logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Me’da osti bezining tuzilishi. Ingichka ichak

Me’da osti bezining tuzilishi. Ingichka ichak

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.1591796875 KB
Ko'chirib olish
Me’da osti bezining tuzilishi . Ingichka ichak Reja: 1. Atcinar hujayralar 2. Me’da osti bezining limfa sistemasi 3. Ingichka ichakda oziq moddalarning parchalanishi va so’rilishi 4. Ingichka ichakning tuzilishi Anatomik jihatdan bezning bosh, tana va dum qisml ar i tafovut qilinadi. Bezni qoplovchi yupqa kapsula biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, u bezning ichkarisiga kirib borib, bo’laklarga ajratadi. Biriktiruvchi to’qimadan qon tomirlar, chiqaruv naylari, limfa tomirlari va nervlar joylashadi. Bo’laklar e k z o k r i n va e n d o k r i n qismlardan tashkil topgan. Bez massasini 97% ga yaqini ekzokrin, 3% ga yaqini endokrin qismdan iborat (217- rasm). Bezning ekzokrin qismi. Bezning bu qismi atcinuslar (254- rasmga q.) va chiqaruv naylarining yig’indisidan iborat. Me’da osti bezi ekzokrin qismining struktura-funktcional birligi bo’lib atcinus (acinus pancreaticus; hisoblanadi. U oxirgi sekretor bo’lim va kiritma naylarini o’z ichiga olib, updan chiqaruv . Me’da osti sezi. Gematoksilip-eozitc bilan bo’yalgpn. 06. 10, ok. 10.1 - bezning ekzokrin qismi; a - atcinuslar; 2 - qon tomir; 3 - endokrin qnsm - Langergans orolchasi. Naylari boshlanadi . Tashqaridan atcinus kattaligi 100-150 mkm bo’lgan qopchani eslatadi. Atcinuslar orasida retikulin tolalar, qon kapillyarlari hamda vegetativ nerv sistemasining nerv tolalari va nerv tugunlari joylashadi. Atcinuslar 7-12 ta yirik ekzokrin pankreatotcitlar yoki atcinotcitlardan (acinocytus) va bir necha mayda nay hujayralari yoki tcentroatcinoz hujayralardan tashkil topgan. Atcinar hujayralarda apikal zimogen va bazal (gomogen) zonalari aniq ajralib turadi. Elektron mik-roskopda atcinar hujayralar piramida shakliga ega bo’lib, uning keng asosi bazal membranada yotadi (218-rasm). Hujayralarning yon yuzalari tcitolemmasi biriktiruvchi kompleks va desmosomalar hosil qiladi. Atcinar hujayralarning apikal (zimogen) zo-nasi kislotali bo’yoqlar bilan, ya’ni oksifil bo’yaladi. Zimogen zona asosan yirik (diametri 80 nm gacha) o’rtacha elektron zichlik-dagi zimogen granulalar bilan to’lgan bo’ladi. Ular orasida kamroq elektron zichlikka ega bo’lgan prozimogen (etilmagan) donalari ham uchrab turadi. Gomogen zonada asosan membranalarida juda ko’p ribosomalar tutgan donador endoplazmatik to’r elementlari joylashgan. Ular parallel’ joylashgan yassi qopcha-lardan iborat bo’lib, pankreatik shiraning fermentlari shu er-da sintezlanadi. Bazofil ribosomalar ko’p bo’lganligi sababli bu zona bazofil bo’yaladi. Atcinar hujayralarning 1-2 ta yadrocha tutgan dumaloq yadro-si ularning bazal qismiga yaqin joylashadi. YAxshi rivojlangan Atcinar hujayralarning sekretor faoliyati tciklik jarayon bo’lib, unda quyidagi bosqichlarni kuzatish mumkin: 1) ferment-lar sintezi uchun zarur bo’lgan oddiy birikmalarning hujayra-ga kirishi; 2) donador endoplazmatik to’rda sintez bo’lishi; 3) sekretning Gol’ji kompleksida «etilishi»; 4) tayyor sekret mahsulotining prozimogen va zimogen holida yig’ilishi; 5) sekret mahsulotining hujayradan chiqishi. Sekretor tcikl o’rtacha 1,5- 2 soat davom etadi. Ammo organizmning hazm fermentlariga bo’l-gan fiziologik ehtiyojiga qarab qisqarishi va, aksincha, uzayi-shi mumkin. Atcinar hujayralardan ajralgan sekret kiritma nay (ductus-intercavatus ) ga tushadi. Uning devorini tashkil qilgan mayda hujayralar ba’zan atcinar hujayralarning yon tomonida zich yopishib, ular bilan umumiy bazal membranada joylashadi. Ba’-zi hollarda esa kiritma nayi hujayralari atcinus bo’shlig’iga suqilib kiradi va atcinar hujayralarning apikal yuzasida yota-di. Bunday joylashgan holda ular tcentroatcinoz hujayralar cellulae centracinosae) deb ataladi. (219-rasm). TCentroatci-noz hujayralar noto’g’ri yassi ko’rinishga ega bo’lib, oval shakli-dagi yirik yadrosi oqish tcitoplazmasining yupqa qatlami bilan o’ralgan. TCitoplazmada organellalar juda kam. Hujayralarning atcinus bo’shlig’iga qaragan erkin yuzasida onda-sonda mikrovor-sinkalar uchraydi. Kiritma naylari bo’lakchalar ichi naylari (dictus interlobula res) ga o’tadi. Ularning devori bir qavatli kubsimon epiteliy bilan qoplangan. Hujayralar tcitoplazmasida oz miqdorda mi-toxondriyalar va erkin ribosomalar, unchalik rivojlanmagan Gol’ji kompleksi va donasiz endoplazmatik to’r elementlark bor. Bo’lakchalar ichi naylari me’da osti bezida unchalik rivoj-lanmagan va shu belgisiga qarab quloq oldi bezidan yaqqol aj-ratish mumkin. Qiritma va bo’lakchalar ichi naylari hujayrala-ri pankreatik shira tarkibidagi bikarbonatlar, tuzlar va suv sekretciyasida ishtirok etadi. Bo’lakchalar ichi naylari bez bo’laklari orasidagi birikti-ruvchi to’qimali to’siqlarda joylashgan bo’lakchalararo naylar (ductus interlobularis) bo’lib davom etadi. Ular esa o’z navbatida me’da osti bezining umumiy, chiqaruv nayiga qo’shi- ladi. Umumiy nay bezning dum qismidan bosh qismigacha davom etib, bu erda umumiy o’t yo’li bilan birgalikda o’n ikki barmoq ichak bo’shlig’iga ochiladi. Bu naylar devori shilliq parda bilav qoplangan. SHilliq parda baland prizmatik epiteliy va birik-tiruvchi to’qimadan iborat xususiy plastinkalardan tashkil top-gan. Umumiy chiqaruv nayining qo’shilish joyida aylana joylash-gan silliq mushak hujayralari bo’lib, ular nayning sfinkteri-ni hosil qiladi. CHiqaruv nayi epiteliysida qadahsimon hujayralar hamda> pankreozimin va xolitcistokinin gormonlarini ishlovchi endokrin hujayralar uchraydi. Bu gormonlar ta’sirida me’da osti bezi atcinar hujayralarining sekretor faoaliyati va jigardan o’t ajralishi kuchayadi. Bezning endokrin qismi. Endokrin qism bez bo’lakchalari ichi-da joylashgan pankreatik orolchalar (Langergans orol-chalari) dan iborat (217, 220- rasmlar). Ko’pchilik orolchalar odatda atrofdagi to’qimalardan biriktiruvchi to’qimali parda bilan ajralgan. Lekin ayrim orolchalarning, ayniqsa, mayda •orolchalarning kapsulasi bo’lmaydi va ekzokrin parenxima bilan qo’shilib ketadi. Orolchalarning soni bezning bosh - tana - dum yo’nalishida ortib boradi. Ularning umumiy soni 1 mln dan 2 mln gacha bo’ladi. Pankreatik orolchalar (Insulae pancreaticae) endokrin hujayralar- insulotcitlar (insulocyti) dan tashkil topgan. Ular o’rtasida fenestr-langan sinusoid tipidagi qon kapilyarlari joylashadi. Qon kapilyar-lari atrofida perikapillyar bo’shliq bo’lib, insulyar i ormonlar avva-lo shu bo’shliqqa, so’ngra kapillyarlar devori orqali qonga tushadi. Insulotcitlar atcinar hujayralarga qaraganda kichikroq bo’-lib, ularning tcitoplazmasida donador endoplazmatik to’r o’rtacha rivojlangan bo’lsa-da, Gol’ji kompleksi yaxshi rivojlangan, mayda mitoxondriyalar va sekret donachalari ko’p (220-rasm). Sekret donachalarining fizik-kimyoviy va morfologik xususiyat-lariga qarab insulotcitlarning 5 turi farqlanadi: V- (bazo-fil) hujayralar, A- (atcidofil) hujayralar, D- (dendritik) hujayralar, Di-(argirofil) hujayralar va RR-hujayralar. Pankreatik orolchalar hujayralarining ko’pchiligini (70- 75%) V-hujayralar tashkil qiladi. Ular asosan orolcha marka-zida joylashadi. V-hujayralarning sekret donachalari suvda erimaydi, ammo spirtda butunlay erib ketadi. Sekret donacha- larining kattaligi 275 nm atrofida bo’lib, ular bazofillik xususiyatiga ega va al’degidfuksin, gentcian fiolet bilan ko’k rangga bo’yaladi. Sekret donachalarining o’rab turgan membranasi bilan ichidagi moddasi orasida keng yorug’ gardish (oreola) bor. V-hujayralarning sekret donachalari insulin gormonidan ibo-rat. Insulin to’qimalar hujayralari tomonidan glyukozani o’zlashtirishni kuchaytiradi va qondagi qand miqdorini kamay-tiradi. Uzlashtirilgan glyukoza hujayralarda, ayniqsa, jigar va mushak hujayralarida glikogenga aylanadi va to’planadi. SHuning uchun organizmda insulin etishmaganda to’qimalarda glyukoza miqdori kamayib, qonda uning miqdori ko’payib ketadi, Bu esa qandli diabet kasalligiga olib keladi. A-hujayralar pankreatik orolchalar hujayralarining 15- 20 protcentini tashkil qiladi va ular ko’pincha orolchaning chek-kalarida joylashadi. Bu hujayralar sekret donachalarining kattaligi 230 nm atrofida bo’lib, ular spirtda erimaydi, ammo suvda eriydi. V-donachalar oksifil xususiyatga ega, shu sababli kislotali fuksin bilan och qizil rangga bo’yaladi. V-hujayralar sekret donachalaridan farqli o’laroq, A-donachalarning qoram-tir markazi bilan uni o’rab turgan membranasi orasidagi yorug’ gardish (oreola) tor bo’ladi. A-hujayralar sekret donachalari-da glyukogon gormoni topilgan. Glyukogon insulinning antagonis-ti hisoblanadi va uning ta’sirida to’qimalarda glikogenning glyujozaga parchalanishi kuchayadi, natijada, qondagi qand miq-dori oshadi. SHuning uchun organizmda glyukogon kamayib ketganda qondagi glyukoza miqdori kamayib ketishi mumkin. SHunday qi-lib, insulin va glyukogon qondagi glyukoza miqdorining doimiy-ligini ushlab turadi va to’qimalardagi (birinchi navbatda ji-gardagi) glikogen miqdorini belgilaydi. D -xujayralar insulotcitlarning 5-10% ini tashkil qiladk. Bu hujayralar noksimon, ba’zan, yulduzsimon shakldagi hujay-ralar bo’lib, asosan, pankreatik orolchalarning chetida joyla- shadi. D-hujayralarning sekret donachalari kattaligi 325 nm atrofida, o’rtacha zichlikda bo’ladi va yorug’ gardish (oreola) tutmaydi. D-hujayralar somatostatin gormoni ishlab chiqaradi. Bu gormon A- va V-hujayralardan insulin bilan glyukogon aj-ralishini to’xtatadi hamda bezning atcinar hujayralaridagi fermentlari sintezini pasaytiradi. Pankreatik orolchalarda oz miqdorda Di - hujayralari ham uchraydi. Bu hujayralar ju-da zich markazi atrofida tor yorug’ gardishi bo’lgan mayda (160 nm) argirofil donachalar tutadi. Di-hujayralar vazoaktiv yantestinal polipeptid (VIP) ishlab chiqaradi. VIP arterial bosimni pasaytiradi, me’da osti bezi shirasi va gormonlar ajralishini kuchaytiradi. RR-hujayralar insulotcitlar orasida juda kam (2-5%) -bo’lib, ular me’da va me’da osti bezi shiralari ajralishini kuchaytiruvchi pankreatik polipeptid ishlaydi. RR-hujayralar poligonal shaklda bo’lib, tcitoplazmasida juda mayda (140 nm gacha) donachalar tutadi. Bu hujayralar odatda bezning bosh qismidagi pankreatik orolchalarning chetlarida, bundan tashqa-ri, orolchalardan tashqarida, ya’ni ekzokrin bo’limlar va chiqa-ruv naylari orasida ham uchraydi. Me’da osti bezi bo’laklarida yuqorida aytib o’tilgan, atci-nar va endokrin hujayralardan tashqari, sekretor hujayralar-ning yana bir turi - oraliq yoki atcinoinsulyar hujayralar uch-raydi (221-rasm). Ularning kelib chiqishi to’liq o’rganilmagan. Atcinoinsulyar hujayralar to’da-to’da bo’lib ekzokrin qism ora-sida joylashadi. Bu hujayralarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning tcitoplazmasida ikki xil donachalar: atcinar hujayralarga xos bo’lgan yirik zimogen donachalari va endokrin hujayralarga xos - mayda sekret donachalari uchraydi. Mayda sekret donachalari A- V- yoki D -hujayralardan birining sekret donachalariga o’xshash bo’ladi. SHu sababli atcinoinsulyar hujayralarni A, V, va D turlarga klassifikatciya qilish tavsiya qilingan. Atcinoinsulyar hujayralarning ko’pchiligi qonga ham endokrin, ham zimogen donachalarini ajratadi. Kamdan- kam hollarda har ikki xil sekret donachalari bezning chiqaruv nayi-ga tushadi. Me’da osti bezining qon bilan ta’minlanishi. Me’da osti bezi arteriya qoni bilan qorin arteriyasi va yuqori ichak tutqichi arteriyasi tarmoqlari hisobiga ta’- minlanadi. Yirik arteriya tarmoqlari bo’lakchalararo birikti-ruvchi to’qimalarda mayda arteriyaolalarga ajraladi. Bu tar-moqlar atcinuslar atrofida kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Kapillyarlar yig’ilib, venulalarga o’tadi. Langergans orolchala- rining qon bilan ta’minlanishi bundan keskin farq tciladi. Me’da osti bezi bo’laklarida tomirlarning darvoza (portal) sistemasi mavjud degan fikrlar ham bor. Bu fikrga ko’ra olib keluvchi arteriola avval pankreatik orolchalar kapillyarlariga tarmoqlanadi, so’ngra ular olib chiqaruvchi arteriolaga yig’ila-di, undan esa ekzokrin qism atcinuslarini qon bilan ta’min-lovchi yangi (ikkilamchi) kapillyarlar to’ri boshlanadi. Me’da osti bezidan oqib chiqadigan venoz qon darvoza venasiga quyi-dadi. Me’da osti bezi ning limfa sistemasi atcinuslar va orolcha-lar atrofidagi kichik limfa kapillyarlaridan boshlanadi va yirik limfa tomirlariga birlashib, regionar limfa tugunlar-ga quyiladi. Innervatciyasi. Me’da osti bezi parasimpatik va simpatik nerv sistemalari bilan juda boy ta’minlangan. Vegetativ nerv sistemasi tarmoqlari, masalan, adashgan nerv, yuqori qorin va quyoshsimon chigal tarmoqlari me’da osti bezi atrofida chigal-lar hosil qiladi. Bu chigalning ko’pgina tarmoqlari qo’shni duo- denal jigar, me’da chigallari va boshqa chigallar bilan bog’lan-' gan holda bo’ladi. Adashgan nerv impul’slari ta’sirida me’da osti bezidan shira ajralishi ko’payibgina kolmasdan, balki fermentlarning sintezlanishi ham oshadi va tezlashadi. Orolcha hujayralari ekzokrin hujayralardan farqlanib, nerv tolalari va ularning oxirlariga o’ta boydir. SHuning uchun ham ularni neyroinsulyar kompleks deb ham yuritiladi. Me’da osti bezi ga simpatik nervlar katta va kichik qorin nervi tarkibida kirib keladi. Katta qorin nervi ta’sirlansa, me’da osti bezidan sekret ajralishi kamayadi. Xuddi shuningdek, simpatik nerv sistemasi mediatori (adrenalin, noradrenalin) ta’sirida ham sekretciyaning tormozlanishi kuzatiladi. Effs-rent tolalardan tashqari, bo’laklar orasidagi biriktiruvchi to’qimada ko’pgmna efferent nerv oxirlari (Fater - Pachini nerv oxirlari) uchraydi. Regeneratciyasi. Me’da osti bezi hujayralarining mitotik aktivligi juda past, shuning uchun hujayralarning fiziologik yangilanishi asosan hujayra ichi regeneratciyasi bilan boradi. Me’da osti bezining reparativ regeneratciyasi esa regeneratcion tipertrofiya tarzida o’tadi. Me’da osti bezida reparativ rege-«eratciya regeneratcion gipertrofiya tipida o’tadi. Ingichka ichakda oziq moddalarning parchalanishi va so’rilishi : bilan bog’liq turli xil jarayonlar amalga oshadi. Bu erda hamma oziq moddalar - oqsillar, yog’lar va karbonsuvlar ximiyaviy jihatdan qayta ishlanadi, ya’ni parchalanadi. Oqsillarni qayta ishlashdan oddiy oqsillarni parchalovchi - e n t e r o k i n a z a,. kinazogen va tripsin, peptidlarni aminokislotalargacha parchalovchi - erepsin (peptidazalar aralashmasi) va murakkab oqsillar- nukleoproteidlarni parchalovchi - nukleaza fermentlari ishtirok etadi. Qarbonsuvlarni parchalashda - amilaza, mal’taza, saxaroza, laktaza va fosfataza, yog’larni parchalashda-lipaza fermentlari qatnashadi. Ichakning evakuatciya faoliyati uning mushak pardasining peristal’tik qisqarishi hisobiga bajariladi. Bundan tashqari» ichak endokrin vazifani ham bajaradi va serotonin, gnstamin, motilin, sekretin, enteroglyukagon, xoletcistokinin, pankrezimin, gastrin va gastrinni ingibitori kabi biologik aktiv moddalarni ishlab chiqaradi. Taraqqiyoti. Embrion rivojlanishining 5-haftasida birlamchn ichak nayi o’rta qismining oldingi bo’limidan o’n ikki barmoq, o’rta bo’limidan och ichak, yombosh va yo’g’on ichaklar paydo bo’lsa, orqa bo’limi to’g’ri ichakni hosil qiladi. Vorsinkalar, kriptalar epiteliysi va duodenal bezlar ichak endodermasidan hosil bo’-ladi. Homila taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida ichak nayn yirik kubsimon entodermal hujayralari bilan qoplangan. 5 haftalik homila ingichka ichak epiteliysi ikki qator prizmatik bo’lsa, faqat 7-8 haftadan keyingina bir qavatli tcilindrsi-mon ko’rinishda bo’ladi. Taraqqiyotning 3-oylari davomida ichak yuzasida ko’ndalang chuqurchalar bilan alohida qabariqlarga bo’-linuvchi uzun burmalar paydo bo’ladi. SHu qabariqlar bo’lajak vorsinkalar o’rnidir. 4-oylarga kelib ham ingichka, ham yo’g’on ichaklar ichki yuzasi vorsinkalar bilan qoplanadi. Ingichka ichak-da vorsinkalar soni ortib boradi, yo’g’on ichak vorsinkalari esa taraqqiyotining 9- oyi davomida asosidan to uchiga qadar bir-bi-ri bilan tutashib ketadi. Vorsinkalarni ajratib turuvchi bo’sh-liq shilliq parda hosil qilgan chuqurchalar holida bo’lib, Li-berkyun bezlari yoki kriptalar deb ataladi. Ingichka ichak vorsinkalari uzunasiga uning yarmigacha tutash-ganligidan bu erda kriptalar chuqur bo’lmaydi. Un ikki barmo^ ichakning xususiy bezlari (Brunner bezlari) homila hayotining 4-oylarida kripta epiteliysining shilliq osti pardasiga o’sib kirishidan hosil bo’ladi. SHilliq pardaning xususiy qatlami va shilliq osti parda embriogenezning 7-8- haftalarida mezenximadan taratcqiy eta-di. Mushak parda qatlamlari bir vaqtda hosil bo’lmaydi, dastav-val 7-8-haftalarda ichakning ichki mushak qatlami, so’ng tashqi uzunasiga yo’nalgan qatlam rivojlanadi. Mushak parda embrion Ingichka ichak devorishshg tuzilpshi. Gematoksilii- eozin bi- lai bo’yalgan. 06. 3,5, ok. 10. 1 -shilliq parqa: a - so’rrichlar (vor-u-inkalar); b - kriptalar; 2 – shilliq osti pardasi; 3 - mushak parda; 4 - serez parda. hayotining 7-8 oylarida to’la hosil bo’ladi. Seroz parda pusht taraqqiyotining 5- haftalarida embrional biriktiruvchi to’qimadan paydo bo’ladi. Ingichka ichakning tuzilishi Ingichka ichak devorida shilliq, shilliq osti, mushak va seroz pardalar tafozut etiladi (206-rasm). SHillitc, parda epiteliy, xususiy va mushak qatlam-lardan iborat bo’lib, unda aylana burmalar, vorsnnka (so’rg’ichlar) hamda kripta-lar borligi uchun ingichka ichakka xos bo’lgan manzara-ni yaratadi. Bu tuzilmalar ikgichka ichakning umumiy yuzasini oshiradi va uning asosiy vazifalarini baja-rishga yordam beradi. A y l a n a burmalar (plicae circulares) shilliq va shilliq osti pardalari hisobi-ga hosil bo’ladi. Vorsinkal ar (villi in-testsinales) shilliq pardaning barmoqsimon bo’rtmalari bo’-lib, ichak bo’shlkg’ida erkin holda chiqib stadi. Ingichka ichakda vorsinkalar soni juda ko’p. Vorsipkalar miqdori va balandligi ingichka ichakpiing butun uzunasi bo’ylab bir xilda bo’lmay, o’rta hisobda o’n ikki barmoq ichakiing 1 mm 2 yuzasida 22- 40, yonbosh ichakda zsa 18 dan 25 tagacha bo’ladi. O’n ikki barmoq ichakda vorsinkalar serbar va kalta (balandligi 0,2 - 0,5 mm), och va yonbosh ichaklarda esa ingichka-poi^, lekin baland (0,5-1,5 mm gacha) bo’ladi. Vorsinkalarning hosil bo’lishida shilliq pardaning hamma kavatlari ishtirok etadi. Vorsin-kalar hamda burmalar hisobiga ichak yuzasi 10 martagacha oshadi. Kriptalar yokiichak b e z l a p i (criptae seu glandulae intestina-les) epiteliyning xususiy plastinkaga botib kirishidan hosil bo’lgan naysimon tuzilmalardir. Ular vorsinkaler orasiga ochiladi. Ingichka ichakning 1 mm 2 yuzasida 100 tagacha kripta bo’lib, ularning umumiy soni 150 mln dan oshadi. Har bir kriptanning uzunligi 0,25-0,5 mm diametri esa 0,07 mm atrofida bo’ladi. Ingichka ichakda kriptalar-ning umumiyyuzasi 14m 2 ga etadi. Vorsinkalar va kriptalarning yuzasi bir qavatli prizmatik epiteliy bilan qoplangan. Vorsinkalar epi- teliysi 3 xil: «jiyakli» prizmatik (enterotcitlar), qadahsimon va endokrin hujayralardan tashkil topgan. Kriptalarda esa yuqorida ko’rsatilganlardan tashqari, Panet xujayralari va ixtisoslashmagan, «jiyaksiz» hujayralar ham bo’ladi. Limfoid follikulalar sohasida-gi epiteliy tarkibida ba’zan «tukli» - neyroepitelial va M- hujay-ralar uchrab turadi. Hoshiyali p r i z m a t i k h u j a y r a l a p (enterotcitlar) baland, tcilindrsimon bo’lib, cho’zinchoq yadrosi hujayraning past-ki '/z qismida joylashgan. Bu hujayralarning apikal plazma-tik membranasida «jiyak» (hoshiyalar) ko’rinadi. Elektron mik-roskop «jiyak»ning tcitoplazmatik o’siqchalar - mikrovorsinka- lardan iborat ekanligini ko’rsatadi (7, 44(G)- rasmlarga q.). Har bir prizmatik hujayra 2-3 ming mikrovorsinkaga ega. Mik-rovorsinkalarning uzunligi 0,65-1,5 mkm, eni esa 0,1 mkm. Mik-rovorsinkalar hisobiga ichakning so’rilish yuzasi 30- 40 marta oshadi. Har bir mikrovorsinka uch qavatdan tuzilgan plazmatikmem-brana bilan qoplangan. Mikrovorsinkalar matriksi tcitoplaz-maga nisbatan hiyla zich bo’lib, mikronaychalar va fibrillalar tutadi. Ular yuqorida apikal membrananing ichki elektron zich qavati bilan bog’langan bo’lib, terminal to’rda tamom bo’ladi. «Jiyakli» hujayralar mikrovorsinkalarida fosfataza, aminO-peptidaza, invertaza, nukleoziddifosfataza, glikozidaza, mal’-taza, laktaza, saxaraza va boshqa fermentlarning ko’pligi aniq-langan. Bu ma’lumotlar mikrovorsinkalar faqatgina hujayra-ning so’rish yuzasinigina oshirib qolmay, balki so’riladigan moddalarni parchalashda ham aktiv ishtirok etishini ko’rsatadi. Ular hujayrannng apikal qismida cho’zinchoq bo’lsa, bazal qism sari dumaloq shaklga ega bo’lib boradi va betartib joylashadi. Prizmatik hujayralarda Gol’ji kompleksi yaxshi rivojlangan va, asosan, hujayra yadrosining ustida joylashgan. Donador endoplazmatik to’r hujayra tcitoplazmasida bir xpl tarqalgan. Erkin ribosoma va polisomalar butun tcitoplazma bo’ylab joylashadi. Endoplazmatik to’r va Gol’ji kompleksi at-rofida ribosomalarning yirik to’plamlari joylashgan. Prizma-tik hujayralarning yadrosi oval bo’lib, hujayraning pastki qismida joylashadi. Qadahsimon h u j a y r a l a p (exocrinocyti caliciforrnes) ichak-ning boshlanishidan oxmrigacha mavjud bo’lib, prnzmatik hujayralar srasida yakka- yakka joylashgan (207-rasm). Ingichka ichak vorsinkalari asosida, kriptalarning kjori qismlarida qadahsimon hujayralar an-chagina ko’p bo’ladi. O’n ikki barmoq ichakdan yonbosh ichakka qarab ularning soni ortib boradn. Qadahsimon hujayralar karboksil tutuvchi, sul’fatlangan,. kislotali glikozaminglikanlar, sialomutcin va neytral gliko-zamimglikanlar komplekslaridan iborat shilliq sekret ishlab chiqaradi. Sekret bilan to’lgan hujayra qadah shaklini oladi, yadro va boshqa organellalar, hujayraning ingichkalashgan bazal qismiga qarab siljigan bo’ladi (207- rasmga q.). Hujayradan sekret apikal membrananing yorilishi bilan chiqadi. Hujayra-lardan sekret chiqishi bilan sekretor tcikl yaia qaytariladi. Le-kin sekreti chiqib ketgan ayrim hujayralar emirilib ketishi ham mumkin. Qadahsimon hujayralar kriptalarning differentci-allashmagan hujayralaridan taraqqiy etadi. Endokrin hujayralar maxsus bo’yoqlar yordamida bo’-yalganda ko’rinadi. Bu hujayralar asosan kriptalarda joylash-gan bo’lib, vorsinkalar epiteliysida ham uchrab turadi. Kumush tuzlari bilan bo’yalganda endokrin hujayralarning asosi keng, apikal qismi esa toraygan bo’lib, ko’pincha, epiteliy yuzasiga etib bormaganligi yaxshi ko’rinadi. Bu hujayralar o’simtalarga ega bo’lib, o’simtalari epiteliy hujayralari orasiga tarqaladi. Endokrin hujayralar tcitoplazmasi oqish bo’lib, o’zining bazal qismida ko’plab sekret donachalari tutishi bilan ajralib tura- di (208-209-rasmlar). SHuning uchun ba’zan bazal donabor (Qul’chitckiy) hujayralar deb ham yuritiladi. Ichakda endokrin hujayralarning bir necha turi uchraydi. Ularning ko’pchiligini serotonin, motilin va R-moddani ishlab chiqaruvchi EC- hujay-ralar tashkil qiladi. Enteroglyukagon ishlaydigan A- hujayra-lar juda kam. Sekretin ishlaydigan S-hujayralar esa ichakning har xil bo’limlariga bir xil tarqalmagan. Bundan tashqari, ichakda xoletcistokinin va pankreozimin ishlovchi 1-hujayralar, gastrin ishlovchi S-hamda aktiv peptidlar ishlaydigan D va D r hujayralar topilgan. Hujayralar tcilindrsimon bo’lib, apikal yuzasida kalta, siyrak mikrovorsinkalar va tcitoplazmasida yaxshi rivojlangan donador endoplazmatik to’r tutadi. «Tukli» yoki tutamli hujayralar (tuft cells) lim-foid follikullari sohasidagi epiteliyda uchrab, noksimon ko’-rinishga ega. Bu hujayralarning apikal yuzasida uzunligi 0,6- 1,0 mkm va eni 0,2-0,3 mkm bo’lgan ko’pgina mikrovorsinkalar mavjud. «Tukli» hujayralar mikrovorsinkalarining tcitolem-masidan hujayra yadrosi tomon mikronaychalar va ko’pgina mik-rofibrillalar yo’nalgan (211-rasm). Mikronaychalar devori 6- 8 nm qalinlikka ega bo’lib, tarmoqlanmaydi, o’zaro anastomozlar hosil qilmaydi. Neyroepitelial hujayralar tcitoplazmasida organellalar kam bo’ladi. Hujayra yadrosi yirik va yumaloq bo’-lib, hujayraning kengaygan asosida joylashadi. «Tukli» hujay-ralar o’zining atrofidagi boshqa hujayralar bilan biriktiruv-chi kompleks va desmosomalar hosil qiladi. «Tukli» hujayralar tuzilishining umurtqalilar retceptor (sezuvchi) xujayralari tuzilishiga o’xshashligi hamda limfoid follikullar ustida joy-lashganligi ham ularning retceptor (neyroepitelial) hujayra-larga oidligini ko’rsatadi. Ular yakka-yakka yoki guruhlar hosil qilib joylashishi mumkin. Solitar (yakka-yakka joylashgan) limfoid follikullar (folli-culi lymphatici solitar) ingichka ichakning hamma erida uchraydi. Ular-ning diametri 0,5 - 3 mm atrofida bo’ladi. Ingichka ichakning dis-tal bo’limlarida follikullar yirikroq bo’lib, shilliq pardaning mushak plastinkasiga ham kirib boradi, qisman shilliq osti pardada ham joylashishi mumkin. 3 yoshdan 13 yoshgacha bo’lgan bolalar ingich-ka ichagining devorida 15000 tagacha solitar follikula bo’lishi mum-kin. YOsh ulg’aygan sari ularning soni kamayib boradi. Limfoid follikullar guruhlari (folliculi lymphatici aggregati) yoki i Peyer pilakchalari (blyashkalari) o’n ikki barmoq va och ichaklarda ham uchrasa-da, asosan, yonbosh ichakda joylasha-di. Ularning soni va kattaligi yoshga qarab o’zgaradi. 5 va undan ortiq limfoid follikul tutgan Peyer pilakchalari 12-16 yoshli o’smirlar ingichka ichagida ayniqsa ko’p bo’ladi. Un ikki barmoq ichakda Peyer pilakchalari mayda bo’lib, yonbosh ichakka borgan sari ular kattalashib, tarkibidagi limfoid follikullarining soni ortib boradi. YOnbosh ichakda 900 tagacha limfoid follikul tutgan Peyer pilakchalari uchraydi. Peyer pilakchalarida uch qism: limfoid follikullar, gumbaz qismi va follikullar ora-sidagi T-ga bog’liq zona tafovut qilinadi. Gumbaz qismi fol-likulni yuqoridan o’ragan bo’lib, ichak bo’shlig’iga turtib chiqib turadi. Peyer pilakchasi joylashgan sohadagi ichakning shilliq qavatida vorsinka va kriptalar bo’lmaydi. Bu joyning epiteliysida jiyakli, kam ixtisoslashgan jiyaksiz va ba’zan qadahsimon va edokrin hujayralar uchraydi. Bundan tashqari, gumbaz qism epiteliysida yuqorida aytib o’tilgan «tukli» hujayralar va maxsus M-hujayralar uchraydi. M-hujayralar baland prizmatik shaklga ega bo’lib ularning apikal yuzasida glikokaliks yo’q, mikrovorsinkalar deyarli uchramaydi, faqat har xil burmalar va mayda o’siqlar mavjud. Terminal to’r yaxshi rivojlanmagan. M-hujayralarning yadro usti qismida silliq endoplazmatik to’rning naylari va pufakchalari, mayda mitoxondriyalar va to pofibrillalar ko’plab uchraydi. YAdro oval shaklida bo’lib, hu-jayraning ba’zal qismida joylashgan. Ba’zan bu hujayralar tcitoplazmasida mul’tivezikulyar tanachalar ham uchraydi. Hozirda M-hujayralarning o’zidan makromolekulalarni, reoviruslar-ni va bakteriyalarni o’tkazish xususiyatiga ega ekanligi aniqlan-gan. Demak, Peyer pilakchalari organizm immun sistemasining muhim qismi bo’lib antigenlar bilan aloqa qilishda va sek-retor immunoglobulinlar ishlab chiqarishda etakchi rol’ o’y-naydi. SHilliq pardaning mushak qatlami ikki qavat: ichki-aylana, tashqi - uzunasiga yo’nalgan silliq mushaklardan tashkil top-gan. Ichki mushak qatlamidan vorsinka va kriptalarning xususiy qatlami tomon ayrim mushak hujayralari yo’naladi. Bu joyda mushaklar so’rg’ich stromasi va bazal membrana bilan bog’lanuvchi argirofil tolalar bilan o’ralgan bo’ladi. SHu mushakning qisqa-rishi vorsinkaning kaltalashishi va so’rilgan moddaning shilliq parda tomirlari tomon so’rilishiga sabab bo’ladi. Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 7. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 8. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 9. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 10. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991

Me’da osti bezining tuzilishi . Ingichka ichak Reja: 1. Atcinar hujayralar 2. Me’da osti bezining limfa sistemasi 3. Ingichka ichakda oziq moddalarning parchalanishi va so’rilishi 4. Ingichka ichakning tuzilishi

Anatomik jihatdan bezning bosh, tana va dum qisml ar i tafovut qilinadi. Bezni qoplovchi yupqa kapsula biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, u bezning ichkarisiga kirib borib, bo’laklarga ajratadi. Biriktiruvchi to’qimadan qon tomirlar, chiqaruv naylari, limfa tomirlari va nervlar joylashadi. Bo’laklar e k z o k r i n va e n d o k r i n qismlardan tashkil topgan. Bez massasini 97% ga yaqini ekzokrin, 3% ga yaqini endokrin qismdan iborat (217- rasm). Bezning ekzokrin qismi. Bezning bu qismi atcinuslar (254- rasmga q.) va chiqaruv naylarining yig’indisidan iborat. Me’da osti bezi ekzokrin qismining struktura-funktcional birligi bo’lib atcinus (acinus pancreaticus; hisoblanadi. U oxirgi sekretor bo’lim va kiritma naylarini o’z ichiga olib, updan chiqaruv . Me’da osti sezi. Gematoksilip-eozitc bilan bo’yalgpn. 06. 10, ok. 10.1 - bezning ekzokrin qismi; a - atcinuslar; 2 - qon tomir; 3 - endokrin qnsm - Langergans orolchasi. Naylari boshlanadi . Tashqaridan atcinus kattaligi 100-150 mkm bo’lgan qopchani eslatadi. Atcinuslar orasida retikulin tolalar, qon kapillyarlari hamda vegetativ nerv sistemasining nerv tolalari va nerv tugunlari joylashadi. Atcinuslar 7-12 ta yirik ekzokrin pankreatotcitlar yoki atcinotcitlardan (acinocytus) va bir necha mayda nay hujayralari yoki tcentroatcinoz hujayralardan tashkil topgan. Atcinar hujayralarda apikal zimogen va bazal (gomogen) zonalari aniq ajralib turadi. Elektron mik-roskopda atcinar hujayralar piramida shakliga ega bo’lib,

uning keng asosi bazal membranada yotadi (218-rasm). Hujayralarning yon yuzalari tcitolemmasi biriktiruvchi kompleks va desmosomalar hosil qiladi. Atcinar hujayralarning apikal (zimogen) zo-nasi kislotali bo’yoqlar bilan, ya’ni oksifil bo’yaladi. Zimogen zona asosan yirik (diametri 80 nm gacha) o’rtacha elektron zichlik-dagi zimogen granulalar bilan to’lgan bo’ladi. Ular orasida kamroq elektron zichlikka ega bo’lgan prozimogen (etilmagan) donalari ham uchrab turadi. Gomogen zonada asosan membranalarida juda ko’p ribosomalar tutgan donador endoplazmatik to’r elementlari joylashgan. Ular parallel’ joylashgan yassi qopcha-lardan iborat bo’lib, pankreatik shiraning fermentlari shu er-da sintezlanadi. Bazofil ribosomalar ko’p bo’lganligi sababli bu zona bazofil bo’yaladi. Atcinar hujayralarning 1-2 ta yadrocha tutgan dumaloq yadro-si ularning bazal qismiga yaqin joylashadi. YAxshi rivojlangan Atcinar hujayralarning sekretor faoliyati tciklik jarayon bo’lib, unda quyidagi bosqichlarni kuzatish mumkin: 1) ferment-lar sintezi uchun zarur bo’lgan oddiy birikmalarning hujayra-ga kirishi; 2) donador endoplazmatik to’rda sintez bo’lishi; 3) sekretning Gol’ji kompleksida «etilishi»; 4) tayyor sekret mahsulotining prozimogen va zimogen holida yig’ilishi; 5) sekret mahsulotining hujayradan chiqishi. Sekretor tcikl o’rtacha 1,5- 2 soat davom etadi. Ammo organizmning hazm fermentlariga bo’l-gan fiziologik ehtiyojiga qarab qisqarishi va, aksincha, uzayi-shi mumkin. Atcinar hujayralardan ajralgan sekret kiritma nay (ductus-intercavatus ) ga tushadi. Uning devorini tashkil qilgan mayda hujayralar ba’zan atcinar hujayralarning yon tomonida zich yopishib, ular bilan umumiy bazal membranada joylashadi. Ba’-zi hollarda esa kiritma nayi hujayralari atcinus bo’shlig’iga suqilib kiradi va atcinar hujayralarning apikal yuzasida yota-di. Bunday joylashgan holda ular tcentroatcinoz hujayralar cellulae centracinosae) deb ataladi. (219-rasm). TCentroatci-noz hujayralar noto’g’ri yassi ko’rinishga ega bo’lib, oval shakli-dagi yirik yadrosi oqish tcitoplazmasining yupqa qatlami bilan o’ralgan. TCitoplazmada

organellalar juda kam. Hujayralarning atcinus bo’shlig’iga qaragan erkin yuzasida onda-sonda mikrovor-sinkalar uchraydi. Kiritma naylari bo’lakchalar ichi naylari (dictus interlobula res) ga o’tadi. Ularning devori bir qavatli kubsimon epiteliy bilan qoplangan. Hujayralar tcitoplazmasida oz miqdorda mi-toxondriyalar va erkin ribosomalar, unchalik rivojlanmagan Gol’ji kompleksi va donasiz endoplazmatik to’r elementlark bor. Bo’lakchalar ichi naylari me’da osti bezida unchalik rivoj-lanmagan va shu belgisiga qarab quloq oldi bezidan yaqqol aj-ratish mumkin. Qiritma va bo’lakchalar ichi naylari hujayrala-ri pankreatik shira tarkibidagi bikarbonatlar, tuzlar va suv sekretciyasida ishtirok etadi. Bo’lakchalar ichi naylari bez bo’laklari orasidagi birikti-ruvchi to’qimali to’siqlarda joylashgan bo’lakchalararo naylar (ductus interlobularis) bo’lib davom etadi. Ular esa o’z navbatida me’da osti bezining umumiy, chiqaruv nayiga qo’shi- ladi. Umumiy nay bezning dum qismidan bosh qismigacha davom etib, bu erda umumiy o’t yo’li bilan birgalikda o’n ikki barmoq ichak bo’shlig’iga ochiladi. Bu naylar devori shilliq parda bilav qoplangan. SHilliq parda baland prizmatik epiteliy va birik-tiruvchi to’qimadan iborat xususiy plastinkalardan tashkil top-gan. Umumiy chiqaruv nayining qo’shilish joyida aylana joylash-gan silliq mushak hujayralari bo’lib, ular nayning sfinkteri-ni hosil qiladi. CHiqaruv nayi epiteliysida qadahsimon hujayralar hamda> pankreozimin va xolitcistokinin gormonlarini ishlovchi endokrin hujayralar uchraydi. Bu gormonlar ta’sirida me’da osti bezi atcinar hujayralarining sekretor faoaliyati va jigardan o’t ajralishi kuchayadi. Bezning endokrin qismi. Endokrin qism bez bo’lakchalari ichi-da joylashgan pankreatik orolchalar (Langergans orol-chalari) dan iborat (217, 220- rasmlar). Ko’pchilik orolchalar odatda atrofdagi to’qimalardan biriktiruvchi to’qimali parda bilan ajralgan. Lekin ayrim orolchalarning, ayniqsa, mayda •orolchalarning kapsulasi bo’lmaydi va ekzokrin parenxima bilan qo’shilib ketadi. Orolchalarning soni bezning bosh - tana - dum yo’nalishida ortib boradi. Ularning umumiy soni 1 mln dan 2 mln gacha bo’ladi.

Pankreatik orolchalar (Insulae pancreaticae) endokrin hujayralar- insulotcitlar (insulocyti) dan tashkil topgan. Ular o’rtasida fenestr-langan sinusoid tipidagi qon kapilyarlari joylashadi. Qon kapilyar-lari atrofida perikapillyar bo’shliq bo’lib, insulyar i ormonlar avva-lo shu bo’shliqqa, so’ngra kapillyarlar devori orqali qonga tushadi. Insulotcitlar atcinar hujayralarga qaraganda kichikroq bo’-lib, ularning tcitoplazmasida donador endoplazmatik to’r o’rtacha rivojlangan bo’lsa-da, Gol’ji kompleksi yaxshi rivojlangan, mayda mitoxondriyalar va sekret donachalari ko’p (220-rasm). Sekret donachalarining fizik-kimyoviy va morfologik xususiyat-lariga qarab insulotcitlarning 5 turi farqlanadi: V- (bazo-fil) hujayralar, A- (atcidofil) hujayralar, D- (dendritik) hujayralar, Di-(argirofil) hujayralar va RR-hujayralar. Pankreatik orolchalar hujayralarining ko’pchiligini (70- 75%) V-hujayralar tashkil qiladi. Ular asosan orolcha marka-zida joylashadi. V-hujayralarning sekret donachalari suvda erimaydi, ammo spirtda butunlay erib ketadi. Sekret donacha- larining kattaligi 275 nm atrofida bo’lib, ular bazofillik xususiyatiga ega va al’degidfuksin, gentcian fiolet bilan ko’k rangga bo’yaladi. Sekret donachalarining o’rab turgan membranasi bilan ichidagi moddasi orasida keng yorug’ gardish (oreola) bor. V-hujayralarning sekret donachalari insulin gormonidan ibo-rat. Insulin to’qimalar hujayralari tomonidan glyukozani o’zlashtirishni kuchaytiradi va qondagi qand miqdorini kamay-tiradi. Uzlashtirilgan glyukoza hujayralarda, ayniqsa, jigar va mushak hujayralarida glikogenga aylanadi va to’planadi. SHuning uchun organizmda insulin etishmaganda to’qimalarda glyukoza miqdori kamayib, qonda uning miqdori ko’payib ketadi, Bu esa qandli diabet kasalligiga olib keladi. A-hujayralar pankreatik orolchalar hujayralarining 15- 20 protcentini tashkil qiladi va ular ko’pincha orolchaning chek-kalarida joylashadi. Bu hujayralar sekret donachalarining kattaligi 230 nm atrofida bo’lib, ular spirtda erimaydi, ammo suvda eriydi. V-donachalar oksifil xususiyatga ega, shu sababli kislotali fuksin bilan och qizil rangga bo’yaladi. V-hujayralar sekret donachalaridan farqli o’laroq, A-donachalarning qoram-tir markazi bilan uni o’rab turgan membranasi orasidagi yorug’ gardish (oreola) tor bo’ladi. A-hujayralar sekret donachalari-da glyukogon

O'xshashlar

MEDA INGICHKA ICHAK VAZIFASI PATALOGIYASI, TUZILISHII
OVQAT HAZM QILISH FIZIOLOGIYASI
ASAB TIZIMINING ADAPTATSION – TROFIK FUNKSIYASI VA VEGETATIV FUNKSIYALARINING BOSHQARILISHI
To‘qima gormonlari
ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI