Milliy, mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatlar, ularning mushtarakligi
Milliy, mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatlar, ularning mushtarakligi . 1. Axloqiy qadriyatlar dinamikasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo‘lish xususiyatlari. 2. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo‘lish xususiyatlari. 3. Ma’naviy yuksalish va milliy taraqqiyot jarayonida qadriyatlar ustuvorligining ijtimoiy zaruriyati
1. Axloqiy qadriyatlar dinamikasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg‘unlashuvi Axloqiy qadriyatlar dinamikasida milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unlashuvi Markaziy Osiyo uyg‘onish davrlarining milliy va umuminsoniy qadriyatlari shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon, ayniqsa, Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ilmiy va falsafiy merosi orqali amalga oshirilgan. Markaziy Osiyo qadimdan ilm-fan, madaniyat, falsafa va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirishda yetakchi mintaqalardan biri bo‘lgan. Bu davrda yashagan ulkan mutafakkirlar, masalan, Al-Farg‘oniy, Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino kabi buyuk olimlar va ularning asarlari milliy va umuminsoniy qadriyatlarning shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu ulug‘ mutafakkirlar o‘z asarlarida insonning axloqiy kamolotini, ijtimoiy adolatni, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishini ta’minlash zarurligini ta’kidlaganlar. Ularning ilmiy merosi, nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun musulmon dunyosida va undan tashqarida ham katta ta’sirga ega bo‘lgan. Ayniqsa, Farg‘oniy va Xorazmiylarning asarlarida matematika, astronomiya, geometriya, va falsafa kabi sohalar rivojlanishiga katta e’tibor qaratilgan, Forobiy esa jamiyatda axloqiy me’yorlar, ijtimoiy barqarorlik va siyosiy adolatni o‘rnatishga qaratilgan fikrlarni ilgari surgan. Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino esa ilm-fanning barcha sohalarida yangi yondashuvlarni ilgari surib, insoniyatning ilmiy-axloqiy rivojiga hissa qo‘shgan. Ularning asarlari nafaqat o‘z davrining, balki keyingi asrlarning ilmiy fikrini shakllantirishga yordam bergan. Markaziy Osiyoda yashagan bu mutafakkirlarning falsafiy qarashlari, axloqiy qadriyatlar va ilm-fan sohasidagi yutuqlari, bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi va ularning merosi xalqaro miqyosda o‘rganilmoqda. Shu tariqa, Markaziy Osiyo uyg‘onish davri mutafakkirlarining ilmiy, falsafiy va axloqiy qarashlari, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg‘unlashuvi
yo‘nalishida ulkan rol o‘ynagan. Bu qadriyatlar, nafaqat mintaqa, balki butun insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, zamonaviy axloqiy me’yorlar va inson huquqlari printsiplari shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Bu jarayon o‘z vaqtida muhim ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlarga olib kelgan bo‘lsa, hozirgi kunda ham ularning merosi insoniyatning axloqiy rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Ularning asarlari ko‘plab tillarga tarjima qilingan. Markaziy Osiyo Uyg‘onish davri jahon, jumladan, G‘arb ilm-faniga katta ta’sir ko‘rsatgan. “Sharq Uyg‘onish davri madaniyati, ilm-fan rivojlanishi va buyuk olimlar yetishishi bilan insoniyat jamiyatining taraqqiyotining yuqori bosqichini ifodalaydi. Bu davrda yaratilgan asarlar va obidalar nafaqat milliy qadriyatlarimizni shakllantirgan, balki butun dunyo tomonidan qadrlangan” 1 . Forobiyning «Fozil odamlar shahri» asarida fozillar shahri hokimining o‘n ikki fazilati bo‘lishi kerakligi ta’kidlanadi. Bo’lar: sog‘lomlik, farosatlilik, kuchli xotiraga ega bo‘lish, zehnlilik, chiroyli muomalalik, ma’rifatga intilish, nafsni tiya olish, haqiqatgo‘ylik, oliyhimmatlilik, boylikka qiziqmaslik, adolatparvarlik va jasurlik 2 . Alloma, moddiy va ruhiy ne’matlarning hammasi birgalikda uyg‘unlashgan chog‘dagina haqiqiy baxt-saodatga erishish mumkin, degan g‘oyani ilgari suradi. Ma’lumki, biror bir hodisa, jarayon yoki axloqiy qarash ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilib, rivojlantirilsa qadriyat sifatida e’zozlanadi. Jumladan, BMTning 2000 yil sentyabrida bo‘lgan uch kunlik sammiti umumbashariyat uchun quyidagi 6 ta asosiy qadriyatni belgiladi: - ozodlik; - tenglik va birdamlik; - bag‘rikenglik; - zo‘ravonlikdan yuz o‘girish; 1 Қаранг: Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 18-24; Носиров Р.Н., Сирожиддинов Ш.С., Зияутдинова Х.А. Ўрта Осиёлик алломаларнинг фалсафий қарашлари. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ, 2007. – Б..54-56. 2 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Т.: Абдулла Қодирий, 1993. – Б. 98.
- tabiatga hurmat va e’tibor; - umumiy mas’uliyat. Mazkur qadriyatlar xalqimizga xos bo‘lgan mustaqillik, insonni asrab- avaylash, do‘stlik, o‘zaro hamkorlik, vatanga muhabbat kabi umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg‘undir. Ozodlik haqida gapirganda, shuni aytish mumkinki, har bir odam hur tug‘iladi. Demak, uning hayoti hurriyatga asoslanmog‘i, har xil xavflar uning hayotiga rahna solmasligi kerak. O‘zbekistonda 2008 yilning yanvaridan o‘lim jazosining bekor qilinishi ham xuddi ana shu umuminsoniy qadriyatga yo‘naltirilgandir. O‘tgan yillar mobaynida o‘lim jazosiga mahkum etilganlar 33 tadan 2 taga qisqartirilgan bo‘lsa, 2007 yil 28 iyunda Oliy Majlis Qarori bilan o‘lim jazosi bekor qilindi. Bu xulosaga kelish uchun 2-3 yil vaqt ajratib odamlar o‘rtasida "yashash huquqi" to‘g‘risida tushuntirish ishlari olib borildi. Jazoni yengillashtirishga yo‘naltirilgan liberallashtirish natijasida «O‘zbekistonda bugungi kunda ozodlikdan mahrum qilish joylaridagi mahbuslar soni jahon miqyosida eng past bo‘lib, har 100 ming kishiga 166 nafar mahbus to‘g‘ri keladi. Taqqoslash uchun, Rossiyada bu ko‘rsatkich 611, AQSHda esa 738 nafarni tashkil etadi. Yurtimizda oxirgi o‘n yilda mahbuslar soni ikki barobarga qisqargan, bu esa islohotlarimizning muvaffaqiyatli bo‘lganini ko‘rsatadi» 3 . Tenglik va birdamlik mustaqilligimizga, millatimizga xos asosiy tushunchalardir. CHunki O‘zbekistonda umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga amal qilinmoqda. Insonning ijtimoiy, ma’naviy, madaniy huquqlari ta’minlangan. Fuqarolik jamiyati institutlarining roli oshib bormoqda. Bag‘rikenglik azaliy bizning xalqimizga xos xususiyat bo‘lib, madaniyat me’yori hisoblanadi. Millatimiz qadimdan mehr-oqibatli, oriyatli xalq bo‘lgan. 3 Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. – Т.: О’zbekiston, 2011.– Б. 59-60.