MELANEZIYA XALQLARI TARIXIY ANTROPOLOGIYA SI : IJTIMOIY VA MA’NAVIY MADANIYATI. Reja 1. Melaneziyaliklarning ijtimoiy tuzumi: urug‘ jamoalari, oila —nikoh munosabatlari. 2. Erkaklarning maxfiy ittifoqlari. 3. Urug‘ va qishloq jamoalari. 4. Qarindoshlik munosabatlari . 5. Oila va nikoh masalalari. 6. Diniy tasavvurlar, dafn tartiblari

1. Adabiyotlarda Melaneziya aholisining ijtimoiy tuzumi haqida yagona fikr mavjud emas. Umrining 25 yilini melaneziyaliklar orasida o‘tkazgan missioner Kodringgon «Melaneziya orollarida ijtimoiy tuzum qabilachilikka asoslanmagan» deb xulosa qilgan edi. Kodrington qabila tashkiloti, qabila sarkorlari kengashi, saylangan yoki merosiy qabila boshqaruvi yo‘qligini nazarda to‘tgani, ehtimol. Okeaniyada 48 yil yashagan yana bir missioner Jorj Braun Melaneziyada qabila nomlari bo‘lmagani, uning o‘rnida qishloqlar nomlari ishlatilganini yozadi. Ushbu fikrlarga albatta tanqidiy yondashish lozim. Chunki yirik orollarda bir necha okruglar bo‘lib, ularning aholisi o‘z urf —odatlari, shevalari bilan farqlanadilar. Ularni mustaqil qabilalar sifatida olish ham mumkin, lekin haqiqatan ham qabila nomlari ko‘p hollarda geografik atamalar ekanligi aniqlangan. Shu bilan birgalikda bu muammo hamma yerda ham bir xil hal etilgan deb bo‘lmaydi. Xususan Trobrian arxipelagidagi yirik Boyova oroli: Kirivina, Tilataula, Kuboma, Qulumata, Muba, Kaibvagina kabi maxsus oqsoqollar boshqaradigan okruglarga bo‘linadi. Ular kelib chiqishi bo‘yicha qabilalar nomi bo‘lgani ehtimol. Yangi Gvineya papuaslarining ijtimoiy tuzumi ham o‘ziga xos bo‘lib, ularning ijtimoiy munosabatlari kam o‘rganilgan, hamda murakkab tuzilishga egadir. Papuaslarda ham avstraliyaliklardagi kabi qabilalar ko‘p hollarda ijtimoiy boshqaruv rolini emas, balki etiik jamiyat vazifasini o‘taydi. Qabilalarni til va madaniyat birlashtirgan, lekin ularda boshqaruv tashkilotlari sarkorlari vujudga kelmagan edi. Papuaslarda urug‘ patriarhal ko‘rinishida bo‘lsada, Yangi Gvineyaning melaneziyalik aholisida ona urug‘i boshqaruvi saqlanib kolgan. Bir necha urug‘lar ittifoqka birlashgan bo‘lsada, ularni yuqorida ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra qabila emas, fratriya deb atash to‘g‘riroq bo‘ladi. Yevropaliklar kelishi arafasida eng yirik ijtimoiy tashkilot urug‘lar birlashmasi hisoblangan. Yangi Gvineyadagi asosiy xo‘jalik yacheykasi jamoadir. Jamoaning eng keng tarqalgan turi esa urug‘chilik jamoasidir. Urug‘da jamoa mulki ham mavjuddir. Jamoani o‘zining shaxsiy xususiyatlari asosida, hurmatga sazovor

shaxslar boshqargan. Papuaslar urug‘chilik jamoasining asosiy xususiyati erkaqlar, ularning singillari va qizlari bitta jamoadan bo‘lishidir. Jamoda urug‘dan chetdan keladiganlar faqat xotinlikka olinadigan boshqa urug‘ ayollari bo‘lishgan. Yangi Gvineyada ko‘p bo‘lmasada geterogen jamoa —yirik oilalar boshqaruvi ham mavjud edi. Unda botqoqlar, qo‘riqlar va x.k.lar umumiy mulk bo‘lsa, qayiqlar, poliz ekinlari yirik oilalarga tegishli bo‘lgan. Yevropaliklar va indoneziyaliklar bilan iqtisodiy aloqalar natijasida papuaslarda jamoaning uchinchi turi — qo‘shnichilik jamoasi vujudga kelgan hamda bunday jamoalar asosan shaharlarga yaqin joylarda shaqllangan. Yangi Britaniya orollarida qabilalar bo‘lgan bo‘lsada, lekin hozirga qadar ularning hammasining ham nomi aniqlanmagan. Orolning sharqiy qismida: sulka, gaktei, tumuip, o —mengen, bo‘tam, taulil, bayning, nakanai, gunantuna qabilalari yashaydi. Ularning ba’zilari papuas, boshqalari melaneziya tillarida so‘zlashgan. Solomon orollaridan eng yiriklari okruglarga bo‘linib, ularning har birida o‘z shevasi va udumlari mavjud edi. Bugenvil orolining janubida papuas qabilalari: telei (rugara), sibbe, nasion va melaneziya qabilalari: torau, uruava, banoni va boshqalar yashaydi. Yangi Kaledoniya va Fidjidagi ijtimoiy taraqqiyot darajasi yuqori bo‘lgan qabila tuzumi gullab yashnagan. Yangi Keledoniyada 40 — 50 ta shevasiga, qabila sarkorlariga o‘z hududiga ega qabilalar aholisi soni 500 dan 2000 tagacha qadar bo‘lgan. Bu qabilalar o‘zaro urushib tursalarda, ularda o‘zaro almashinuvlar ham mavjud bo‘lgan. Ma’lum hududni egallagan Fidjidagi qabilalar sarkorlari kuchli hokimiyatga ega edilar. Fidji, maydoni (18,333 km 2 ,) 1643 yili Abel Tasman tomonidan kashf qilingan. XX asrning boshlaridan sandal daraxtiga talabning oshishi yevropaliklar bilan aloqalarni kuchaytiradi. Yevropaliklar kelishi arafasida urug‘chilik jamiyati inqirozi boshlanib, keyinchalik savdo aloqalarining

faollashuvi mulkiy tabaqalanishni kuchaytiradi. O‘zaro urushlar kuchayib Mbau oroli hokimi Takombau 1852 yildan yevropaliklar tomonidan «Fidji qiroli» deb atala boshlanadi. Inglizlarning iqtisodiy siyosati tez orada Fidjidagi ekin maydonlarining katta qismini ularning qo‘liga o‘tishi bilan yakunlandi. Shakarqamish yetishtirish keng tus olib 1879 yili Xindistondan dastlabki kontrakt shartnomasi buyicha yollangan ishchilar keltiriladi. Hozircha aholisi 715 mingdan ortik, orol aholisi 1970 yili mustaqillikka zrishgan. Poytaxti — Suva shahri. Yangi Kaledoniyaning (er maydoni 18,576 km 2 , ma’muriy markazi — Numea). Aholisi 154 ming (1983) Mahalliy melaneziyaliklar — kanaqlar va franso‘zlardan iborat. Yangi Kaledoniya orollari hozirga qadar Fransiyaning dengizorti hududlari hisoblanadi. Urug‘ va qishloq jamoalari: Melaneziya qabilalari urug‘ va qishloq jamoalariga bo‘lingan. Xususan Trobrian orollarida asosiy ijtimoiy guruh qishloq jamoasidir. R.Malinovskiyning yozishicha «qishloq jamoalari o‘z bog‘larini parvarishlaydi, udum — marosimlarini amalga oshirishda, urush olib borishda, savdo ekspeditsiyalari uyushtirish maqsalida qayiqlarda birgalikda qatnashadi. Har bir qishloqning oqsoqoli bo‘lib, u qabila sarkoriga bo‘ysungan. Trobrian orollarida ushbu hududiy qo‘shnichilik jamoalari bilan birlikda ururchilik jamoalari ham mavjud. Aholisi 4 ta urug‘ga — kumilaga bo‘linib, ururga oidlik onalar tomonidan aniqlanadi. Lekin kumilalar yirik bo‘lib, hududiy sochilgan holda yashaganligi sababli ularni uyushgan jamoa guruhi deb atash mushkul, shuning uchun R.Malinovskiy uni «subklan» deb nomlangan. Parkinsonning yozishicha, Admiralteystva orollaridagi moanus qabilasida XIX asr urtalarida. 14 ta totem nomlari bilan ataladigan ekzogam ona urug‘i bo‘lgan. Lekin xuddi shu qabilani XX asrning 30 yillari tad q i q qilgan M.Mid va R.Forchunlar ona uru g‘ i o‘rnida patrilokal urug‘lar shaqllanganini yozadilar. XX asrning boshlarida ham ona ururi xukmronligi Yangi

Irlandiya orolida saqlanib kolgan edi. Solomon orollarida esa ona ururi bilan birlikda, ba’zi joylarda ota urug‘iga o‘tish darajasidagi urug‘ jamoalari ham vujudga kelgan. Demak Melaneziyada ijtimoiy guruhlarning turli k o‘ rinishlari: 1)fratriya, 2)ona uru g‘ i, 3)Ona urug‘idan ota urug‘iga o‘tish darajasidagi jamoalar, 4)ota uru g‘ lari mavjud bo‘lgan. Shu bilan birlikda XX asrning boshlarida jamoaning keyingi bosqichi — qishloq jamoalari ham shaqllana boshlagan. Ushbu jamoa turlari Melaneziya orollaridagi ijtimoiy taraqqiyotning notekisligi belgisidir . Mulkka vorislik ham ona tomonidan — toradan jiyanga qolga n. Dalada ishlayotgan kishi oladigan hosilini oilasiga emas, turmushdagi singlisiga eltib bergan, o‘zi esa xotini yoki uning aka —ukalari yetishtirgan ma h sulotni iste’mol qiladi Bu borada ko‘chmanchi o‘zbeklardagi «tog‘a yet ti otadan ulu g‘ » — matali esga tushishi tabiiy. Matalning mazmuni ko‘chmanchi chorvadorlarda ham ona uru g‘ i xukmronligi u zo q vaqt saqlanib kolganligidan darak beradi. Dobu orolidagi aholida esa yevropadagi oila tushunchasiga mos so‘zning o‘zi yo‘q. Unga yaqin — susu atamasi onasining yaqinlarini nazarda to‘tib, otasini umuman hisobga olmagan. Shuning uchun missionerlar «Injil»ni mahalliy tilga tarjima qilganda maxsus so‘z —pamili (inglizcha — family)ni kiritishga majbur bo‘lishgan. Melaneziyaliklar udumlari ko‘p xotinlikka ruhsat bergan. Lekin faqat boylar yoki qabila sarkorlarida ikki yoki undan ko‘p xotinga uylanish imkoniyati bo‘lgan. Insonning jamiyatdagi to‘tgan o‘rni kancha yuqori bo‘lsa, uning xotini shunchalik ko‘p bo‘lgan. Yirik qabila boshliqlarida o‘ntagacha, R.Kodringtonning ma’lumoti bo‘yicha 30 — 60 tagacha xotini bor qabila boshliqlari ham bo‘lgan. Yangi Gebridda xotin uchun «qalin» tulovi cho‘chqa bilan berilgan. Ko‘plab orollarda 20 — 40 ba’zida, 100—150 ipga tizilgan chig‘anoklardan iborat «qalin» puli to‘langan. Melaneziyada qiz olib qochib uylanish deyarlik uchramaydi. To‘y marosimlari nisbatan sodda bo‘lib, uch kiemga: sovchilik, tulov berish va kelinni kuyovnikiga keltirishdan iborat.