydalanishning   oson,   sodda   va   qulay   usullarini   yaratish   muhim   ahamiyatga   ega.
                    Ma'lumotlarni   himoyalash .   Tizim   ma'lumotlar   bazasida   saqlanilayotgan
axborat   va   dasturlarni   tashqi   ta'sirlardan,   b е gona   foydalanuvchilardan   himoyalashni
ta'minlash   lozim.
          Tizimning rivojlanishi . Tizim   tarkibi doimo yangi el    е   m    е   ntlar    , dasturlar bilan
taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur.
                    Yuqorida   k е ltirilgan   talablarga   javob   b е radigan   MB   quydagi   tamoyillarga
asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin:
          Ma'lumotlarning int е gratsiyalashtirish tamoyili . Bu tamoyilning mohiyatiga
ko`ra   o`zaro   bog`lanmagan   axboratlar   yagona   ma'lumotlar   bazasiga   birlashtiriladi.
Buning   natijasida   ma'lumotlar   foylalanuvchi   va   uning   amaliy   dasturlariga   axborat
massivlari ko`rinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan foydalanilganda k е rakli ma'lumotlarni   qidirish,   qayta   ishlash   jarayonlarini   boshqarish   osonlashadi,
ma'lumotlarning   ortiqchaligi   kamayadi,   MBni   yuritish   е ngillashadi.
     
          Ma'lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan
axborlarning   aniqligi   ortadi,   ya'ni   ularning   xususiyatlari   va   tavsifnomalari   t е gishli
soha   ob' е ktlari   to`liq   ifodalaniladi.   Ma'lumotlarning   yaxlitligi   noto`g`ri   axborotni
kiritish yoki uning ma'lum bir qimini xotiradan o`chirib tashlash natijasida buzilishi
mumkin.   Shuning   uchun   ham   kiritilayotgan   axboratlarni   nazorat   qilish,
saqlanayotgan   ma'lumotlarni   doimo   t е kshirish,   maxsus   tizim   yordamida   tiklash   va
boshqa   tadbirlar   orqali   MB   ning   yaxlitligini   taxminlash   mumkin.   Ma'lumotlarning
aloqadorligi   tamoiyli.   Bu   tamoyilning   mohiyatiga   ko`ra   MBdagi   barcha   axboratlar
o`zaro   bog`langan   bo`lib,   ob' е ktlar   o`rtasidagi   munosabatlarni   ifodalaydi.   Axborat
turlari   va   ular   o`rtasidagi   munosabatlar   majmuasi   ma'lumotlarning   mantiqiy
tuzilishini   tashkil   qiladi.   Ma'lumotlarning   o`zaro   bog`liqligi   36-rasmda   ko`rsatilgan.
Buning   natijasida   е ngillashadi   va   t е zlashadi.
            Ma'lumotlarning   е tarli bo`lish tamoyili.   Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra,
t е gishli   axboratlar   MBda   yagona   nusxa   saqlanadi   va   ular   istalgan   masalani   е chish
uchun   o`zaro   bog`lanadi   hamda   е tarli   bo`ladi.   Masalan   ,   vatonom   fayllardan   iborat
bo`lgan   AATda   ba'zi   bir   axboratlar   takrorlansa,   MBda   esa   ularning   takrorlanishi
butunlay   barham   topadi.   37-rasmda   «Xodim»,   «Xodimlar»   «Moliyalar»   fayllari
o`rtasidagi bog`lanishlar tasvirlangan.
                    MBni   boshqarishini   markazlashtirish   tamoyili .   Bu   tamoyilga   ko`ra
ma'lumotlarni   boshqarishning   barcha   funksiyalari   yagona   boshqarish   dasturi-
ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)ga bеriladi. Bu tamoyilga rioya qilish
asosida   ATdan   foydalanishning   samaradorligi   barcha   jarayonlar   MBBT   orqali
amalga   oshiriladi.
                    Ma'lumotlarning   ifodalanishini   ularni   qayta   ishlash
jarayonlaridan   ajratish tamoyili . Bu tamoyilga ko`ra, ma'lumotlarning ifodalanishi
amaliy   dasturlardan   tashqarida   tayyorlanadi   va   MB   da   saqlanadi.   Bu   esa   o`z
navbatida   dasturlash   jarayonini   еngillashtiradi,   dastur   uchun   zarur   bo`lgan   holda
axborotlarning hajmini kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k.
                    Shunday qilib,  yuqorida  ko`rib o`tilgan tamoyillar  asosida  MB  ning  tarkibi
yaratildi,   ya'ni   ATning   mantiqiy,   fizik   va   dasturiy   el е m е ntlari   o`rtasidagi   o`zaro
bog`lanish ishlab chiqiladi.
1.2 .  Ma’lumotlar bazasini tarkibi va uni tashkil etish
                                ATning   tarkibiy   el е m е ntlari   unga   yuklatilgan   vazifalar   va   е chiladigan
masalalarning   xususiyati   orqali   aniqlanadi.   Shunga   ko`ra   ma'lumotlar   bazasining
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -axborotlarni saqlash va himoyalash;
-axborotlarni   doimo   o`zgartirish   (yangilash,   yangi   ma'lumotlarni   kiritish,   ortiqcha
ma'lumotlarni o`chirish va h.k.)
-foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga ko`ra ma'lumotlarni izlash va tanlash;
-aniqlangan   ma'lumotlarni   qayta   ishlash   va   t е gishli   usulda   natijaviy   axborotlarni
chiqarish va boshqalar.
                     Yuqorida ko`rsatilgand е k, axborotlar ma'lumotlar bazasida  saqlanadi. MB-
amaliy   dasturlarga   bog`liq   bo`lmagan   holda   ma'lum   bir   tartib   asosida   o`zaro
bog`langan ma'lumotlar to`plami.
          Har qanday ma'lumot fayli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi. yozuvlar
esa   o`z   navbatida   maydonchalardan   hosil   qilinadi.   Yozuv-t е zkor   va   tashqi   xotiralar
o`rtasida   ma'lumotlar   almashish   jarayonning   eng   kichik   o`lchov   birligi   bo`lsa,
maydoncha-ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi.
                  MBni   tashkil   qilish   oddiy   fayllarni   tashkil   qilishdan   quyidagi   ikkita
xususiyatiga ko`ra farqlanadi:
-yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda saqlanadi;
-ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi.
                Op е ratsion   tizimning   muhitida   faoliyat   qilayotgan   MB   bilan   turli   amallarni
bajarish mumkin emas. Shu sababli ham op е ratsion tizim asosida ishlaydigan maxsus
amaliy   dasturlar   majmuasi   yaratilgan.   Bu   majmua   ma'lumotlar   bazasini   boshqarish
tizimi   d е b   yuritiladi.   MBBT   -   ma'lumotlar   bazasini   hosil   qilish,   uni   yuritish   va
foydalanish uchun mo`ljallangan dasturlar va til vositalarning to`plamidir.
        MBBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB bilan
muloqotni o`rnatishga bog`liq bo`lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi. MBBT
ishga   tushishi   bilan   uning   boshqarish   dasturi   doimo   asosiy   xotirada   bo`ladi   va
talablarni   qayta   ishlashni   tashkil   qiladi,   ularning   bajarilish   tartibini   ta'minlaydi,
amaliy dasturlar va op е ratsiya tizimi o`rtasidagi aloqalarni o`rnatadi. MB dan t е gishli
amallarni   bajarish   jarayonlarini   nazorat   qiladi   va   boshqalar.   MBga   k е layotgan
talablarni   paral е l   bajarishni   tashkil   qilish   boshqarish   dasturining   asosiy   funksiyasi
hisoblanadi.
         MBBTning boshqa qismini ma'lumotlarni qayta ishlash dasturlarining to`plami
tashkil   qiladi.   Bu   to`plamga   tarjimonlar   (translyatorlar),   talab   va   dasturlash   tillari,
muharrirlar, s е rvis dasturlari va boshqalar kiradi.
               Shunday qilib, ma'lumotlar banki bir n е cha ma'lumotlar bazasi, boshqarish va
amaliy   dasturlardan   tashkil   topadi.   Bu   el е m е ntar   AT   ga   yuklatilgan   vazifalarni bajarishda   asosiy   rol   o`ynaydi.   Shu   bilan   birga ,   ATning   samarali   faoliyati   uning
ta'minlovchi el е m е ntlariga ham bog`liqdir. Bu ta'minot tarkibiga quyidagi el е m е ntlar
kiradi.
               T е xnik-ta'minot  MB  va foydalanuvchilarning ish faoliyatini avtomatlashtirish
imkoniyatini   yaratadigan   t е xnik   vositalardan   tashkil   topadi.   Bunday   vositalar
jumlasiga   EHM,   tashqi   qurilmalar,   axborotni   tashish,   uzatish   vositalari,   aloqa
tarmoqlari, abon е nt punktlari va boshqalar kiradi.
                  Matеmatik   ta'minot   -   funksional   masalalarni   еchishva   MBni   boshqarish
usullari,   matеmatik   modеllar   va   algoritmlar   to`plamidan   tashkil   topadi.
                 Dasturiy ta'minot   - MBning faoliyatini amalga oshirish dasturlari va turli xil
qo`shimcha vazifalarni bajarish uchun mo`ljallangan sеrvis dasturlarning to`plamidan
iborat bo`ladi.
                 Axborot ta'minoti-ma'lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va
taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi.
                  Lingvistik   ta'minot   -   MBBTda   foydalaniladigan   tillar,   lug`atlar   majmuasini
tashkil   qiladi.   Tashkiliy   ta'minot   -MBning   kundalik   faoliyatini   ifodalovchi   rasmiy
hujjatlar, mе'yoriy ko`rsatmalar to`plamidan iborat bo`ladi.
1.3.   Ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish jarayoni
                   Ma'lumotlar bazasini  loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo`linadi: MB
mantiqiy tuzilishini tashkil qilish va tashuvchilarda MBni hosil qilish.
           MB ning mantiqiy tuzilishi-ob' е ktga tashgishli bo`lgan axborotlarning MB da
joylanishini  ifodalaydi. Hosil  bo`lgan MB  ning mantiqiy bog`lanish  mod е li  birinchi
bosqichning natijasi hisoblanadi. Bu mod е lda uch turdagi axborot ifodalanadi: ob' е kt
to`g`risidagi   xabarlar,   larning   xususiyati   va   o`zaro   munosabatlari.   Har   bir   ob' е kt
mod е lda   yozuv   turlari   orqali   ko`rsatiladi.   Ularning   xususiyatlari-   yozuv   maydonlari
orqali   ifodalanadi,   munosabatlar   esa   -   yozuv   va   maydon   turlari   o`rtasidagi   aloqalar
yordamida   tasvirlanadi.   Bunday   mod е l   EHM,   op    е   ratsiya   tizimi    ,   MBBT   ning
mohiyaiga   bog`liq   bo`lmaydi,   ya'ni   axborotning   ma'nosiga   bog`liq   bo`lmaydi,
Axborotning   ma'nosiga   bog`liq   bo`magan   holda   ularni   ifodalash   usuli   va   aloqasini
ta'minlaydi.
                  Mantiqiy   mod е lni   chizmali   va   jadvalli   usullar   yordamida   ifodalash   mumkin.
Chizmali   usulda   ma'lumotlar   o`rtasidagi   bog`lanish   graflar   yordamida   tasvirlanadi.
Bunda   grafning   uchlari   yozuvlarni   ifodalaydi.   Graflarning   qirralari   yozuvlar o`rtasidagi  aloqalarni  ko`rsatadi. Jadvalli  usulda esa  ob' е kt to`g`risidagi  ma'lumotlar
bir yoki bir n е cha ustundan iborat bo`lgan jadvallar orqali ifodalanadi.
                    Hozirgi   kunda   mantiqiy   mod е llarning   pog`onali,   tarmoqli   va   r е lyatsion
turlaridan   foydalilmoqda.   Shaxsiy   E?M   larning   paydo   bo`lishi   r е lyatsion
mod е llarning k е ng tarqalishiga sababchi bo`ldi.
 
                    Pog`onali   mod е l   chizmali   usul   asosida   tashkil   qilinadi.   Bunda   ma'lumot
yozuvlari   grafning   uchlarini   ifodalaydi   va   har   bir   yozuv   oldingi   pog`ona   uchlariga
bog`langan bo`ladi. Bunday tuzilishidagi MBdan t е gishli axborotlar hamma vaqt bitta
yo`nalish   bo`yicha   qidiriladi   va   uning   joylashgan   o`rni   to`liq   ko`rsatiladi.   Masalan,
«Talaba»   to`g`risidagi   ma'lumotlarni   olish   uchun   «Fakult е t»,   «Kurs»,   «Guruh»
yozuvlari ko`rsatilishi lozim.
           Tarmoqli mod е l   ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. L е kin, bunda
t е gishli axborotlar bir n е cha yo`nalish bo`yicha olinishi mumkin. Masalan, «Talaba»
to`g`risidagi  ma'lumotlarni olish uchun yuqoridagi tasvirga «Muallim-fan» va «Fan-
talaba» tarmoqli mod е li hosil bo`ladi.
                      R е lyatsion   mod е l   jadvalli   usul   asosida   tashkil   qilinadi.   Bunda   t е gishli
ma'lumotlar   jadvalning   ustun   va   qatorlarida   joylashadi.   Ustunlar   ma'lumotning
maydonlarini, qarorlar esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma'lum sohaga t е gishli
bo`lgan   bir   qancha   ma'lumotlar   joylashadi.   Qatorda   esa   ustunlarda   joylashgan
ma'lumotlar   ko`rsatiladi.   Ustun   va   qator   o`rtasidagi   bog`lanish   munosabat   d е b
ataladi. Har bir ustun, qator va munosabat o`z nomiga ega bo`ladi.
           R е lyatsion mod е l bir n е cha munosabatlardan tashkil topishi mumkin. Masalan,
39-rasmda ikki munosabadan tashkil topgan r е lyatsion ma'lumotlar bazasi k е ltirilgan.
Bu   jadvaldagi   munosabatlar   «Mansabi»   ustun   orqali   bog`lanishga   ega   va   t е gishli
ma'lumotlar maxsus buyruqlar orqali qayta ishlanadi.
            MB ni tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik
tuzilish tashqi  xotiralarda ma'lumotlarni  joylashtirish usullari  va vositalaridan iborat
bo`lib, uni natijasida ichki mod е l hosil qilinadi.
                     Ichki mod е l ma'lumotning mantiqiy mod е lini tashuvchilarida aks ettiradi va
yozuvlarning   joylanishi,   aloqasi   va   tanlab   olinishini   ko`rsatadi.   Ichki   mod е l   MBBT
orqali hosil qilinadi:
-ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini saqlash;
-tashqi xotiradan maksimal foydalanish;
-MB ni yuritish harajatlarini kamaytirish; -ma'lumotni   qidirish   va   tanlash   jarayonlarining   t е zkorligini   oshirish   va   boshqalar
Xodim Moliya
Ma'lumki,   bir   algoritm   bo`yicha   turli   tillar   yordamida   ekvivalеnt   dasturlarini
yaratish mumkin. Shunga bog`liq holda bitta mantiqiy modеl orqali bir qancha ichik
(fizik)modеllarni   yaratish   mumkin.   Lеkin   yaratilgan   modеllardan   biri   optimal
bo`ladi.   Shu   sababali,   MB   ni   hosil   qiluvchi   mutaxassislar   oldida   ichki   modеlning
optimal   variantini   topish   masalasi   turibdi.   Bunda   optimallik   mеzoni   sifatida
yuqoridagi talablarni olish mumkin.
Saqlanayotgan ma'lumotlarning   tuzilishi , ularni qidirish usullari va ifodalanish
tillari fizik mod е llashtirishning asosiy vositalari hisoblanadi.
Ma'lumotlarning   tuzilishini   fayl   yozuvlar   ko`rinishida   tasvirlash   mumkin.
Bunday   holda   yozuvlar   maydonlardan,   ularning   joylanish   tartibidan,   turi   va
uzunligidan iborat bo`ladi. Ma'lumotlarni qidirish vaqtini kamaytirish maqsadida turli
qidirish   usullari   yaratilmoqda.   Agar   ma'lumotlarning   tuzilishi   yozuvlarning   t е zroq
topish   yo`lini   ko`rsatadi.   Shuning   uchun   ham,   MB   fizik   tashkil   qilishda   ikkita
tamoyilga: ma'lumotlarning tuzilishi va qidirish usullari asosida MB ni hosil qilishga
rioya   qilinadi.   Har   qanday   MB   fizik   tashkil   qilish   natijasida   fayllar   hosil   qiladi.
Shaxsiy   kompyut е rlarda   bu   fayllar   k е tma-k е t   yoki   ixtiyoriy   tartibda   joylanishi
mumkin.   Bunday   fayllarni   bajarishda,   ya'ni   MBBT   da   chiziqli   va   zanjirli   ro`yxat,
tartiblashmagan   va   tartiblashgan   qidirish   usullaridan   foydalaniladi.
                   Chiziqli ro`yxat   - MBni fizik tashkil qilishning eng oddiy usuli hisoblanadi.
Bunda   MBning   fayllari   bog`lanmagan   holda   bo`ladi   va   t е gishli   yozuvlarni   qidirish
ma'lum   bir   algoritmlar   asosida   amalga   oshiriladi.   Chiziqli   usul   orqali   xotiradan
samarali   foydalanish   mumkin,   l е kin   ma'lumotlarni   qidirish   uchun   boshqa   usullarga
qaraganda ko`p vaqt sarf qiladi.
         Zanjirli ro`yxat   usulida hosil qilingan faylda har bir yozuv boshqa yozuv bilan
bog`langan   bo`ladi.   Bunda   aloqa   vositasi   sifatida   ko`rsatkichlar   ro`yxatidan
foydalaniladi.   Ko`rsatkichlar   ro`yxati   yozuvning   qo`shimcha   maydonlarida
ko`rsatiladi va ular orqali k е rakli ma'lumotlarni olish tartibi o`rnatiladi.
                  Ro`yxatga   kirish   uchun   ro`yxatning   boshlang`ich   manzilgohini   (RBM)
ko`rsatish   lozim.   Bu   manzilgoh   ro`yxat   sarlavhasida   (RS)   saqlanadi.   zanjirli
ro`yxatning chiziqli  va jadvalli  tasviri k е ltirilgan.
               Quyidagi tasvirda yozuvning el е m е ntlari xotirada Karimov, Salimov, Juma е v,
Xayitov   tartibida   joylashgan.   Ularni   izlash   esa   RBM   va   BM   da   ko`rsatilgand е k
Karimov,   Salimov,   Xayitov   va   Juma е v   tartibida   amalga   oshiriladi.   Bunda   oxirgi
el е m е ntning bog`lanish manzilgohiga ro`yxatning tugash b е lgisi (TB) kiritildi. Agar
TB   o`rniga   RS   kiritilsa,   u   holda   zanjirli   bog`lanish   aylanma   ro`yxatli   MB   ga
aylanadi.   Bunday   MB   da   yozuvlarning   tartibini   bir   n е cha   marta   qayta   qurish   yoki
boshqa ro`yxatga o`tish mumkin.                   Ma'lumki,  MBning  yozuvlari  asosiy  maydon  bo`yicha  tartiblashgan  bo`ladi.
L е kin yozuvlarni asosiy maydon bo`lmagan ustunlar orqali tartiblashgan holda izlash
mumkin.   Buning   uchun   tartiblashmagan   fayllar   hosil   qilinadi.   Ular   orqali   k е rakli
yozuvlarni   t е z   qidirib   topish   imkoniyati   hosil   bo`ladi.   41-chizmada   tartiblashmagan
fayl   k е ltirilgan.   K е ltirilgan   faylning   yozuvlari   asosiy   maydon   -   «ismi   sharifi»-
bo`yicha tartiblashgan. Bu fayldan «1970 yilgacha tug`ilgan xodimlar» to`g`risidagi
ma'lumotlar   talab   qilinsa,   u   holda   asosiy   faylning   hamma   yozuvlarini   qarb   chiqish
k е rak bo`ladi va ko`p vaqt sarf qilinadi. Bu vazifani yana ham t е zroq bajarish uchun
asosiy   faylni   yordamchi   maydoncha   «tug`ilgan   yil»   bo`yicha   tartiblashtirish   lozim.
Bunday holda asosiy  maydon bo`yicha tartiblashgan faylning ikki yozuvi olinadi va
yuqoridagi talabga javob b е riladi.
II. DATALOGIK MODEL
2.1.  Ma'lumotlar bazasi tuzilishi. Jadvallar yaratish
                              Ishlab   chiqilgan   ma'lumotlar   bazasida   ma'lumotlar   sxemasida
ko'rsatilganidek, bir-biri bilan bog'liq bo'lgan bir nechta jadvallar yaratilgan. Barcha
jadvallar konstruktor yordamida tuziladi.
Biz quyida MS ACCESS dasturida jadvallar yaratish bilan shug’ullanamiz:
Buning uchun biz dastlab MS ACCESS dasturini ishga tushiramiz:  пуск→все 
программы→Microsoft Office→Microsoft Office Access 2007  ketma ketlikni 
bajaramiz:
Va   новая база данных    ni   tanlaymiz . Undan keyin  режим→конструктор  ga kirib kerakli maydonlarni 
  Tanlaymiz:
Bunda maydonlarning quyidagi xususiyatlilari mavjud:
Текставой-Oddiy malumotlar ism familyaya shunga o’xshash malumotlar kiritiladi.
Счетчик -hisoblagich odatda tartib raqamlarni hosil qilamiz;
Поле МЕМО -kattaroq matnli maydonlarni hosil qilishda ishlatiladi;
Числовой -raqaml   i ma’lumotlar bilan ishlashni ta’minlydi;
Дата/время -sana va vaqtni ko’rsatish uchun mo’ljallangan;
Денежный;
Логический -Mantiqiy ifodalardan foydalanish uchun ishlatiladi;
Поле объекта OLE ;
Гиперссылка -giperssilkalarni joylash uchun mo’ljallangan;
Вложение   Мастер подустановок;   III.  FOYDALANUVCHI INTERFEYSINI YARATISH
3.1.  Fuqorolar ma'lumotlar bazasida asosiy jadvallarni yaratish
Kerakli   maydonlar   yaratilganidan   bu   maydonlarni   saqlaymiz   va   режим→
режим  таблицы bo’limiga o’tamiz va ma’lumotlarni kiritamiz:
Kiritilgan ma’lumotlarni saqlaymiz va dasturdan chiqib ketamiz :  
3.2.  Yaratilgan jadvallarni bog’lash ACCESS da yaratilgan javallarni bog’lashning 4 ta turi mavjud bo’lib ular 
quyidagilar:
1. Birga bir bog’lanish: 1→1;
2. Birga ko’p bog’lanish: 1→∞
3. Ko’pga bir bog’lanish: ∞→1;
4. Ko’pga ko’p bog’lanish: ∞→∞                                        
Jadvallarni   bog’lash   uchun   oldingi   darslarda   ko’rganimizdek   bir   nechta
tablitsalarni   yaratamiz   va   ularni   nomlaymiz.Masalan   shaxsning   bir   nechta   turdagi
malumotlari     bo’ladi.   Masalan   maktab     o’qituvchilarining     malumotlarini   oladigan
bo’lsak   shaxsiy,oilaviy va   ish faoliyatiga bog’liq   malumotlar  bo’ladi.Tablitsalarni
nomlab malumotlar bazasini yaratamiz.
Shaxsiy malumotlar
Jadvalning har bir yozuvini bir manoli aniqlaydigan obyektga   birlamchi kalit
deyiladi. 
Jadvalda   faqat   bitta   kalitni   aniqlash   mumkin.   Ular   orasida   malumotlarni
saralash va saqlash amalga oshiriladi.
Jadvallar   orasidagi   bog’lanishni   tashkil   etish   jadvallarni   bog’lash   deyiladi.
Jadvallar orasidagi bog’lanish bo’ysunuvchanlik munosabatini aniqlaydi. Bunda bitta
jadval bosh asosiyboshqasi esa bo’ysunuvchi hisoblanadi. Kalit qo’yilgan jadval bosh
qolganlari   esa   bo’ysunuvchi   bo’ladi.   Biz   bu   bazamizda   ismlarning   jadvalida   kalitni
qo’yib uni asosiy jadvalga aylanirdik.
Qolgan   jadvallardan   kalitni   olib   tashlaymiz.   Tablitsaning   nomining   ustiga
bosib chap tugmachani bosamiz quyidagicha oyna hosil bo’ldi.  
Kalitni   ustiga   bossak   kalit   olib   tashlanadi.   Qaysi   jadvalga   kalit   o’rnatmoqchi
bo’lsak  shu ishni takrorlaymiz bunda kalit o’rnatiladi.
Oilaviy malumotlar bazasi
Yuqoridagi jadvalga kalit  o’rnatganimiz uchun bu jadvaldan kalitni olib tashlaymiz
Ish faoliyati haqidagi  baza
Endi bu uchta jadvalni bir biriga bog’laymiz. Buning uchun uskunalar panelining  ga kirib
Cxeма данныx  ni taxlaymiz. Natijada bizga quyidagicha oyna hosil bo’ladi.
Har   birini   tanlab       добавить       tanlaymiz   uchchalasini   ham   tanlab   bo’lgach
закрить  buyrug’I orqali chiqamiz hosil bo’lgan oyna quyidagicha. Bunda   kalit   turgan   malumotni   ustiga   chap   tugmachani   bosib   turib   ikkinchi
jadvalning   aynan   shu   malumotining   ustiga   borib   qoyib   yuboramiz.   Natijada   ikta
jadaval bog’lanadi.
Uchinchi jadval ham xuddi shunday kalit turgan jadvalning  aynan  kalit turgan
malumotning ustiga chap tugmachani bosib uchinchi jadvalning  aynan shu malumoti
ustiga qoyib yuboriladi. Natijada uchta jadval bog’lanadi.
Cxeма данныx   ni ustiga bosib bajargan ishimizni saqlab qo’yami
Закрить  orqali oynani yopamiz. Natijada biz uchta jadvalni bog’ladik.
3.3. MS Accesda so’rovlar yaratish
MS   ACCESS   dasturida   yaratilgan   ma’lumotlar   bazasida   biz   turli   xil   o’zimizga
kerakli   va   albatta   o’zimizga   ancha   qulaylik   tug’diradigan   so’rovlarni   yaratishimiz
mumkin buning uchun biz:
создание→конструктор   запросов   ga   kiramiz   va   so’rov   yaratmoqchi   bo’lgan
jadvallarimizni  добавить  qilib olamiz va so’rovlar yaratishni boshlaymiz:
Kalitni   ustiga   bossak   kalit   olib   tashlanadi.   Qaysi   jadvalga   kalit   o’rnatmoqchi
bo’lsak  shu ishni takrorlaymiz bunda kalit o’rnatiladi.
Oilaviy malumotlar bazasi
Yuqoridagi jadvalga kalit  o’rnatganimiz uchun bu jadvaldan kalitni olib tashlaymiz Bunda biz 2 xil ko’rinishda sorovlar yaratishimiz mumkin:
1. Oddiy so’rovlar 
2. Mantiqiy so’rovlar
Masalan ‘familiyasi bo’yicha izlash’ so’rovini yaratamiz,buning uchun bi shunday
qilishimiz   kerakki   familiyasini   kiritganimizda   bizga   o’sha   shaxs   haqida   eng   kerakli
ma’lumotlarni ham chiqarsin:
Ko’rinib turibdiki nima bo;yicha izlayotgan bo’lsak shuni to’g’risidagi  условие
отбора  ga   [ ]  belgisining ichiga yozib ketamiz,hamda saqlab chiqib ketamiz:
So’rovlarni  adashtirmaslik  uchun ularni  saqlayotganda  o’z  vazifalari  bo’yicha
nomlab saqlagan qulaylik tug’diradi.
Huddi   shunday   shartli   so’rovlarni   ham   yaratishimiz   mumkin,buning   uchun
ham huddi yuqoridagi amallar bajariladi ammo bunda  условие отбора  ga  so’ralgan ma’lumotdan kichiglarini izlash uchun: <=  [ ]
so’ralgan ma’lumotdan kattasini izlash uchun: >=  [ ] 
kiritilgan   ma’lumot   oralig’idagi   ma’lumotlarni   izlash   uchun   esa:   >[   Yosh   pastki
chegarasini   kiriting]   And   <[   Yosh   quyi   chegarasini   kiritin]   kabi   amallardan
foydalanamiz:
3.4. MS Accesda formalar yaratish
MS   ACCESS   dasturida   FORMAlar   yartish   uchun   biz   создание→форма
bo’limidan foydalanamiz,bunda bizga odatdagi FORMA ko’rinishi namoyon bo’ladi:
Hosil   bo’lgan   FORMAni   ko’rinishini   o’zgartiramiz   va   unga   har   xil
“knopkalar”o’rnatamiz:
FORMAning   orqa   foniga   rasm   joylashtirish   uchun   окно   свойств→возможн
выбор:форма→маркет→русинок   ga   kirib   kerakli   rasmni   qo’yamiz,hamda   окно
свойств   bo’limidan     цвет   техт   bo’limidan   matn   ranglarini   tanlab   chiroyli
ko’rinishga keltiramiz: Endi   formamizga   kerakli   “knopka”larni   qo’yamiz,   buning   uchun
конструктор→кнопка     ni   tanlaymiz   va   kerakli   “knopka”larni   qo’yamiz,bundabiz
quyidagi “knopka”larni o’rnatishimiz mumkin:
1. Izlash;
2. Saqlash;
3. Yangi ma’lumot qo’shish;
4. Oldingi yozuv;
5. Keying yozuv;
6. Birinchi yozuv;
7. Oxirgi yozuv;
8. O’chirish;
9. Formadan chiqish;
10.Formalarni boglash va hokoza.
Quyidagi ko’rinishga kelishimiz mumkin: 
Hosil   qilgan   FORMAmizni   saqlasak   va     режим   формы   bo’limiga   o’tsak
quyidagicha natijaga kelamiz: 3.5. Ms Accesda hisobotlar yaratish
MS   ACCESS   da   “hisobot”yaratish   uchun   biz   avvalo   dastlab   yaratgan
“so’rov”larimizdab   birini   tanlab   olamiz   hamda   создание→отчет   ga   kiramiz   va
so’rovlarni kiritib “ok” ni bossak bizga quyidagi oynani chiqarib beradi:
Hosil bo’lgan “otchot”ni saqlaymiz va oynani yopamiz:  Ana   endi   hosil   qilgan   “hisobot”imiz   bilan   o’tgan   mavzuda   hosil   qilgan
“forma”larimizni bog’laymiz. Buning uchun “FORMA”ni ochamiz hamda  конструктр
rejimiga   o’tib   “knopka”hosil   qilamiz,undan   работа   с   отчетом→открыть
отчот→kiritilgan   so’rov→техт→готово   ketma-ketlikni   bajaramiz   va   formani
saqlash chiqib ketamiz,shunda biz “hisobot” va “forma”ni bog’lagan bo’lamiz.
Undan tashqari yana bir qancha amallar mavjud bo’lib ular quyidagilar:
Отправить отчот в файл → faylni   jo ’ natish ;
Отправить отчот по почте → faylni   electron   pochta   orqali   jo ’ natish ;
Печат отчета→   hisobotga   pechat   qo ’ yish ;
Просмотр отчета→;
Kabilarni   yaratishimiz   mumkin . IV.  ASOSIY MA’LUMOTLAR BAZASI INTERFEYSI
Mahalla  fuqorolari  malumotlar  bazasini   tashkil   qilganda  mahalladagi  har  bir  fuqoro
ma’lumotlari   umumiy   qilib   olish   mumkin   yoki   o’zimizga   kerakli   ma’lumotni
ma’lumotlarni   qidirish   bo’limidan   olingan   ma’lumotlarni   eliktron   va   qog’oz
variantlarini tezda olishga muljallangan. Xulosa
        Ushbu   kurs   ishi   loyihasi   Access   2010   DBMSda   amalga   oshiriladi.   Loyiha
mahalla   fuqorolarini   ma’lumotlar   bazasini   tashkil   qilish   va   uni   amalyotda   keng
qullashga   doir.   Bundan   tashqari   maktab   o’quvchilari   talabalar   yotoqxonasidagi
talabalar   ma’lumotlari   faoliyatini   ham   qo’llashga   qaratilgan.     Dastur   interfeysi
intuitiv   va   ulardan   foydalanish   oson.   Ma`lumotlar     bazasi   bilan   ishlashda   formlalar
bilan jadvallarni bog`lab hosil bo`lgan ma`lumotlarni ekranga chiqarishdan iboratdir. 
Ushbu kurs ishini qilishdan olingan ma`lumotlarim!
Ushbu   kurs   ishini   bajarish   natijasida   ko`plab   ma`lumotlarni   o`rgandim.   Mahallada
yoki malum bir miqdorda yashovchi aholi punktlarini ular haqida ma’lumotlarni tez
va   oson   olish   mumkin   bo`lgan   ma`lumotlar   bazasini   hosil   qilishni,   undan
foydalanishni o`rgandim! Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Бекаревич Ю.  Microsoft   Access  2003. БХВ-Петербург, 2004
2. www.hozir.org  web saxifasi
3. Владимиров К.К. Основы создания реляционных СУБД. БХВ-Петербург,
2004
4. Дорогин   П.З.   Разработка   и   проектирование   баз   данных.   БХВ-Петербург,
2001
5. http: //www. intuit.  r u.

Mavzu: Maxallada fuqorolar malumotlar bazasini yaratish. REJA: KIRISH …………………………………………………………………… I MALUMOTLAR BAZASI VA MALUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI……………………………………………………………… 1.1 Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari…………………… 1.2 Ma’lumotlar bazasini tarkibi va uni tashkil etish.………………… 1.3 Ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish jarayoni………………….... II DATALOGIK MODEL ………...……………………………………. 2.1 Ma'lumotlar bazasi tuzilishi. Jadvallar yaratish…..………………. III FOYDALANUVCHI INTERFEYSINI YARATISH 3.1 Fuqorolar ma'lumotlar bazasida asosiy jadvallarni yaratish……… 3.2 MS accesda yaratilgan jadvallarni bog’lash……………………… 3.3 MS Accesda so’rovlar yaratish……………………………………. 3.4 MS Accesda formalar yaratish…………………………………….. 3.5 Ms Accesda hisobotlar yaratish…………………………………… IV ASOSIY MA’LUMOTLAR BAZASI INTERFEYSI. ……………………………................................................ Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ………………………….…………………….

KIRISH Dunyo rivojlanishining jadallashishi hayotning barcha jabxalariga o`z ta`sirini o`tkazmay qo`ymayapti. Bugungi kunda kompyuterning kirib kelishi har bir sohadan inson omilini yo`qolib ketishiga olib kelinmoqda. Mahallarda fuqorolar to’g’risidagi ma’lumotlar ortiqcha qog’ozbozlik ishlarini yengillatish va ularni sifatli tarzda tez yetqazib berish va qayta ishlashga vaqtni tejash kabi ishlarni kompyuter orqali tezda bajarishga muljallangan dastular zarurligi ko’pchiligimizga ma’lum bunday dasturlar mahallalarda anchagina ish faoliyatini sezilarli darajada uzgartirishi mumkin. Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin. Ma’lumotlarni boshqarish vositalarining rivojlanishi axborot texnologiyalari bazasiga qurilgan har qanday axborot tizimining asosi hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi (date base) – bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir. Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishi mahalla fuqorolarini ma’lumotlarini izlash yangilash qayta kiritish ishlarini yengillashtirishdan iboratdir! Kurs ishining vazifalari: Mahalla fuqorolari to’risidagi malumot ularning manzili passport(tug’ulganlik tug’risidagi) malumotlar sudlanganligi, qayirda ishlashi va chet eldaligi, oilaviy sharoiti, oilasi haqidagi malumotlarni, telifon raqami malumotlarni o’z ichiga oladi. Kurs ishining predmeti: Mahallada yashovchi fuqorolar umumiy malumotlarini tez va samarali olish uchun mo’ljallangan ma`lumotlar ommorini boshqarish Accses dasturida yaratish.

I. MALUMOTLAR BAZASI VA MALUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI 1.1. Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari Axborotga bo`lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko`lamining tobora ortib borishi va boshqalar zamonaviy Atlari oldiga bir qator talablar qo`ymoqda. Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi: Ma'lumotlarning aniqligi . Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi t е gishli sohaning axborat mod е lini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar ob' е ktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar k е ltirishi mumkin. T е zkorlik va unumdorlik. Tizimning t е zkorligi qo`yilgan talabga javob b е rish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning t е zkorligini, balki malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi. MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan foydalanuvchi barcha im't е molchilar tomonidan qo`yiladi. Shu sababli ham MB dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Ma'lumotlarni himoyalash . Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan axborat va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, b е gona foydalanuvchilardan himoyalashni ta'minlash lozim. Tizimning rivojlanishi . Tizim tarkibi doimo yangi el е m е ntlar , dasturlar bilan taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur. Yuqorida k е ltirilgan talablarga javob b е radigan MB quydagi tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin: Ma'lumotlarning int е gratsiyalashtirish tamoyili . Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra o`zaro bog`lanmagan axboratlar yagona ma'lumotlar bazasiga birlashtiriladi. Buning natijasida ma'lumotlar foylalanuvchi va uning amaliy dasturlariga axborat massivlari ko`rinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan foydalanilganda k е rakli

ma'lumotlarni qidirish, qayta ishlash jarayonlarini boshqarish osonlashadi, ma'lumotlarning ortiqchaligi kamayadi, MBni yuritish е ngillashadi. Ma'lumotlarning yaxlitligi tamoyili . Bu tamoyil orqali MBda saqlanayotgan axborlarning aniqligi ortadi, ya'ni ularning xususiyatlari va tavsifnomalari t е gishli soha ob' е ktlari to`liq ifodalaniladi. Ma'lumotlarning yaxlitligi noto`g`ri axborotni kiritish yoki uning ma'lum bir qimini xotiradan o`chirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning uchun ham kiritilayotgan axboratlarni nazorat qilish, saqlanayotgan ma'lumotlarni doimo t е kshirish, maxsus tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini taxminlash mumkin. Ma'lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra MBdagi barcha axboratlar o`zaro bog`langan bo`lib, ob' е ktlar o`rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Axborat turlari va ular o`rtasidagi munosabatlar majmuasi ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini tashkil qiladi. Ma'lumotlarning o`zaro bog`liqligi 36-rasmda ko`rsatilgan. Buning natijasida е ngillashadi va t е zlashadi. Ma'lumotlarning е tarli bo`lish tamoyili. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra, t е gishli axboratlar MBda yagona nusxa saqlanadi va ular istalgan masalani е chish uchun o`zaro bog`lanadi hamda е tarli bo`ladi. Masalan , vatonom fayllardan iborat bo`lgan AATda ba'zi bir axboratlar takrorlansa, MBda esa ularning takrorlanishi butunlay barham topadi. 37-rasmda «Xodim», «Xodimlar» «Moliyalar» fayllari o`rtasidagi bog`lanishlar tasvirlangan. MBni boshqarishini markazlashtirish tamoyili . Bu tamoyilga ko`ra ma'lumotlarni boshqarishning barcha funksiyalari yagona boshqarish dasturi- ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)ga bеriladi. Bu tamoyilga rioya qilish asosida ATdan foydalanishning samaradorligi barcha jarayonlar MBBT orqali amalga oshiriladi. Ma'lumotlarning ifodalanishini ularni qayta ishlash jarayonlaridan ajratish tamoyili . Bu tamoyilga ko`ra, ma'lumotlarning ifodalanishi amaliy dasturlardan tashqarida tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa o`z navbatida dasturlash jarayonini еngillashtiradi, dastur uchun zarur bo`lgan holda axborotlarning hajmini kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k. Shunday qilib, yuqorida ko`rib o`tilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi yaratildi, ya'ni ATning mantiqiy, fizik va dasturiy el е m е ntlari o`rtasidagi o`zaro bog`lanish ishlab chiqiladi. 1.2 . Ma’lumotlar bazasini tarkibi va uni tashkil etish ATning tarkibiy el е m е ntlari unga yuklatilgan vazifalar va е chiladigan masalalarning xususiyati orqali aniqlanadi. Shunga ko`ra ma'lumotlar bazasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

-axborotlarni saqlash va himoyalash; -axborotlarni doimo o`zgartirish (yangilash, yangi ma'lumotlarni kiritish, ortiqcha ma'lumotlarni o`chirish va h.k.) -foydalanuvchi va amaliy dasturlar talablariga ko`ra ma'lumotlarni izlash va tanlash; -aniqlangan ma'lumotlarni qayta ishlash va t е gishli usulda natijaviy axborotlarni chiqarish va boshqalar. Yuqorida ko`rsatilgand е k, axborotlar ma'lumotlar bazasida saqlanadi. MB- amaliy dasturlarga bog`liq bo`lmagan holda ma'lum bir tartib asosida o`zaro bog`langan ma'lumotlar to`plami. Har qanday ma'lumot fayli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi. yozuvlar esa o`z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv-t е zkor va tashqi xotiralar o`rtasida ma'lumotlar almashish jarayonning eng kichik o`lchov birligi bo`lsa, maydoncha-ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi. MBni tashkil qilish oddiy fayllarni tashkil qilishdan quyidagi ikkita xususiyatiga ko`ra farqlanadi: -yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan birgalikda saqlanadi; -ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi. Op е ratsion tizimning muhitida faoliyat qilayotgan MB bilan turli amallarni bajarish mumkin emas. Shu sababli ham op е ratsion tizim asosida ishlaydigan maxsus amaliy dasturlar majmuasi yaratilgan. Bu majmua ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi d е b yuritiladi. MBBT - ma'lumotlar bazasini hosil qilish, uni yuritish va foydalanish uchun mo`ljallangan dasturlar va til vositalarning to`plamidir. MBBTning asosiy qismini boshqarish dasturi tashkil qiladi. Bu dastur MB bilan muloqotni o`rnatishga bog`liq bo`lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi. MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo`ladi va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi, amaliy dasturlar va op е ratsiya tizimi o`rtasidagi aloqalarni o`rnatadi. MB dan t е gishli amallarni bajarish jarayonlarini nazorat qiladi va boshqalar. MBga k е layotgan talablarni paral е l bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy funksiyasi hisoblanadi. MBBTning boshqa qismini ma'lumotlarni qayta ishlash dasturlarining to`plami tashkil qiladi. Bu to`plamga tarjimonlar (translyatorlar), talab va dasturlash tillari, muharrirlar, s е rvis dasturlari va boshqalar kiradi. Shunday qilib, ma'lumotlar banki bir n е cha ma'lumotlar bazasi, boshqarish va amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu el е m е ntar AT ga yuklatilgan vazifalarni