logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ABDUVALI QUTBIDDIN SHE’RIYATIDA MILLIY QADRIYATLAR

ABDUVALI QUTBIDDIN SHE’RIYATIDA MILLIY QADRIYATLAR

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

294 KB
Ko'chirib olish
ABDUVALI QUTBIDDIN SHE’RIYATIDA MILLIY QADRIYATLAR MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………….3 I BOB. O‘ZBEK MODERN SHE’RIYATIDA MILLIY QADRIYATLAR IFODASI ……………………………………………………………………..7 1.1. Abduvali Qutbiddin she’riyatida an’anaviy va noan’anaviy talqin tamoyillari…………………………………………………………………….7 1.2. Shoir she’riyatida milliy qadriyatlarning zamonaviy tasviri…………..15 II BOB. SHOIR SHE’RIYATIDA POETIK G‘OYA VA TASVIR HAQQONIYLIGI …………………………………………………………...26 2.1. Milliy qadriyatlar timsolida badiiy detallarning o‘rni……………………26 2.2. Shoir she’riyatida peyzajning yetakchi tendinsiyalari……………………33 III BOB. SHOIR SHE’RIYATIDA IJODIY USLIB VA POETIK YANGILANISH ……………………………………………………………...41 3.1. Shoirning so‘z qo‘llash mahorati…………………………………………41 3.2. Ijodkor uslubida tasavvufiy an’analar…………………………………….48 XULOSA ………………………………………………………………………66 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………………….69 1 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jahon adabiyotshunosligida milliy qadiyatlarga bo‘lgan munosabat, ularning talqin etilishi hamda xalqona urf-odatlarning tobora ijodkor olamidagi badiiy bo‘yoqlar asosida ijod zamiriga kirib borishi eng qiziqarli va bahstalab masalalardan biriga aylanib ulgurgan. Shu bois o‘zbek adabiyotida XX asrda ijod etgan har bir ijodkor bu masalaga alohida yondashadi. Adabiyotshunoslikda esa ularga va ularning bu boradagi izlanishlariga tegishli baho berishga intiladi. Ayniqsa,ijoddagi xalqonalik, xalq urf-odatlarining tobora sentizlashib borishi va shu asosda milliy qadriyatlat talqini borasidagi izlanishlar bugingi adabiyotshunoslikning asosiy muammosi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan XX asr o‘zbek adabiyotida munosib o‘ringa ega bo‘lgan Abduvali Qutbiddin ijodini, uning mahoratini, o‘ziga xos milliy qadriyatlar talqinini o‘rganish va u yaratgan asarlarning ahamiyatini shu nuqtayi nazardan asoslash o‘zbek adabiyotshunoslikdagi dolzarb masala hisoblanadi. Abduvali Qutbiddin XX asr oxirlari va XXI asr boshlarida o‘zbek she’riyatiga kirib keldi. U yaratgan she’riyat modern asosida yuzaga kelgan bo‘lsa-da, biroq undagi xalq qadriyatlarining ifoda etilishi va tasvirlab berilishi kishini maftun etadi. Ayniqsa, she’riyatidagi tasavvufona ohang xalq qadriyatlarini bilan birlashishi va xalq turmush tarzini noan’anaviy shaklda berishi bilan she’riyati muhim qimmatga ega. Bu tushunchalarning bosh mezonga ko‘tarilishi esa, shoir badiiy mahoratini belgilovchi xususiyatlaridandir. Zotan, “…adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor… bu avvalo, xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekani” 1 ayni haqiqatdir. Madaniyatga, adabiyotga e’tiborning bir ko‘rinishi esa shoir Abduvali Qutbiddin ijodini o‘rganish bilan ham belgilash mumkin. Chunki, shoir she’riyatining milliy qadriyatlar muammosi asosida o‘rganish yuqoridagi fikrlarning amaldagi ijrosi bo‘libgina qolmay, 1 O’zbekiston respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqaro madaniyolamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir”. Mavzusida O’zbekiston ijodkorziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruza.// Xalq so’zi 2017, fevral. 2 mazkur tadqiqotning bugungi kundagi dolzarbligini asoslaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 - yil 17 - fevraldagi PF-49 47 - son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar stratediyasi to‘g‘risida”gi Farmoni, 2017 - yil 18 - apreldagi PQ–28-29-son Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida Adiblar xiyobonini barpo etish to‘g‘risida”gi q arorida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qil ishi tayin . Tadqiqot ob’yekti va predmetining belgilanishi. Ijodkorning badiiy olami va u yaratgan yaratiqlar tadqiqotning asosiy ob’yekti sanaladi. Qiyosiy tahlilni amalga oshirish maqsadida XX asr o‘zbek shoirlarining to‘plamlari disertatsiyaga jalb etildi. Tadqiqotning predmetini Abduva Qutbiddinning “Bor” nomli to‘plami hamda adabiyotshunoslikda olib borilgan xalqona qadriyatlar borasidagi tadqiqotlar, izlanishlar tashkil etib, shoir she’riyatini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Adbudavali Qutbiddin she’riyatidagi xalqona qadriyatlarni anglash borasida unda modern, tasavvuf va xalqona qadriyatlarning ifoda etilishi, tasvirlanishi borasida izlanishlarini aniqlash, xalq urf-odatlari va kundalik turmushi sharoitida tasvir etilgan xususiyatlarga baho berish va tadqiq etish mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi sanaladi. Dissertatsiyaning vazifalari esa Abduvali Qutbiddin she’riyati, undagi xalqona qadriyatlarning ifodalanishi hamda modern va tasavvuf asosida berilgan tushunchalarni xalqona qadriyat asosida aniqlashdan iborat;  Shoir she’riyatida xalqona qadriyatlar borasidagi izlanishlarini aniqlash;  Moder tushunchalari xususida so‘z yuritish;  Tasavvuf tushunchalarini xalq qadriyatlari bilan chambarchas bog‘langanligini tadqiq etish;  Shoir she’riyatida xalqona qadriyatlar tamoyilini ko‘rsatib beruvchi 3 omillarga urg‘u berish;  She’riyatidagi xalqona qadriyatlarni mahorat darajasida tasvir etilganligini aniqlashdan iborat. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Bizning mazkur tadqiqot imiz da Abduvali Qutbiddin she’riyati xalqona qadriyatlar muammosi asosida o‘rganilmoqda. Shoir potikasini belgilovchi xalqona qadriyatlar ijodkorning tasviradgi chizgilari hamda poetik olamda muhim tasviriy bo‘yoqdorlik masalalari tahlil doirasiga tortiladi; Bundan tashqari shoir ijodining o‘ziga xos original qarashlari va uslubini ko‘rsatish maqsadida XXI asrda ijod etayotgan ijodkorlarning she’riyati bilan qiyosan tahlil etiladi. Shu orqali shoirning xalqona qadriyatlarni berishga o‘ziga xosligiga oydinlik kiritiladi; Abduvali Qutbiddin she’riyatida mahorat masalasi hamda tasavvufga bo‘lgan munosabat aniqlanadi; Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tavsifi. Adabiy jarayonda an’anaviy qadriyat masalasi yoki noan’anaviy tasvir usuli masalasi muammosi alohida ahamiyat kasb etgan masalaladan biri sanaladi. Jumladan: O.Sharafiddinov, U.Normatov, B.Sarimsoqov, X.Boltaboyev, Q.Qahramonov, M.Xolbekov, Q.Yo‘ldoshev, U.Hamdamov, M.Yo‘ldosheva, M.Xolova singari adabiyotshunoslarning tadqiqotlarida bu masalaga to‘xtanilgan. O‘zbekiston xalq shoiri Abduvali Qutbiddin she’riyati xususida esa M.Davronova, D.Xursanov, E.Ernazarova 2 singari tadqiqotchilar o‘z tadqiqot ishlarini amalga oshirishgan. M.Davronova shoir uslubiga e’tibor qaratgan bo‘lsa, D.Xursanov Abduvali Qutbiddin she’riyatidagi vaqt va makon mauammosini tadqiq etishga erishadi. E.Ernazarova esa tasavvuf tushunchasi bilan bog‘liq fikrlar asosida tahlillarni amalga oshiradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, biz olib chiqayotgan 2 Davronova M. Hozirgi adabiy jarayonda uslub poetikasi. Filol.fan.dok.dis.avtoref. (DSc). – Samarqand, 2019; Xursanob D. Hozirgi o’zbek she’riyatida xronotop poetikasi, Filol.fan.bo’yicha fal.fa,.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2018; Ernazarova G. Hozirgi o’zbek she’riyatida tasavvuf an’analari. Filol.fan.bo’yicha fal.fa,.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2022. 4 xalqona qadriyatlar asosida tasvir usulini o‘rganishga qaratilmagan yoki maxsus tadqiq etilmagan. Shu jihatdan tadiqqot dolzarbdir . Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy ahamiyati, shoirnning modern she’riyati xalqona qadriyatlar omuxtaligida yaratilganligi hamda milliy mentalitetga xos predmetlarning asosiy planga olib chiqiladi va shu yo‘l orqali shoir mahorati aniqlanib, shoir ijodini tadqiq etishda ilmiy-nazariy manba vazifasini o‘taydi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati esa oliy ta’limda “Yangi o‘zbek adabiyoti” hamda she’riyat borasidagi “Tanlov fan”larning ma’ruza, seminar mashg‘ulotlarini olib borishda mazkut tadqiqotning xulosalaridan foydalanishi mumkinligi bilan asoslanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiyasida ilk bor Abduvali Qutbiddin she’riyatida xalqona qadriyarlarning tasvirlanishi masalasi maxsus tadqiqot ob’yekti sifatida o‘rganilmoqda. Shoirning poetik olami hamda mahorati, o‘ziga xos uslubi masalasi va detallardan foydalanishdagi o‘ziga xosliklar tadqiq etiladi. Mazkur tadqiqot ishida shoirning o‘ziga xos uslubi xalqona qadriyatlarni bera olish talqin tamoyillari asosida ochib beriladi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 7 3 sahifani tashkil qiladi. 5 I BOB. O‘ZBEK MODERN SHE’RIYATIDA MILLI QADRIYATLAR IFODASI 1.1. Abduvali Qutbiddin she’riyatida an’anaviy va noan’anaviy talqin tamoyillari. XX asr o‘zbek adabiyotida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan ijodkor Abduvali Qutbiddin o‘z she’riyati bilan o‘zbek she’riyatini yana bir an’analar doirasida modern she’riyatning yangi talqinini bera olgan ijodkor. Abduvali Qutbiddin she’riyati o‘zbek modern she’riyatni bir pog‘ona ko‘targanligi bilan ahamiyatlidir. Aslida modernizm G‘arb adabiyotining bir ko‘rinishi sifatida bo‘y ko‘rsatdi. Bu o‘ziga xos yo‘nalish birinchi sh’eriyatda o‘z ifodasini topdi. Natijada P.Elyuar, L.Aragon ijodida bo‘y ko‘rsata boshladi. Keyinchalik nasrda ham o‘z o‘rniga ega bo‘ldi. Natijada M.Prus, F.Kafka, J.Joys asarlarida bu yo‘nalish ravnaq topa boshladi. Aslida, adabiyotshunos D.Quronov to‘g‘ri ta’kidlaganidek: “Modernizm (fr. Modern – eng yangi, zamonaviy) – XIX asr oxiri XX asr boshlarida ommalashgan termin, san’at va adabiyotda dekadansdan keyin maydonga chiqqan norealistik oqimlarning umumiy nomi sifatida tushuniladi. Tabiiyki, adabiyot va san’atda keng tarqalgan mazkur hodisa bo‘sh joyda paydo bo‘lgan emas, uning kurtaklari avvaldan mavjud edi” 3 . Modern xususiyatlar xalqona qadriyatlar qobig‘iga, falsafiylikning tup ildiziga o‘ralgan holda tasvir etib borilayotgan edi. Shu bois ham D.Quronov yuqoridagi kabi fikrlarni berishga muvaffaq bo‘ladi. E‘tibor qaratilsa, shu davr mobaynida modern yo‘nalishning o‘ziga xos omillari ham asoslandi. Bu hodisani quyidagilarda ham ko‘rib chiqishimiz mumkin: “Ijodiy qiyofalari turlicha bo‘lgan modern shoirlarning asarlaridagi milliylik, uning ildizlari va namoyon bo‘lish tarzini tadqiq etish asnosida: – o‘zbek modern she’riyatiga xos yetakchi fikriy xususiyat; – modern she’riyatning ildizi va manbalari; – hozirgi modern she’riyatning badiiyatini ta’minlagan omillar; – modern yo‘nalishda yozayotgan ijodkorlarning she’rlarida milliy ruh, 3 Quronov D. Modern she’riyast belgilari > http://quronov.narod.ru/mod.html (April, 2018) 6 badiiy fikr qanday aks etganligi; – modern yo‘sindagi shoirlar ijodidagi o‘xshash va farqli jihatlar; – zamonaviy she’riyatda tasavvufiy ramzlarning uchrashi, ularning namoyon bo‘lish tarzi hamda milliy ruhni ifodalashdagi o‘rni; – ijodiy fikrlashi, olamni badiiy aks ettirish yo‘nalishlari turlicha bo‘lgan shoirlarning asarlari misolida modern she’riyatning doimiy harakatda bo‘lgan va o‘zgaruvchan estetik hodisa ekanligi” 4 . Demak, adabiyotshunos U.Normatov yuqoridagi tamoyillarni ko‘rsatib o‘tar ekan, modernning tub ildizini ochish muhimligini isbotlab o‘tadi. Modernizm xususida so‘z ketganda, an’anaviy va noan’anaviy talqinlarni ham inobatga olish lozim sanaladi. Chunki, G‘arb adabiyotida butunlay an’anadan uzilgan modern bo‘y ko‘rsat-sa, Sharqda an’analar bilan hamohanglikda shkllangan modernga duch kelish mumkin. G‘arb moderni xususida bildirilgan fikrlardan tadqiqotchi M.Xolovaning qarashlari muhim. Uning ta’kidlashicha: “Modernizmga xos umumiy xususiyatlardan biri shuki, u ob’yektiv voqelikning tasviri o‘rniga uning ijodkor tasavvuridagi badiiy modelini yaratishni maqsad qiladi. Ya’ni bu o‘rinda voqelikni aks ettirish emas, ijodkorning o‘z-o‘zini ifodalashi (q. ekspressionizm) ustuvor ahamiyat kasb etadi. Ijodda sub’yektivlikning oldingi o‘ringa chiqarilishi, mantiqiy bilishdan induvidiv bilishning yuqori qo‘yilishi, inson ichki olamida kechuvchi tinginsiz evrilishlarga ayricha e’tibor berilishi (q. ong oqimi), ijodkor shaxs ijodiy taxayyuli va u aks ettirgan voqelikning betakror hodisa sifatida tushunilishi, o‘z o‘y-hislarini hech qanday (ma’naviy, axloqiy, siyosiy va h.) cheklovlarsiz ifodalash huquqining e’tirof etilishi ham modernizmga xos xususiyatlardandir. Ijodiy erkinlik nafaqat g‘oyaviy-mazmuniy, balki shakliy izlanishlarda ham mutlaqo daxlsizdir. Bu hol modernizmdagi badiiy obraz strukturasi, asarning sub’yektiv va ob’yektiv tashkillanishi, bayon tarzi, syujet-kompozitsion qurilishi, til xususiyatlari – xullas, 4 Normatov U. Ijod sehri. – T., Sharq, 2007. 7 adabiy asarning barcha sathlarida shakily o‘ziga xosliklarni yuzaga keltirgan” 5 . Demak, modern adabiyot tushunchasida ijodkor ongi muhim sanaladi. U yaratgan va yaratayotgan olamni o‘z ongi mahsuli sifatida taqdim etadi. Shu bois ham jodkor olami betakror olam bo‘lib, o‘z naxdidagi olam. Undagi xilqatlar va qarashlar asosida yaratilgan asar yangi ohang, yangi mazmun kasb etadi. Bu esa adabiyotda juda ahamiyatli bo‘lgan masalalardandir. Umuman olganda, ijodkor asar yaratar ekan, u yaratgan asar bizga ijodkor haqida ham muayyan tushuncha va xulosalarni berishga zamin yaratadi. Bunda avvalo, uning qay yo‘sinda asarni tadbiq etishi muhim sanaladi. XX asr oxirlarida paydo bo‘lgan noan’anaviy she’riyat ancha murakkab jarayonni boshdan kechirdi. Adabiyotshunos U.Hamdam bu haqda quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Noan’anaviy she’riyat bizda osonlik bilan yo‘l topgani yo‘q. ehtimol, noan’anaviy hodisalarning, yangi, hali “yurilmagan” yo‘llaridan ilk taqdiri hamisha ham shunday bo‘lar. So‘ngra esa ko‘nikmasi, qabul qilish va hatto mehr qo‘yish degan bosqichlar kelar. Axir 70-yillar avlodining noan’anaviy she’rlarining ayrimlarida bu qadar sun’iylik sezilib qolishi barobarida kunimiz yoshlarining modern izlanishlarida tabiiylikni kuzatish mumkinku! Va shu holning o‘ziyoq “yangi yo‘l”ning tobora “yoyila boshlagan”idan dalolat emasmi? Shoirlik da’vosi bor talabalarimdan biri aytib qoldi” 6 . “Men an’anaviy she’riyatdan, uning an’anaviy va hatto bir qadar jo‘n ifoda tarzidan hayajonga tushmay qo‘yganman. Qaytaga, masalan, “Ko‘zlarimda ikkita shovqin” degan o‘xshash misralarni o‘qib qolgudek bo‘lsam, borlig‘im titrab, she’r ruhiga g‘arq bo‘laman. Bilasizmi, men o‘sha ikkita shovqinning nimaligini biladigandekman, ular mening botinimda yashayotgandek bo‘laveradi” 7 . Yuqoridagi fikrlardan ayon bo‘ladiki, hozirgi adabiy jarayondagi an’anaviy talqinlar bugungi kun kitobxonining tafakkur jarayonini to‘liq qamrab ola olmaydi. Shu bois ham u yangicha talqin, yangicha 5 Xolova M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filol.fan.bo’yicha fal.fa,.dok. dis.avtoref.(PhD), - Samarqand, 2018, 12-b. 6 Hamdam U. Yangilanish ehtiyoji. –Toshkent: Fan, 2007, 134-b. 7 Hamdam U. Yangilanish ehtiyoji. –Toshkent: Fan, 2007, 134-b. 8 ifoda usulini izlashga mahkum. Ularning ongi tarzida o‘rnashgan ajdodlarning qadim navosi – musiqiylik, ohangdorlik, qochirmalarga boy she’riyat hayajonga sola olmaydi. Bu go‘yo ko‘nikmani hosil qilgan insonga oddiy bir his va ko‘rinish sifatida ta’bir joiz bo‘lsa ta’sir eta olishi ham sustlashgan holda namoyon bo‘ladi. Ya’ni bu kabi xususiyat bugungi o‘quvchiga ta’sir eta olmaydi. Natijada undan hech qanday hisni seza olmaydi. Shu bois ham bugungi adabiy jarayonda yaratilayotgan she’rlar o‘zga ohanglarda, o‘zga ma’volarda, o‘zga ong qatlamlarida zuhur topayotir. An’anaviy she’riyat xususida so‘z ketganda, XX asrni yangi qarashlar bilan boyitgan shoirlardan Rauf Parfi, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron, Faxriyor, Abduvali Qutbiddin singari shoirlarni ta’kidlash joiz. Ular yaratgan she’riyatning yuksak cho‘qqisi muayyan sentizi 90-yillarga kelib, yangicha (noan’anaviy she’rga) talqinlariga o‘z yo‘lini ochib berdi. Natijada birin-ketin tuyg‘ularni metaforik ko‘rinishda ifoda etgan she’rlar yuzaga kela boshladi. Ularning bir-biridan farqi yaqqol ko‘zga tashlana bordi. Bu kabi farqlarni quyidagi tamoyillar orqali ko‘rsatib o‘tish mumkin bo‘ ladi: An’anaviy she’r Noan’anaviy she’r She’r ma’lum qoidaga bo‘ysunadi She’r hech qanday qoidaga bo‘ysunmaydi Qofiya tartibi asosida yaraladi (barmoq vazni) Qofiya uchramasligi ham mumkin. Har bir misra bosh raflar bilan yoziladi Misralar kichik harflar bilan beriladi Tinish belgilari qoida asosida ishlatiladi Hech qanday tinish belgilariga amal qilmaydi Misralarda muallif niyati aniq ifodalanadi Misralar metaforik taxayullarga quriladi Lirik qahramonning his-tuyg‘ulari tabiiy holatda ifodalanadi Lirik qahramon ruhiyatidagi tovlanishlar notabbiy (ramz) 9 ifodalanadi Sezimlar an’anaviy ruhiy holatlar doirasida tasvirlanadi Sezimlar an’anaviy ruhiy holat chegarasidan chiqib etika munosabatlariga bo‘ysunmaydi. An’anaviy va noan’anaviy she’riyat taxayyullari o‘zaro sentiz holatida ham yashaydi. Ular go‘yo bir-birini taqozo etadi. Shu bois ham larni orasiga har doim ham chegara qo‘yib bo‘lmaydi. Bizningcha, noan’anaviylik ham qaysidir ma’noda an’anaviylik buloqlaridan sizib chiqadi. Undan bahramand bo‘ladi. Shu bois ham berilayotgan mazmun va g‘oya an’anavliylik ko‘rinishlarini egallay boshlaydi. Faqat tafakkur sentizida, ularni tasvir uslubida, fikrlash doirasida ayricha holatlar namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, ijodkorning nigohi tabiat va jamiyatni ko‘rish, kuzatish, idrok etishi, fikrlash, baho berish va hokazolar muhim. Mana shu nuqtalar asosida noan’anaviy hilqatlar qad rostlaydi. Ijodkor berayotgan his- tuyg‘ular hech qanday qolipga sig‘maydi. Uni to‘liqligicha anglash uchun esa asov ruhni o‘z erkiga qo‘yish va his-tuyg‘ularni ozod holda ramzlar asosida anglashga o‘rgatish zarurati yuzaga chiqa boshlaydi. An’naviy va noan’anaviy she’r xususida so‘z yuritilar ekan, adabiyotshunos U.Normatovning bu boradagi fikrlari ham qimmatlidir: “she’riy satrlardagi asov ruh hech qanaqa qoliplarga sig‘maydi, an’anaviy she’riy tizimlarini, yozuv-imlo qoidalarini tan olmaydi, tinish belgilariga hojat qolmaydi. Mabodo satrlar mavjud qoidalarga solingudek bo‘lsa, aminmanki, ruhiy-hissiy tarovatini yo‘qotadi. Bu modern she’riyatining muhim belgilaridandir” 8 . Zero, “Modernizm XX asr G‘arbiy Yevropa va Amerika adabiyotida kechgan adabiy-nazariy jarayon, ya’ni oqim deb tushunilsa, modern har bir milliy adabiyotda sodir bo‘luvchi zamonaviy, yangicha uslub va tamoyillarning majmuasidan iboratdir. …modernizm – bu zamonlar oralig‘idagi tafovutni, “eskilik” va “yangilik” o‘rtasidagi ixtiloflarni o‘z g‘oyaviy qarashlari bilan bosh mezon qilib olgan yuz 8 Hamdam U. Yangilanish ehtiyoji. –Toshkent: Fan, 2007, 140-b. 10 yillikning ma’naviy qiyofasidir” 9 . Shu bilan bir qatorda badiiy tafakkurdagi yangilanish hamdir. Yuqoridagi barcha fikrlarni inobatga oladigan bo‘lsak, noan’anaviy she’riyatda uch unsur: aniq namoyon bo‘ladi. Bular: Abduvali Qutbiddin ijodi ham mana shu uch qutb birlashuv nuqtasida tajalli topgan ijoddir. Abduvali Qutbiddin she’riyati an’analardan sizib chiqqan noan’anaviy she’riyatdir. Uning ijodi ya’ni she’riyati kashfiyotlar og‘ushida yashaydi. “Chunki Abduvali Qutbiddin va Faxriyorga dunyoni boshi va oxiri mavjud bus-butun olam o‘laroq ko‘rish xos, binobarin, ular yaratayotgan badiiy dunyo izchil mantiqiylikka, uzviy davomiylikka asoslangan” 10 . Abduvali Qutbiddin she’riyatida nazar tashlaksak, ham an’anaviy talqin ham noan’anaviy talqin xususiyatlari fikrimizni tortadi. Ayniqsa, ilk to‘plami bo‘lgan “Nayson”ning so‘zboshisida yozgan Rauf Parfi fikrlari ham yuqoridagi mulohazalarimizni isbotlaydi: “U manzaralar, tashbehlar, ro‘yolar aralashuvida fikr yuritadi. Ohanglarning turlanib turishi bilan tasvir etilayotgan voqea ruhiy holatni harakatga keltiradi” 11 . Adabiyotshunos Aziz Said esa ushbu fikrlarni davom ettirib: “Haqiqatdan ham uning she’rlarini o‘qir ekansiz, ba’zan tashbeh va istioralarni tavassuringizga sig‘dirolmay hapqirib qolasiz. Mutolaa davomida nurli bir zavq yuragingizni to‘ldiradi, oyog‘ingiz ostida yerni his qilmay qolasiz, butun dunyoni, shaxsiy o‘y-xayollaringizni unutib sirli tasavvurlar va manzaralar olamiga parvoz qilasiz. Asosiysi, u go‘yo sizning orzu-armonlaringizni, quvonch va hasratingizni kuylayotgandek bo‘ladi. Muhimi shundaki, “Nima demoqchi” degan savol daf’atan shuuringizga kelmaydi, go‘zal xayollar, go‘zal so‘zlar, go‘zal ohangdan sarxush bo‘lib qolasiz, shunday holat bo‘ladiki, “nima demoqchi?” degan savolga javob topishni ham istamaysiz. Balki istagan taqdirida ham ko‘pchilik o‘quvchilar javob 9 Xolbekov M. XX asr modern adabiyoti manzaralari. –Toshkent: Mumtoz so’z, 2012, 9-b. 10 Hamdam U. Yangilanish ehtiyoji. –Toshkent: Fan, 2007, 166-b. 11 Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988. 3-b. 11Original fikr Tuyg’u Manzara topolmas” 12 . Abduvali Qutbiddin xayollar va ong mahsuli asosida yaratgan she‘riyat mana shu kabi mahrajga ega. Uni shunday belgilash mumkin. Abduvali Qutbiddin she’riyatini anglash uchun, avvalo undan zavqlanish lozim bo‘ladi. So‘ngra mushohada qilish zarurati tug‘iladi. Anglashdagi anglamoq, tushunishdagi tushunmoq, fikrlashdagi fikrlamoq zarurati ko‘ndalang qo‘yiladi. Shu bois ham uni she’riyatini tahlil qilish chog‘ida tadqiqotchida yuqori saviyadagi nozik did va bilim zarurdir. Adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo‘ldoshev shoirning lirik qahramoni haqida shunday yozadi: “A.Qutbiddinning lirik qahramoni – 80 yillar farzandini turg‘unlik yillari tarbiyalab, hayotga yo‘l ko‘rsatgan edi. 80 yillar avlodi oldida mashaqqatli vazifa – juda ko‘p yolg‘on aralashgan kechagi va bugungi hayotdan insoniy haqiqatni zarra-zarralab terib Buyuk Haqiqatning yaxlit vujudini yaratish zarur edi. Bunga esa buyuk va sohir badiiyat qodir, xolos. Faqat ugina sohir aqldan ilgarilab ketishi, tarix sahifalari bo‘ylab sochilib ketgan hayotni faqatgina badiiy obrazlar bir nuqtaga jamlab, ko‘ngil mulkiga aylantirishi mumkin” 13 . She’rlarian birida A. Qutbidin shunday deydi: Bu dunyoda topganim halol, Burda nonim, umrim va yana… Bu dunyoda topinganlarim Bo‘ldi Vatan va yana onam! Kutmasman hech kimdan marhamat, Qarzga kelgan emas bu yo‘lim. Bu dunyoda ustozim hayot, U dunyoda shogirdim o‘lim! 14 Shoir halol rizq toppish tushunchasini berish orqali halollik tushunchalarini yana bir bora yodga soladi. Chindan ham, umr, bir burda non, Vatan, ona 12 Aziz Said. Go’yibdan do’st bilan suhbatlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002 13 https://qalampir.uz/uz/news/tanik-li-zhurnalist-abduvali-k-utbiddin-vafot-etdi-11555 14 A.Qutbiddin. Bor. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2011. 158-b. (Bundan keyin ham aynan mana shu to’plamga murojaat etilishi bois faqat sahifasini ko’rsatib o’tisni joiz topdik) 12 tushunchalarining asosini ham ana shu halollik tushunchasi omuxtalashtiradi. Shu bois ham shoirning bu kashfiyoti insonni o‘yga cho‘mdiradi. Uning xayolotidagi halollik tshunchalarini qaror topishiga yordamga keladi. Shoir nigohidagi halollik asli ham mana shu tushunchalar zamirida o‘nadi, o‘sadi, ulg‘ayadi, kamol topadi. Bani bashar yaratilganidan buyon har bir qadami sobit qadam sanaladi. Uning bu sobit qadami gohida individual tushuncha bilan tenglashadi. Shoir shu bois ham hech kimdan bu yo‘lni qarzga olganim yo‘q deya e’tirof etadi. Demak, sobit qadam faqatgina bir insonga tegishli ekan, undan xulosa ham ayondir. Ya’ni dunyodagi ustoz – hayot, shogird esa – o‘lim. Xulosa originalligi kishini maftun etadi, shoirning mahoratiga tasannolar o‘qiydi. “Nahrlarda etagi yirtiq Lo‘li qizday qarg‘anar osmon. Sohil bo‘ylab ketmoqda yo‘rtib – Oppoq biya Bedard, Bedarmon Arqon kabi tortiladi yel, Sug‘riladi oftobrang qoziq. Sapchiyotgan to‘lqin uchidan – Yana to‘rga Tushadi Baliq”. (O‘sha asar, 172- sahifa) Ijodkor tasvirlarda tasavvurlarni yarat oladigan ijodkor. Uning bu tasavvurlari abskratk tushunchalar orqali zuhur topadi. Bizning nazdimizdagi ummon, unda baliq ovlayotgan baliqchi, sohilga qayta-qayta utilayotgan to‘lqinlar bularning barchasi ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘la oladigan tasvirlardir. Biroq Abduvali Qutbiddin bu tasvirlarni tasavvurlarga bo‘rkab, go‘yo muyqalam sohibidek, o‘quvchisini o‘ziga chorlab, maftun etadi. Dengiz. Ummonning etagi 13 yetriqligi ham baliqning to‘rga tushishi, insoniyatga bir ozuqa bo‘lishi bilan omuxtalashgan. Bu omuxtalashtirishning asosiy belgisi sifatida badiiy detallardan unumli foydalanadi. Bu detallar nafaqat badiiy bo‘yoqdorlikka ega, balki she’rning mazmun-mohiyatini ochish uchun ham xizmat qiladi. Chunki mazkur she’rda butun tasvir va tafsilot xiyonat so‘z detali bilan belgilanadiki, nahrlarning nega etagi yertiqligi ham ayonlashib boradi. Shoir qo‘yuq tasvirni tarix bilan bog‘laydi. Natijada Muqanna obrazi, uning tarixi yoritiladi. Xulosa qilib aytganda, XX asr o‘zbek she’riyati asr oxirlarida an’anaviylikdan voz kecha boshladi. Natijada o‘zbek she’riyatida fikriy taxayullarga munosabat ortdi. Shoirlar mana endi qat’iy qoliplardan voz kechib ong osti qatlamlaridagi xayollarga erk berdi. Shu bois ular yaratgan asarlarda punktasion belgilar uchramadi yoki she’rlaridagi har bir misra bosh harflar bilan belgilanmadi. Biroq an’anaviylikdan noan’anaviylik yarata olgan ijodkorlar ham bu jarayonda o‘z she’rlarini bera boshladi. Shunday ijodkorlardan biri Abduvali Qutbiddindir. Shoir o‘z fikrlarida na’anaviylikdan uzoqlashmagan modernning yuksak realistik cho‘qqisini yarata oldi va o‘zbek she’riyatini shunday xususiyatlar bilan boyitdi. 1.2. Shoir she’riyatida milliy qadriyatlarning zamonaviy tasviri. Abduvali Qutbiddin she’riyati milliy qadriyatlarni zamonaviy tarzda berganligi bilan muhim ahamiyatga ega. Ijodkor so‘zni qo‘llash borasida ancha mahoratga ega shoirdir. Shu bois ham yaratgan misralarida milliy qadriyatlar aniq tasvirlar orqali kuzatiladi. Bu borada M.Xolovaning izlanishlari muhim: “Shoirning juda ko‘plab she’rlari modern kayfiyat ta’sirida yozilgan. Shoirning “Modern”ga qo‘shimcha izoh” nomli she’rida sirtdan qaralganda kuz fasliga munosabat bildirilayotganday tuyuladi. Lekin bu she’rdan o‘quvchi bir qancha ma’nolarni ilg‘ab oladi” 15 : “Balchiqday-balchiqqa ag‘anayotgan – 15 Xolova M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filol.fan.bo’yicha falsafa.fan,.dok. dis.avtoref.(PhD), - Samarqand, 2018, 15-b. 14 Sap-sariq soyaga sig‘inayotgan – Sentabr-oktabr-noyabr – Aya-ma’juz o‘ynashsan kuz”. ( 201-b.) Mumtoz an’analarimizni zamonaviy ko‘rinishda ifodalash Abduvali Qutbiddin poetik uslubini belgilaydigan omillardan biridir. Kuz fasli mohiyat e’tibori bilan ko‘ngilga allaqanday mahzunlik, miskinlik baxsh etadigan fasl. Jahon adabiyotining eng yetuk namunalarida, jumladan, M.Bulgakovning “Usta va Margarita”, Gabreil Markesning “Yolg‘izlikning yuz yili”da kuz, yomg‘ir tasvirlari orqali ana shunday ruhiy holat ifoda etiladi. “Qissasi Rabg‘uziy”da naql etilishicha, odamzod loyi qirq yil yomg‘irga to‘yinadi. Ana shu qirq yilning o‘ttiz to‘qqiz yili qazg‘u, ya’ni qayg‘u yomg‘iri edi. Mumtoz she’riyat manzarani romantik bo‘yoqdorlikda, ya’ni realizmdan yuqoriqor pardalarda aks ettirgan bo‘lsa, modern she’riyat ushbu manzarani an’anaviy Sharq she’riyatidan farqli o‘laroq sayqallanmagan, lirika tabiatiga uncha ham o‘tirishmaydigan so‘zlar, jumlalar, misralarda aks ettiradi. Yuqoridagi she’riy parchadagi “balchiqdan-balchiqqa”, “sap-sariq soya”, “o‘ynashasan kuz” kabi jumlalar, an’anaviy estetik tafakkur uchun “dag‘al va qo‘pol” tuyuladi, ulohiy so‘zni qora tuproqqa tenglashtirgandek bo‘ladi. Fikrimizning isboti uchun yuqorida ta’kidlangan she’rning yakunlovchi bandiga murojaat qilaylik: Ko‘chalarda, tomlarda, derazalarda Yomg‘iri, g‘ir-shiri, nari-berida… Qurtlagan olmaday, ko‘p qariday – Ko‘z azada – Cheksiz, so‘ngsiz, tinimsiz, Behad unumsiz. Agar she’rga teranroq razm solinsa, A.Qutbiddin ham Alisher Navoiyning Hazon sipohiga, ey, bog‘bon, emas mone’, 15 Bu bog‘ tomida gar ignadin tikan qilg‘il – Fikrlariga hamohangdir. Har bir bargni daraxtga igna bilan suqib qo‘ysangiz ham xazon faslini ortga surib bo‘lmaydi. Har ikkala shoir ham gulshanning xazonga, tug‘ilishning intihoga yuz tutishi muqarraligini ta’kidlaydi. Biroq ikki xil shaklda, ikki xil ohangda” 16 . Bu esa modern she’riyatning zamonaviy ko‘rinishidir. Biz mazkur tadqiqotchi tahlillaridan kattaroq bo‘lgan iqtibos ya’ni parchasidan foydalandik. Chunki M.Xolova o‘z qarashlari bilan Abduvali Qutbiddin she’riyatidagi zamonaviy talqinni aniq ko‘rsata olgan va tahlil eta olgandir. Abduvali Qutbiddin she’riyati bo‘yicha shoir Bahrom Ro‘zimuhammadning fikrlariga e’tibor qaratsak: “Abduvali Qutbiddin umrining so‘nggi yillarida sal “buzilmoqchi”, maddohlik qilib ko‘rmoqchi bo‘ldi. Ammo, ancha-muncha kechikkanini angladi chog‘i “qiyshanglashga” astoyidil harakat qilgani yo‘q. agarda “she’riyatning pichog‘i” (U.Azim iborasi) ila o‘sha puch kurtaklarni xayolan qirib olsak, Abduvalidan shaffof, darveshtabiat shoir siyrati qoladi. Lutfiy, Navoiydan chinakkamiga ibtido topgan o‘zbek she’riyatida toki Abdulhamid Cho‘lpongacha keskin shakl o‘zgarishlari voqelikka ko‘chmagani ma’lum. Cho‘lpondan keyin Rauf Parfi nafis tilda turli “hunarlar” ko‘rsatdi. A.Qutbiddin she’riyatida esa cho‘lponona, parfiyona ohanglar mushtaraklik kasb etdi. Eng asosiysi u hech bir turkiy shoirga taqlid qilmadi. Kimdir birov mendan: qaysi tengquringga havas qilasan, deb so‘rasa, hech ikkilanmay avvalo Abduvaliga deya mazkur savolga javob qaytargan bo‘lar edim”. Bahrom Ro‘zimuhammad ta’kidlagan ijod havas qilsa arzigulik. Chunki cho‘lponona, parfiyona ohanglar zamirida milliy qadriyatlar tasvirining yangicha talqinlari jo‘sh o‘rib turadi. Shu nuqtai nazar ham shoirning ijodi o‘zbek adabiy merosining yombisi hisoblanadi. Adabiyotshunos N.Rahimjonov o‘zining “Mustaqillik davri she’riyati” tadqiqotida Rauf Parfi she’riyatini tahlil etar ekan, undagi o‘ziga xoslikni 16 Xolova M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filol.fan.bo’yicha falsafa.fan,.dok. dis.avtoref.(PhD), - Samarqand, 2018, 15-b. 16 quyidagicha ta’kidlab o‘tadi: “Rauf Parfi so‘zning timsolli ma’nolarini kashf etishda o‘ziga xos mustaqil yo‘lga ega shoir. U xalqimizning “keksalar izidan yurma, lekin ular izlagan narsani sen ham izla”, - degan hikmatida amal qilgandek tuyuladi. Shoir yangi shaklda yangi gap aytish uchun tinmay izlanar ekan, har birimizga tanish so‘zlar zimmasiga yangi va chuqur ma’nolar yuklaydi. Mazkur yo‘nalishda R.Parfi she’r satrlarini sindirishni yaxshi ko‘radi” 17 . Xuddi shu kabi fikrlarni Abduvali Qutbiddin she’riyatiga ham mengzasak bo‘ladi. Abduvali Qutbiddin keskin kechinmali holatlar ma’nosini, murakkab ziddiyatli kayfiyat va tuyg‘ularning rangini, manzarasini chizishga yo‘naltiradi. “Menda shunday taassurot bor. Abduvali she’rlarini ruhan ajralib juda yuksakka chiqib yozganday tuyulaveradi, chunki u o‘z hissiyotlariga ham, so‘zlariga ham, tashbehu istioralariga ham, qolaversa, sizga ham xayoli qanchalik parvoz qilib bilsa – shuncha yuksakdan nazar tashlayotganday. Lekin shunday she’rlari borki, ularda u zaminga tushadi, ifodalayotgan tuyg‘ulariga ana shu zamindan nazar tashlaydi. Mana ular “Dars”, “Haqberdi va Madina…”, “So‘roq”, “Anonimkachi xususida Mayakovskiyga maktub”, “Ayniyni eslab”, “Sevilmagan ayol”, “Shohizinda”, “Engrning Odaliska asariga”, “Tun”, “Men, Bahodir va baliqlar”, “Goya”, “Toshloqchalik Mastura bibi hikoyati”, “Daro‘om”, “Armon”, “Bobur”, “Latifa” 18 . Biz ushbu fikrlarga qo‘shimcha qilib aytishimiz mumkinki, yuqorida keltirilgan she’rlarida zamonaviy she’riyatda xalqona qadriyatlar ham sezilib turadi. Sirli bandargohga quyuq tuman, Olmos langar, Billur kema. Zarbof ko‘ylak kiygan darg‘a mendirman, Ey gul, ketasanmi men bilan. 17 Rahimjonov N. Mustaqillik davri she’riyati. – Toshkent: Fan, 2007, 222-b. 18 Aziz Said. Ismim “Oh”dir mening. http://kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/aziz-said-ismim-ohdir-mening.html 17 Kumush to‘lqinlar tebranishida, Shaffof manzillarning beshigi ishonch, Senga kechalari rivoyat aytib, Tonglari boshingdan sepaman quvonch . (6-b.) Shoir mazkur misralarda shaffof tuyg‘ularni yangicha talqin asosida berishga muvaffaq bo‘ladi. Abduvali Qutbiddin nigohidagi zarbof ko‘ylak zamonaviy hayotimizga o‘zlikni anglattirsa, manzillar beshigi esa oila o‘chog‘i bo‘lib tasviriy bo‘yoqdorlikka burkaydi. Natijada ritorik murojaat bo‘lib jaranglagan “ey gul” tushunchasi yorni aniq manzilga oila qo‘rg‘oniga chorlaydi. Bu esa oila tushunchani yanada musaffolashtirib, bu manzil tomon olg‘a qadam bosishga undaydi. Juda chiroyli o‘xshatish va ramz orqali yangi talqinni milliy qadriyatlarning asosi bo‘lgan oila qo‘rg‘oning yuksakligi bilan belgilaydi. Shoir yaratayotgan go‘zal va shaffof tuyg‘ular inson qalbini ruhlantiradi, kelajakka ishonch va umid bog‘laydi. Shoir aynan mana shu kayfiyatni berish uchun ham bizningcha shu yo‘lni tanlaydi. Chunki kelajak va orzu har doim musaffo tuyg‘ular og‘ushida bo‘ladi. Birinchi band oxiridagi lirik qahramonning yorga murojaati she’rning yakunlovchi misrasi bo‘lib xizmat qilganligi bois bu misra poetik xalqani yuzaga keltirgan. Bu kabi otashin nafas, bu kabi haroratni to‘ygan ma’shuqaning birdan-bir orzusi, bizningcha misralarda keltirilgan vafo arqonini suvdan tortish, muhabbat o‘ljasiga ega bo‘lishdir. Shoir mana shu tasvir orqali umid, ishonchni qalbga joylab, haroratni yoqtira oladi. Taniqli ijodkor Pirimqul Qodirov modernizm xususida so‘z yuritar ekan, Abduvali Qutbiddin she’riyatiga ham to‘xtaladi: “…taniqli shoir Abduvali Qutbiddinning “Sharq yulduzi”da chop etilgan “Izohsiz lug‘at” dostonida ko‘rish mumkin. Bu dostonda o‘tmishdagi mustamlaka zulmi ostida yashagan insonning fojiaviy xatolari quyidagicha izohlanadi: Vataning bor edi, sotding, Onanag bor edi, otding. 18 Lazzatga, safoga, ishratga almashding boru budingni. Cho‘chqaga xizmatga kirding, To‘ng‘izning amrini bajarding, Essizgina odam, qizil va sariq shoqol, Ko‘z uzmay kuzatib turibdi har bir harakatingni. Ko‘zingdan, burningdan bitlar chiqmoqdalar amal-taqal qilib. Og‘zingdan semirib ketgan qurbaqa zo‘rg‘a to‘shayotir – kekirdagingni yorib yuborar. … esizgina odam, achinaman, afsuslanaman… Kechikmadikmikan? Odamni qutqarmoqqa?!” 19 . “Mustamlaka zulm ostida ezilgan, aldangan, yomon xatolar qilgan, bor budidan ayrilgan odamga shoir avval balanddan kelib dahshatli ayblar qo‘yadi, bit va qurbaqalar timsolida uning qiyofasiga jirkanchli tus beradi. So‘ng ayb faqat odamning o‘zida emasligini, tuzim, muhit ham aybdor bo‘lganini tushungani uchun “Esizgina odam!” deb unga chin dildan achinadi. Nihoyat “kechikmadikmikin Odamni qutqarmoqqa!” degan savol bilan o‘z maqsadini anglatadi. Katta harf bilan yoziladigan Odamni qutqarmoqqa esa ezgu maqsaddir. Shu tarzda dostonga insonparvarlik ruhi qaytib keladi” 20 . P.Qodirov to‘g‘ri ta’kidlaganiday, o‘zligini yo‘qotgan hamda insof va diyonat tushunchalari ko‘tarilgan joyda Odam tushunchasining asl ma’nosini hatto anglatish mushkul ishlardan biridir. A.Qutbiddin lirik qahramoni murojaat etgan shaxs siyratsiz suvrat kabidir. Shu o‘rinda P.Qodirov tadqiqotch Nargiz Mamatqulovaning Abduvali Qutbiddinning mazkur dostoni tadqiqiga bag‘ishlangan “Modern she’riyatda yangicha talqin” maqolasiga radiiya beradi. N.Mamatqulova o‘z maqolasida shoirning dostonidagi yuqoridagi parchani keltirib qo‘yidagicha tahlil etadi: “Bu satrlarda millatga nisbatan kata ayblov mavjud. Millatning ruhiy tarqoqligi va 19 Qutbiddin Abduvali. Izohsiz lug’at.// Sharq yulduzi, 1990, 10-son, 11-b. 20 Qodirov P. Ma’naviyat, modernism va absurd.// Mustaqillik davri afdabiyoti. – Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2006, 33-b. 19 hasharotlar kabi maydalashuvi, qisqasi ulkan bir fojia tasvirlanadi” 21 . P.Qodirov ushbu maqola haqida fikr bildirar ekan, bu xunuk va estetikadan yiroq satrlarni N.Mamatqulova modern she’riyatning yangicha talqini sifatida maqtaydi deya ta’kidlab o‘tadi. Bizningcha ushbu dostonda keltirilgan “achinishga arzigulik Odam” talqini darhaqiqat yangicha talqinni bera olgandir. Chunki aslida bu yerda tasvirdagi me’yor emas, o‘sha insonning hayotdagi ojizligi va o‘rni yo‘qligi borasidagi fojiani shoir achinish kabi tuyg‘ular asosida bera olganligida. P.Qodirov ham o‘z navbatida to‘g‘ri fikrni taqdim etadi, tuzum sabab anglashdan yiroq shaxsning jirkanch qiyofasi dostonga olib kiriladi. Va uni tuzumga mut’ye shaxs sifatida talqin etadi. Darhaqiqat, bu insonni butun bir millatga aylantirish va shu odam xulosasi asosida fikr bildirish to‘g‘ri emas. Har bir millatda o‘z qahramonlari yashaganidek, har bir millatda o‘zligini unutgan shaxslar ham yashaydi. Shu bois ham butun millatga bu kabi muhr bosish shart emas. Biz, shoirni yangicha talqinini o‘sha shaxsning o‘zidagi fojia deb atashni to‘g‘ri deb bilamiz. Bu kabi fikr yuritishimiz esa P.Qodirov qarashlariga yaqin turadi. Abduvali Qutbiddin she’riyati ma’lum bir sharoitda va ma’lum bir paytda, ma’lum bir holatlar, voqealar assosiativ bog‘lanishlar ta’sirida u banogoh yuzaga chiqishi va o‘z o‘quvchisini shoshirib qo‘yishi mumkin. Mana shunday shoshirib qo‘yish uchun gohida shoir xalq og‘zaki ijodi hamda mumtoz asarlarimizning ichki qatlamlariga kirib boradi. Undan baxshiyona hamda darveshona ohanglarni topa oladi: To‘lishgan bo‘stonlar tugadi hosil, Boychibor nihoyat bahorga vosil, Tog‘larning quvnashin tuydi-yu, g‘ofil, O mumdek yumshadik do‘mbira-do‘mbir, Torlaring tortilsin, zorlatib kuldir. 21 Mamatqulova N. Modern she’riyatda yangicha talqinlar.// Yoshlik jurnali, 2003, 4-son, 29-b. 20 Alpomish sovuti – g‘aroyib osmon, Barchinning qoshlari – tortilgan kamon, Qoshini yoy qilib tortdi qay tomon, Ayt, senga tegdimi do‘mbira-do‘mbir, Torlaring tortilsin, zorlatib kuldir. (13-b.) Shodiberdi baxshiga baxishlangan ushbu “O‘tinch” sarlavhasi ostida yaratilgan she’r baxshiyona ohang bilan kayfiyatni ham bera olgan misralar asosida tuzilgan. O‘n birlik turkumi asosida yaratilgan mazkur she’r sodda batmoq vaznida bo‘lib, u ohang jihatidan xalq og‘azaki ijodidagi dostonlarni yodga soladi. Biroq shoir yaratgan misralarda Boychibor, Alpomish, Barchin kabi metonimiklikka asoslangan obrazlarni kiritish barobarida poetik ko‘chimlardan biri bo‘lgan sarkazmdan mohirona foydalanadiki, natijada tanbur torlari jo‘rligidagi kayfiyat ham psixologik ko‘rinishni hosil qiladi. “Zorlatib kuldir” tushunchasiga xuddi zarb retmi kelib tushayotgandek taassurotni uyg‘otadi. Misralarni o‘qir ekanmiz, shoirning lirik qahramoni o‘sha xalq og‘zaki ijodi dostonchiligini, qolaversa, do‘mbira va tor jo‘rligida ijro etiluvchi ohanglarni qo‘msaydi. Shoir qadriyatlarni mana shu ko‘rinishda ya’ni zamonaviy talqinlarga asoslangan holda berishni burchi deb biladi. “Badiiy tafakkurda ro‘y bergan o‘zgarishlar adabiyotda darhol namoyon bo‘ladi” 22 . Umuman, “adabiyot, inson tuyg‘ulariga, dardiga, hayot yo‘liga kirib borishi kerak. Odam nima uchun shunday turmush kechiryapti. Inson hayotining mazmuni nima, u inson sifatida qanday xususiyatlarga ega, uning o‘ziga xos tomonlari qanday – asarda shular to‘liqligicha aks ettirilishi shart” 23 . Adabiyotshunos O.Sharafiddinov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, adabiyot hayotning in’ikosi sanaladi. Undagi bo‘layotgan voqelik barcha hayotdan olinadi, undan xulosa chiqariladi. Bu jarayonlarning tub zamirida inson hayoti turganligi ham haqiqatdir. Biroq bu hayot tarzidagi xalqona qadriyatlar mavjudki, bu bir inson 22 Rasulov A. Struktura va strukturalizm.// Mustaqillik davri adabiyoti.-Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. 2006,146-b. 23 Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. –Toshkent: Sharq, 2004, 247-b. 21 bilan belgilanmaydi. Yoki uning yashash tarzi bilan ham belgilanmaydi. Balki xalq hayoti va ularning e’tiqodi qadriyatlari bilan belgilanadi. Shunday tushunchalar borki, u o‘zidan muqaddaslikni kasb etadi. Natijada qadriyat shaklida namoyon bo‘la boshlaydi. Abduvali Qutbiddin esa mana shunday qadriyatlarni o‘ziga esh bilib, faqat ularni tarannum etadi. Shu bois biz shoirni bemalol istaklar, orzular, umidlar kuychisi deya atashimiz mumkin. Fikrimizga misol: Istardim, Falakning qabog‘i bo‘lsa, Va qaboq ichida bo‘lsa chimildiq, Atrofim sabuhiy mushklarga to‘lsa, Ham sen kutsang meni Dilintiq. Istardim Yulduzlar chirog‘im bo‘lsa, Zulmat kechalarin kechsam adog‘in. Bir ajib, sehrli chorbog‘im bo‘lsa, Va sen yolg‘iz bo‘lsan Azobim. (50-b.) Bu kabi potik detallar (chimildiq), albatta qadriyatlar bilan bog‘lanadi. Bu kayfiyat she’rga yangicha joziba bag‘ishlaydi. Shoir dil lavhalarini umid,istak, orzu orqali berar ekan, avvalo o‘ziga murojaat etadi. Uning “Dilintiq” so‘zini qo‘shib yozib yuborishi hamda “Azobim” tushunchalarini tadqim etishi esa, bizga she’rdan shunday xulosa chiqarishga undaydi. Aslida dil intiq shaklida berilishi lozim bo‘lgan tushuncha birlashishi natijasida shoir yangi bir tushunchani taqdim etadi. Bularning barchasi shirin ozor ya’ni ijod va ilhom tushunchalari bilan bog‘lanadi. Shoir mana shunday jarayonni “chimildiq” detali orqali berishga muvaffaq bo‘ladi. Chunki chimildiq yangi oilaga devor vazifasini o‘tasa, ijodiy jarayonga ham hech kimning aralashuviga haqqi yo‘qligi va ijodkor yolg‘iz qolishi 22 bilan uning ilhom torlari chalinishi mumkinligini beozor tushunchalar orqali beradi va biz ushbu she’rni o‘qiganda shunday beozor kashfiyotga duch kelamiz. Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida milliy qadriyatlar zamonaviy ko‘rinishda tasvir etilgan. U ijodiy jarayonni goh chimildiq detali orqali inkishof etib, beozor hislarni taqdim etsa, gohida esa xalq og‘zaki ijodidagi baxshiyona hamda mumtoz adabiyotimizdagi darveshona ohanglarni yangi kayfiyat orqali o‘quvchisiga taqdim etadi. Buning natijasida ham baxshiyona ohang, ham darveshona qalbining torlaridan sezilib chiqadi. 23 I BOBDAN CHIQARILGAN XULOSALAR: 1. Abduvali Qutbiddin an’anaviy va noan’anaviy talqinlarni she’riyatiga singdira olgan ijodkordir. Uning ijodida baxshiyona, daveshona ohanglar an’anaviylikdan darak bersa, she’riyatidagi mazmun-mundarija, poetik g‘oya, tasvirdagi uslub noan’anaviylikni keltirib chiqargan. 2. Shoir ijodida misralarda kichik harflar bilan yozish, g‘oyani bir qancha bangda bo‘lib tashlash, kayfiyatga katta e’tibor berish hamda punktiatsion belgilarga to‘liq rioya etmaslik holatlari kuzatiladi. Bu esa Abduvali Qutbiddinni modernistik ijodkor ekanligidan dalolat beradi. 3. Shoir she’riyatida juda ko‘p bora milliy qadriyatlarga murojaat etadi. Biroq bu murojaatlarda zamonaviy talqinlar ustuvorlik kasb etadi. Natijada shoir xoh arxaik so‘zlarga murojaat etsa-da, biroq metaforik talqinlar she’r g‘oyasini to‘liq qamrab oladi. Shu bois ham mazkur yo‘l faqat Abduvali Qutbiddinga tegishlidir. 4. Abduvali Qutbiddin she’riyatida zamonaviy talqinlar milliy qadriyatlarga omuxtalashtirilgan holda beriladi. Shu bois uning misralarini o‘qigan o‘quvchi barcha tasvirlarni ko‘z ko‘zi bilan ko‘ra boshlaydi. Tasvirlarni berishda esa shoirga detallar qo‘l keladi. 24 II BOB. SHOIR SHE’RIYATIDA POETIK G‘OYA VA TASVIR HAQQONIYLIGI 2.1. Milliy qadriyatlar timsolida badiiy detallarning o‘rni. Badiiy asarlarning kompozitsiyasida detallarning o‘rni beqiyos. Badiiy detallar nafaqat kompozitsion element sanaladi, balki mazmunni ochishga hamda g‘oayani yoritishga xizmat ham qiladi. E.Xudoyberdiyevning yozishicha: “yozuvchi ba’zan asarni bir kichik detal asosiga quradi. O‘sha detal asardagi barcha voqealarni boshlab turuvchi, muallif maqsadini ta’kidlovchi vosita vazifasini bajaradi” 24 . Adabiyot nazariyalarida ta’kidlanishicha detallar nihoyatda xilma-xil bo‘ladi. Detal muallif yoki personaj nutqida, peyzaj, portret va boshqalar tavsiri davomida keltirilishi mumkin. Lekin uning mavqei, albatta, asar g‘oyasini shakllantirishdagi vazifasi, obrazlarni xarakterlashdagi ishi bilan belgilanadi (Qarang 25 ). Demak, detal; badiiy asarning asosiy komponentlaridadir. Milliy qadriyatlar har bir ijodkorning asosiy to‘xtamlaridandir. Biroq har bir shoir she’riyatida bu o‘zgacha zuhur topadi. Ya’ni ular xalq qadriyatlari, urf- odatlar, marosimlarni kiritishsa-da, ularga yondashish o‘zgacha. Abduvali Qutbiddin ham milliy qadriyatlarni berishda o‘z yo‘lidan bora olgan shoir. Shu sabab u ko‘proq urf-odatlarni. Qadriyatlarni ifoda etuvchi detallarga murojaat etadi. Bu borada tadqiqotchi D.Xursanov tahlilllari fikrimizni isbotlaydi. Tadqiqotchi “Hozirgi o‘zbek she’riyatida xronotop poetikasi” nomli tadqiqotida zamon va makon tushunchalari o‘rganar ekan, badiiy detallarga ham urg‘u berib o‘tadi. Unda yozilishicha A.Qutbiddin ijodida badiiy vaqt masalasi lirik qahramon kechinmalari orqali namoyon bo‘ladi. Natijada shoir ijodidagi tun, tong tushunchalari badiiy zamonning muhim xususiyati sifatida tahlil etiladi. Poetik g‘oyani ifoda etib kelgan bu tushunchalarni asoslash maqsadida ijodkorning bir qancha she’rlariga, “Bir qozon atala ag‘dardi kecha”, “Hijron qish tuniday 24 Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent: sharq, 2008, 102-b. 25 Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005; Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002; Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2007; H.Umurov. Adabiyot qoidalari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2002; Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriiyot matbaa ijodiy uyi, 2018. 25 cho‘zilganida”, “Yulduz gijinglatgan oqshom bir dona”, “qorong‘u yerda yonib, kul bo‘lib titrasaydim”, “Tonggacha chidayman u yog‘i hayot” kabi murojaat etadi. Shu asosda tun syujet vaqtini ko‘rsatish asnosida lirik kechinma tabiatini, tuyg‘ularini, ruhiy holatini, kayfiyatini, qolaversa, tunning suratlantirilgan tasvirini ifodalab kelishini isbotlab beradi. “Shoir ijodida badiiy zamon masalasining muhim bir jihati hozirgi zamon ko‘rinishidagi vaqt konsepsiyasdir. Muallif hozirgi zamon orqali xotira vaqtini gorizontal emas, balki, vertikal planga chiqaradi. Buning o‘ziga xos mohiyati bor. Sababi, ong osti xotirasi har qanday shoir ijodining muhim qirrasi hisoblanadi. Unda hozirda kechayotgan kechinma o‘tmish bilan bog‘langan lirik zamon tushunchasini bildiradi. Shoirning “Borokko” turkum she’rlarida muallif zamonning bir qismi va ayni zamon ko‘rinishlarini kuzatamiz. “Safardan qaytayotib”, “Uyda uyqu kelmaganda”, “Ishxonada tush mahali”, “Soat 21. Uyga qaytayotib”, “Farg‘onaga borishdan bir kun oldin” …she’rlarida hozirgi vaqt sezmlarida xotira vaqtini his qilishimiz mumkin bo‘ladi. Shu sababdan obrazlar orqali ifodalangan vaqtda ichki kechinmaning sub’yektiv va ob’yektiv ko‘rinishlari kuzatiladi. Munkib hayotimni kuzataverdim, Jur’at etolmadim, qariyapmanmi, Jabr shimaverib chiriyapmanmi, Xunuk… Charxpalak vujudda jahon qoldimi, Son qoldimikin seni sevmakka . (115-b.) Badiiy adabiyotda “charxpalak” obrazli detal zamon, vaqt, umr falsafasini ifodalab keladi. Shoir Abduvali Qutbiddin ham xuddi shu jarayonga urg‘u berib, bugun va kelajak tushunchalariga munosabat bildiradi. Uning falsafiy mushohadasida “charxpalak” detal vazifasini o‘tab, o‘tib borayotgan umr sifatida talqin etiladi. Uning nigohi orqali ruhoniy tushunchalar quvvatlantiriladi. Natijada, 26 muhabbat atalmish asl mohiyat bugungi kechirilayotgan umrdan ustun qo‘yiladi. Shoirning “vujudda jahon qoldimi” misrasi insonni sergaklikka tortib, hayot mantig‘ini ilg‘ashga yordam beradi. Vujud bo‘shliq sari yuz tutgan, u faqat endi o‘zining “qalbi” bilan yolg‘izlanib qolgandek sezimlarimizda ayonlashadi” 26 . Abduvali Qutbiddin o‘z she’riyatida milliy qadriyatlarni ifoda etuvchi detallardan unimli foydalanadi. Fikrimizga shoirning “Visol” she’ridagi detal misol bo‘la oladi: Yig‘ladim. Hovuchim to‘la suv bo‘ldi, Tishimdan qon sizar, yurak – chanqovuz. Boshingni eg jonim, majnuntol kabi, Bu hovuz. Pichirlab ovozing suzmakdadirmi, Ushatib tashlangan o‘zimmi butkul. O, nechun izillab tinmaysan sira, Bul-bul. (16-b.) Shoir mazkur she’rga “chanqovuz” detali olib kiradi. Bu detal oddiy detal emas. U metaforaga asoslangan yurak – chanqovuzidir. “Chanqovuz” detali cholg‘‘u asbobi bo‘lib, ko‘proq ayollarga moslangan holda tasavvur etiladi. Bu cholg‘u asbobi ko‘proq xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘langanligi bois ham bugungi kunda go‘yo o‘z o‘rnini yo‘qatgandek. Ushbu cholg‘u asbobini ijodkor oddiy detal tarzida she’rga joylamaydi. Yurakni hasratli nolalar bilan to‘la kayfiyatini berish uchun ijodkorga bu obraz qo‘l keladi. Chanqovuz detali yurak to‘g‘yonlarini ifoda etuvchi bir vositaga aylanadi. O‘zbek she’riyatiga e’tibor qaratilsa, shu davrgacha birorta ijodkor yurakni chanqovuzga qiyos etganligini kuzatmaymiz. Aynan Abduvali Qutbiddin xalqona qadriyatga aylangan bu detalni kiritish orqali o‘zligimizdan dars bera boshlaydi. Unitilayotgan qadriyatlarni qayta taqdim etishi esa, kishini ajablantiradi. Bu qayta taqdim etishda shoirning badiiy mahorati 26 Xursanov D. Hozirgi o’zbek she’riyatida xronotop poetikasi. Filol.fan.bo’yicha fals.doktori (PhD) dis.avtoref.- Samarqand, 2020, 14-b. 27 naqadar yuksak cho‘qqilarda ekanligi ayonlashadi. Abduvali Qutbiddin “Afrosiyob” she’rida “tilla supurgi”, “charx”, “kulloh”, “yelpig‘ich”, “surmadon”, “chiroq” kabi badiiy detallarga murojaat etadi, bu badiiy detallar xalqona ruhni beribgina qolmay, she’rni arxaik so‘zlar bilan boyitishda shoirqa qo‘l keladi. Shoir aynan arxaik so‘zlarga murojaat etadi. Natijada, xalqni boshidan o‘tgan har bir kunini mana shu arxaik so‘zlar orqali yodga soldiradi. Har bir band so‘ngida keltirilgan refren “Barisi bir-bir o‘tar” fikrimizni isbotlaydi. Shoir detallarni qo‘llashda mahorat ko‘rsata olgan ijodkor sanaladi. Uning “Hech kim so‘ygan emas meni senchalik” misrasi bilan boshlanuvchi she’rga razm solinsa, yorning oshiqqa aylanishiyu, uning qalb iztiroblari, sevgisining cheksiz- chegarasiz tug‘yonlari milliy tushunchalarimizning bir ko‘rinishi bo‘lgan “elak” detali orqali tasvirlanadi: Hech kim so‘ygan emas meni senchalik, Hech kim so‘ygan emas meni yurakdan. Hech kim to‘kilmagan sendek elanib, Hech kim to‘kilmagan sendek elakdan. Na taqdir bituvchi, Na qattol raqib, Bermagan saodat olmoqqa tanga, Hech kim yondirmagan meni senchalik, Qaqnus tumshug‘ida yongan alanga. (40-b.) Bag‘ishlov janrida yaratilgan ushbu she’rda his tuyg‘ular dinamikasi yigitning nutqi (lirik qahramon nutqi) orqali baland va ajv pardalarga ko‘tariladi. Shoir “Elak” detalini kiritar ekan, ushbu detalni ham yorning (oshiqning) ruhiyati bilan omuxtalashtiradi. Uning qalb sezimlaridagi jarohatlaru, qalbidagi iztiroblarni lirik qahramon aniq his etib turadi. Shu bois ham bu ruhiy holat, bu kayfiyat birgina yorniki emas, balki lirik qahramonning ham dardli, hasratli iztiroblaridir. Go‘yoki shoir yorning qalbidagi muammolarini ko‘rib, his etib, o‘qib turgandek. 28 Shu bois ham uning qalbidagi muammoni poetik tadqiq etayotgandek. Abduvali Qutbiddin mana shunday yangicha bir qarashlar orqali dardli va hasratli iztiroblarni o‘z o‘quvchisiga baxshida etadi. Adabiyotda badiiy detallar nafaqat interyer vositasi orqali beriladi. Balki tabiatning bir bo‘lagidan ham olish tamoyillari kuchayib bormoqda. “…bugungi lirikamizda … tabiat detallarini, hodisalarini badiiy o‘rganishda keskin sifat o‘zgarishlari yuz berdi” 27 . Adabiyotshunos N.Rahimjonov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, tabiat detallariga bo‘lgan munosabat bugungi she’riyatda oshib bormoqda. Namchil kunlar cho‘ziq, Tarnovlar toliqqan vaysoqilikdan. Hilviragan tuproq Hapriqqan. Hatto oy – dumaloq qurutday, Og‘zingga solsang ham erimas. Hatto quyosh Ship-shilta, Ko‘ksingga bossang, ham qurimas. Namchil kunlar cho‘ziq. (40-b.) Shoirning mazkur she’ri peyzajning bir ko‘rinishi bo‘libgina qolmay quyuq metaforalarga asoslangan she’rdir. Shoir hatto oddiy tabiat tasvirini ham noan’anaviy shaklda beradi. Shu bois ham misralarni o‘qigan o‘quvchi gap nima haqda ekanligini to‘liq anglamaydi. Psixologik kayfiyatga burkangan mazkur she’r tabiatning jonli bo‘lagi. She’rda kuz fasli harorati aniq sezilib turadi. Shu bois ham kunlar namchil qiyofaga kiradi, tarnovlardan oqayotgan yomg‘irlar esa, tinim bilmaganligi bois vaysoqilik bilan shoir tomonidan siylanadi, tuproqni esa yomg‘ir savalayverganligi bois hapqirish darajasiga ko‘tarilgan. Bu manzaralardan tashqari shoir mazkur she’rda milliy qadriyarni o‘zida ifoda etuvchi detal – qurutni ham 27 Rahimjonov N. Mustaqillik davri she’riyati. – Toshkent: Fan. 2207, 227-b. 29 kiritgan. Bizga ma’lumki, qurut faqat turk xalqiga xos bo‘lgan taomlardan biri. U qatiqdan qilinganligi bois ham oq tusda va dumaloq shaklda. Shoir mana shu o‘xshatishga ishora qilib, oyni qurutga mengzaydi. Hatto quyoshni ship-shitta qiyofada jonlantirar ekan, faslning juda ham yomg‘irligi kelganligidan yozg‘irinadi. Demak, mazkur she’rdan ham ayonlashadiki, shoir tabiat tasvirini bersa-da, biroq bu tasvirni milliy qadriyatlarimizning bir bo‘lagi bo‘lgan detallar bilan boyitadi. Shoir berayotgan portret peyzaj ruhiy holatlar bilan omuxtalashadi. Abduvalu Qutbiddin eng nozik belgilarni, tashqi muhitni xarakterlovchi, xalqimizning milliy qadriyatiga aylangan birorta predmetni mayda-chuyda detallar bilan bezab, konkretlashtiradi. Shu bois mazkur shoir uslubida detal asosiy vositaga aylanadi. Umuan, “g‘oya va mazmun aniqligining yolg‘iz o‘zi she’r bo‘lolmaydi. Hayotiy g‘oya va mazmunni she’rning tamaltoshi, qurilish materiali deyish mumkin. Endigi navbatda yuksak badiiy did va yetuk kompozitsion tuyg‘uga ega bo‘lgan shoirning “binokorlik” faoliyati talab etiladi” 28 . Demak, ushbu fikrlardan xulosa chiqarish mumkinki, ijodkor asar yaratayotganda kompozitsion vositalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xuddi mana shu kompozitsion vosita sifatida detalni ham keltirib o‘tishimiz mumkin bo‘ladi. Abduvali Qutbiddin butun kompozitsiyani detal asosiga quradi. Fikrimizga “Taajjub” she’ri misol bo‘la oladi: Kubida nima bor – Abrsuv, Xaltada nima bor – Kunchakka. Tovoqda nima bor – Tunmayiz, Olaqol Yemakka. - Xo‘p mayli. Qozonda nima bor – Oysho‘rva, 28 Jamol Kamol. Lirik she’riyat. – Toshkent: Fan, 1988, 115-b. 30 Kosad nima bor – Yuldizqoq, Shishada nima bor – Ufqyog‘, Kerakmi? Olaqol. - Xo‘p mayli… Aslida ne tusab qolding sen, Artib ol, labingni so‘laging. - Dadajon qornim to‘q, ayting, men Ne bilan ovutay yuragim? - Yo tavba… (91-b.) Shoirning mazkur she’rni sehmahsul detallar bilan bezaydi. Aslida dialog asosiga qurilgan she’rda ruhiy manzaralar ota va farzand o‘rtasida tajalli topadi. Biroq har bir ruhiy kayfiyatda ma’lum bir detal. Ma’lum bir manzaraga bog‘lanadi. Masalan, kubi, xalta, tovoq singari detallar abrsuv, kun, tun kabi tushunchlar bilan bog‘lanadi. Shoir yangi ya’ni o‘z xayoloti mahsuli bo‘lgan so‘zlarni o‘z o‘quvchisiga taqdim etadi. She’rda keltirilga kun – kunchakka tasvirida yoki tun tunmayizga aylanishida ham milliy xususiyat barq urgan. Xalqimizga xos bo‘lgan mayiz tushunchasi qora rangga ega bo‘lganligi bois tun bilan sentritik holatda beriladi va u yuqorida ta’kid etilganidek ma’lum bir detalga aylanadi. Zero “… ketma-ketlik bilan birinchi planga muallifning tasvirlash predmeti(manba)ga nisbatan nuqtai nazari yoki munosabati, so‘ngra janrga oid xususiyatlarini belgilab beruvchi badiiy-estetik qarashlari (kompozitsiya), va nihoyat, janr an’analariga mos keluvchi voqealar rivoji (ijodiy fantazaiya) yuzaga chiqadi” 29 . Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida badiiy detallar muhim ahamiyatga ega. Shoir badiiy detallarni mazmun va g‘oyani berishda tasvir obyektiga olib kiradi. Detallarni oddiy kompozitsion vosita emas, balki xalqonalikning bir ko‘rinishi sifatida ifoda etadi. Natijada, “qurut”, “elak”, “qoqi”, “mayiz” singari 29 Xolbekov M. XX asr modern adabiyoti manzaralari. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012, 293-b. 31 detallar she’rda milliylikka xos bo‘lgan qarashlarni yoritishda yordam beradi. Shu bilan bir qatorda ijodkorning fantaziyasini ifodalashda ham qo‘l keladi. 2.2. Shoir she’riyatida peyzajning yetakchi tendinsiyalari. Ijodkorlar borki, barchasi birdek tabiat manzaralariga murojaat etadi. Shu o‘rinda peyzaj atamasiga to‘xtalamiz. Bizga ma’lumki, poetik manzara yaratish peyzaj atamasi bilan belgilanadi. Bu atama fransuzchadan olingan bo‘lib, “PAYSAGE” – mamlakat, joy, yer ma’nolariga ega. Peyzaj ijodkor bermoqchi bo‘lgan matnning g‘oyaviy-mavzuyini tashkillashtirib beradi. Albatta, adabiyotshunoslikda tabiat ko‘rinishlari nazarda tutiladi. “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘atida: “badiiy asarda aks ettirilgan joy, tabiat tasviri bo‘lib, u yozuvchining metodi va uslubi bilan bog‘liq holda turlicha vazifalarni o‘taydi” 30 . Adabiyotshunos L.I.Timofeyev peyzajni “badiiy matnda yozuvchi metodi va uslubiga bog‘liq holda turli vazifalarni bajaruvchi tabiat ko‘rinishlari tasviridir” 31 - deya uqtiradi. B.Galanov esa peyzaj “asardagi harakat vaqti va joyini belgilovchi va ma’lum kayfiyat hosil qiluvchi tabiat tasviri”, deb hisoblaydi 32 . M.N.Epshteyn 33 , T.N.Guryev 34 ham shu kabu xulosalarni beradi. Adabiyotshunoslikda yana peyzajning muhim kategoriyalari haqida ham to‘xtalib o‘tiladi. Ya’ni “Peyzaj asar, avvalo, mavzu e’tibori bilan batamom peyzajga bag‘ishlangan bo‘lishi lozim. Ikkinchidan, asarda muayyan manzara tasvir etiladi. Uchinchidan, bu poetik manzara shoir yoki lirik qahramon kechinmalari orqali bayon etiladi. To‘rtinchidan, peyzaj asarda muallifning g‘oyaviy muddaosi tabiat go‘zalliklarini madh etish (ba’zan esa, tabiatdagi og‘ir damlarning iztirobi tasviri ham uchraydi) va kishilarni tabiatdan zavq olishga chorlashdan iboratdir” 35 . 30 Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Тошкент: Ўқитувчи, 1979. – Б. 228. 31 Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – М.: Просвещение, 1974 . – С. 216. 32 Галанов, Б.Е. Живопись словом. Портрет. Пейзаж. Вещь [Текст] /Б.Е. Галанов. – М: Советский писатель, 1974 . – С. 185. 33 Эпштейн, М.Н. «Природа, мир, тайник вселенной…»: Система пейзажных образов в русской поэзии [Текст] / М.Н. Эпштейн. – М. : Высшая школа, 1990 . – С. 114. 34 Гурьева, Т.Н. Новый литературный словарь. – Ростов на Дону:Феник , 2009. – С. 213. 35 Жумаев Н. Мунис ғазалиёти. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. – Б. 14 32 O‘zbek adabiyotshunosligiga e’tibor qaratilsa, unda N.B.Muradaliyevning nazariy qarashlariga to‘xtalish lozim sanaladi. Adabiyotshunos o‘z navbatida peyzajning uch elementi mavjudligini ta’kidlab o‘tadi. Bular: a) peyzaj detal; b) peyzajli tasvir; c) peyzajli asari. 36 . Biz ushbu tushunchalarga yana bir tushuncha va nazariy asosni kiritishni lozim topdik. Badiiy asarlarda psixologik peyzajlar ham borki, bu kabi peyzajning turi bugingi she’riyatda aniq namoyon bo‘lib bormoqda. Umuman, peyzajga e’tibor qaratilsa, uni asarga kiritish va tasvirlash uchun ijodkor avvalo , “ vatanga muhabbat tuyg‘usiga to‘lib toshgan bo‘lishi kerak. Shundagina u milliy peyzaj hisoblanadi ” 37 . Ya’ni milliy peyzajni tasvir etishga muvaffaq bo‘ladi. Tadqiqotchi M.Narziyeva Abdulla Oripov ijodida portret va peyzaj tasvirlarini o‘rganar ekan, L.M.Krupchatovning bu boradagi ta’rifini asosiy ta’rif deb hisoblaydi 38 . L.M.Krupchatov o‘z navbatida quyidagicha talqin etadi: 1. Peyzaj harakat aylanuvchi emo t sional holatni hosil qilishi mumkin ; 2. Peyzaj insonning hayoti va turmushini belgilaydigan, ya’ni insonning mehnatiga qo‘shimcha joy bo‘lgan sharoit sifatida namoyon bo‘lishi mumkin; 3.Peyzaj qahramonning ma’lum ruhiy holatiga diqqatni tortishi yoki tabiatning kontrastli yoki o‘xshash manzaralarini hosil qilish yordamida uning xarakteridagi u yoki bu xususiyatlarni yaqqol ifodalashi mumkin; 4. Tabiat ko‘pincha inson va u bilan o‘zaro ta’sirdagi kuzatuvchi bo‘lgan tirik jon sifatida namoyon bo‘ladi; 5. Peyzaj badiiy asar mazmuniga yozuvchi tasvirlagan milliy ijtimoiy voqelik qismi sifatida kirishi mumkin; 36 Мурадалиева, Н.Б. Романтический пейзаж в литературе [Текст] /Н.Б. Мурадалиева. – Баку, 1991. – С. 139. 37 Пигарев, К.В. Русская литература и изобразительное искусство. Очеркио русском национальном пейзаже середины XIX в. [Текст] /К.В. Пигарев. – М., 1972. – С. 7. 38 Narziyeva M. Badiiy qiyofa va manzara yaratishning adabiy-poetik tadqiqi (Abdulla Oripov she’riyati misolida). Filol,fan,bo’yicha falsafa dok.(PhD) disser. – Samarqand, 2022, 32-b. 33 6. Peyzaj ijtimoiy, ramziy-allegorik; kompozitsion yoki ramkaga soluvchi; poetik yoki estetik rol o‘ynashi mumkin 39 . Yuqoridagi fikr va qat’iy xulosalarga, nazariy asoslarga e’tibor bergan holda Abduvali Qutbiddin ijodida peyzaj tasvirini o‘rganib chiqishga harakat qilamiz. Abduvali Qutbiddin she’riyatida peyjaz muhum vositalardan biriga aylangan. Ijodkor peyzajdan ham ruhiy holat va kayfiyatlarni topa oladi. Uning quyidagi she’riga e’tiborimizni qaratamiz: Yostig‘i xazondan, Kalishi xasdan, Choyshabi bodlarning latta-puttasi. Yalanglik kulbasi, Bamaylixotir, Uxlaydi kuzgina, qari qizgina. Munkillagan osmon hazillashadi, Cho‘g‘larni itqitar, do‘l-yomg‘ir separ. Qishning daydi qushchalarini Momiq daraxtlarga qo‘ndirar. O‘rnidan turadi qari qizgina. (45-b.) Ushbu she’rda shoir kuz fasli portretini yaratadi. Albatta, bu portret oddiygina portret emas. Shoir kuz faslini qari qiz qiyofasida ko‘radi. Shu bois kuzning bargxazonlari qari qizning yostig‘iga aylanadi, tevarak atrofga sochilayotgan xas esa kalishga aylanadi, yalang qolgan qir va adirlar esa uning kulbasiga aylanadi. Qari qiz tasviri kuz bilan omuxtalashib mana shu qiyofaga kiradi. Demak, ijodkor kuzni ham qari qizni ham mana shunday kayfiyatda kuzatadi. Ayniqsa, shoirning tabiat hodisalaridan foydalanishi ham kishini hayratga soladi. Uning nazdida osmonni munkillagan qariga mengzab, uni hazillashish holatida beradi. Bu hazil cho‘g‘larni itqitishida, do‘l-yomg‘ir 39 Крупчанов, Л.М. Теория литературы: учебник / Л.М. Крупчанов. – М.: Флинта: Наука, 2012. – С. 360. 34 sepishida, qishning daydi qushchalari esa momiq daraxtlarga qo‘ndirilishida o‘z aksini topadi. Shoir she’riyatida tun manzarasi ham mahorat darajasida tasvir etilgan. Abduvali Qutbiddin tunga yangicha nigoh orqali boqadi, uning ruhiyati va kayfiyatini berish orqali noan’anaviy talqinni yuzaga keltiradi: Tun angrayar, angrayar Bir g‘altak temilishi. Qoravhiqqa tizilar Muloyim sadaf tishi. - Oh, tunim, tunim, tunim, O‘tmas arrami tishing. (51-b.) Shoir tunga nisbatan, tunga agraymoq tushunchasini beradi. Angraymoq aslida, tushuna olmagan voqelikka munosabat hamda hayratlanishning noaniq shakli. Bu holat aql bovar qilmas darajada mubolag‘aning bir ko‘rinishi. Shoir yulduzni onglilikning ongsizlikdagi ko‘rinishi sifatida tasvirlar ekas, tabiiyki, o‘quvchida bu holatga izoh talab qilinadi yoki so‘roq talab etiladi. Nega tun angraymoqda savoli qiynay boshlaydi. Keyingi misra uning aqlini shoshiradi. Chunki unda termilish endi angrayishning g‘alati tusini oladi va bir g‘altakka aylanadi. Aslida mana shu g‘alatilikda oddiy haqiqat yotadi. Bu koinotning bir g‘altak ko‘rinishini oladi. Koinotning termilishi esa tunda sanoqsiz koinotni charag‘on etadigan yulduzlardir. Muloyim sadaf tish esa, bizningcha oy. Bu oy hilol bo‘lganligi bois unga o‘tmas arrami tishing deya ritoriq so‘roq beriladi. She’rning ikkinchi bandida yulduzlar munchoq qiyofasiga kirsa, oy yog‘dusi ingichka yumshoq qilichga aylanadi, u ham o‘z nafbatida o‘tmaslashadi. O‘quvchida tabbiy savol tug‘iladi. Nega barcha jarayon o‘tmaslashmoqda? Bu savolga she’rning xotima qismida aftoda qalb duosi kiritiladiki, bu duo barcha o‘tmaslashgan jarayonga javob bo‘ladi. Ijodkor duotalab, duotilablarning holatini barcha koinotning tushuniksiz holati orqali ochadi. 35 Shoirning boshida tug‘ilgan fikr, aytish mumkinki, uning jismiga turtki berib, hayajonga soladi, qoniga o‘t yoqib, ko‘ksida tipirchilab uyg‘onadi. Shunday holatda tabiiy she’r vujudga keladi. Abduvali Qutbiddin ham tabiat tasvirini berar ekan, unga ko‘proq jon baxshida etadi. Uning tabiatga munosabati, insonga munosabatidek. Bulbullar mastona kashta gullarida, So‘zana chetida uxlagan laylak. Darparda ortida shamol ko‘pirtirgan Bir kosa sharbat. Sen ich-ye, boshlanur ajib hikoya, Bahor jilmayadi chumchuq inidan. Senga musichalar yasar zinapoya, Yaproqdan. Qani tush! Adirlar ko‘ksini kesib beradi, Ohista o‘ltirib uchamiz baland. Biz uchun xumolar donlar teradi Ma’vo saltanati dalalaridan. (14-b.) Metaforaga asoslangan ushbu tasvirlarda shoir bahor faslini noan’anaviy shaklda tasvir etadi. Kashta gullari aslida so‘lim go‘shalar bog‘lar bo‘lib, shoir mana shu so‘lim bog‘da qo‘nim topgan bulbullarni mastonalik bilan kashta gullarida rohat olayotganligini, qolaversa, borliqni yasharishini so‘zana deya e’tirof etib, laylak mana shu so‘zananing bir chetida joy olganligi hamda qishni oxirgi kunlarini darparda qiyofasiga kiritib, ko‘tarilayotgan darparda ortida bahor tarovatini o‘zida olib elayotgan hissiyotni bir kosa sharbatga qiyoslaydi. Shoirning bu tasvirlar oralig‘ida rivoyatchi nutqi orqali bahor tarorvatini tasvirlab berish jarayonida o‘quvchiga ham ritorik murojaat etadiki, natijada bir kosa sharbatni xuddi o‘zining o‘quvchisiga taqdim etayotgan holatga tushamiz. Nazarimizda 36 tasvir ob’yetik tabiatdan lirik qahramonga, lirik qahramondan esa o‘z o‘quvchisiga ko‘chadi. She’rning har bir misrasi ko‘tarinki, ruh, ko‘tarinki kayfiyat bilan o‘z o‘quvchisiga taqdim etilganki, natijada hayotsevar, tabiatsevar inson qalbi gupirib turadi. “Fasllar almashinishi tabiatning o‘zgarmas qonuniyatining tabiiy jarayoni, hosilasi” 40 . Shu bois ham ijodkorlar fasllar almashinuviga bot-bot murojaat etishadi: Qorlar kuylab ketdi bahor elida, Men senga bitmadim birorta maktub. Qarimsiq fevralning yarim belida, Bahor kelib qoldi, Muzaffar mahbub. Yomg‘ir kuylab ketdi, yomg‘ir musiqa, Men seni ko‘rmadim tushimda hatto. Beg‘am sevgilimning titroq qo‘ynida, Yerga quvg‘in bo‘lgan men – Odam Ato. (24-b.) Abduvali Qutbiddin bahor faslini ushbu she’rida ham tilga oladi. Qorlarning iliq kunlar kelishi bilan erib bitishini shoir ularning kayfiyati orqali tajalli toptiradi. Uning nigohidagi qishning yakuni bo‘lgan fevralni qarimsiq sifatida bilan siylanishida esa bahorga bo‘lgan iliq munosabat yotadi. Chunki lirik kechinma bahor tarovatiga esh. Adabiyotshunos N.Rahimjonov ta’kid etganidek, tabiat, tirik mavjudot o‘z qonuniyatidan kelib chiquvchi ma’lum qarama-qarshiliklardan iborat; ularning uyg‘unlik kasb etish onini ilg‘ab olish oson emas. Abduvali Qutbiddin ham tabiatni inson va insonni tabiatning bir bo‘lagi deb biladi. Ajralmas bu ikki birlikni esa Odam Ato obrazi orqali yorlaqaydi. Shoir insonga xos xususiyatni tabiatga ko‘chirib, tabiatga xos xususiyatni insonga ko‘chiradi. She’rga 40 Rahimjonov N. Mustaqillik davri adabiyoti. – Toshkent: Fan, 2007, 93-b. 37 e’tibor qaratilsa, birinchi satrdayoq kayfiyat, manzara balqib turadi. Keyingi misralarda esa hissiyot, lirizmga boyib boradi. Shoir tabiat manzarasi uyg‘otgan fikr. Kayfiyat orqali his-tuyg‘ular to‘lqinini beradi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat psixologik holatlarda bunyod topgan. Aslida tabiat inson hayotining jisman asosini belgilabgina qolmay, ma’naviy hayotining ham asosiy tayanchidir. Shu bois ham psixologik holatlar, kayfiyatlar ko‘chib o‘tishi tayin. Biroq ko‘chib o‘tayotgan jarayonda umr, taqdir, insonning o‘ziga xos xarakterlari namoyon bo‘ladi. Natijada tabiat g‘oyaviy-estetik maqsadni falsafiy-psixologik yo‘sinda yoritishga bo‘ysindiradi. Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat tasviri oddiy tasvir emas. U ruhiy kayfiyatlarga yo‘g‘rilgan, insonning ruhiyatini ko‘chirib olgan poetik ko‘chimlarga asoslangan she’riyatdir. Shoir she’riyatida ko‘proq tabiat fasllaridan bahor va kuz fasli o‘rin olgan. Shoir bu fasllarga munosabat bildirar ekan, kuz fasliga gohida qariqiz deb yozg‘irinsa, gohida esa karimsiq deya uni siylaydi. 38 II BOBDAN CHIQARILGAN XULOSA: 1. Badiiy adabiyotda detallar muhim o‘rin tutadi. U asarning asosiy g‘oaysini beribgina qolmay, mazmunni boyirishga xizmat qiladi. Badiiy detallar milliy qadriyatlar bilan ham yo‘g‘rilgan bo‘lushi mumkin. Bu avvalo, ijodkorning xaql og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot hamda xalqning urf-odatlariyu, rasm- rusumlarni qanchalik mahorat darajasida eganlaganligi bilan aniqlanadi. 2. Abduvali Qutbiddin “Afrosiyob” she’rida “tilla supurgi”, “charx”, “kulloh”, “yelpig‘ich”, “surmadon”, “chiroq” kabi badiiy detallarga murojaat etadi, bu badiiy detallar xalqona ruhni beribgina qolmay, she’rni arxaik so‘zlar bilan boyitishda shoirqa qo‘l keladi. Shoir aynan arxaik so‘zlarga murojaat etishi natijasida, xalqning boshidan o‘tgan har bir kunini mana shu arxaik so‘zlar orqali yodga soldiradi. 3. Abduvali Qutbiddin she’riyatida badiiy detallar muhim ahamiyatga ega. Shoir badiiy detallarni mazmun va g‘oyani berishda tasvir obyektiga olib kiradi. Detallarni oddiy kompozitsion vosita emas, balki xalqonalikning bir ko‘rinishi sifatida ifoda etadi. Natijada, “qurut”, “elak”, “qoqi”, “mayiz” singari detallar she’rda milliylikka xos bo‘lgan qarashlarni yoritishda yordam beradi. Shu bilan bir qatorda ijodkorning fantaziyasini ifodalashda ham qo‘l keladi. 4. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat tasviri oddiy tasvir emas. U ruhiy kayfiyatlarga yo‘g‘rilgan, insonning ruhiyatini ko‘chirib olgan poetik ko‘chimlarga asoslangan she’riyatdir. Shoir she’riyatida ko‘proq tabiat fasllaridan bahor va kuz fasli o‘rin olgan. Shoir bu fasllarga munosabat bildirar ekan, kuz fasliga gohida qariqiz deb yozg‘irinsa, gohida esa karimsiq deya uni siylaydi. 5. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat psixologik holatlarda bunyod topgan. Aslida tabiat inson hayotining jisman asosini belgilabgina qolmay, ma’naviy hayotining ham asosiy tayanchidir. Shu bois ham psixologik holatlar, kayfiyatlar ko‘chib o‘tishi tayin. Biroq ko‘chib o‘tayotgan jarayonda umr, taqdir, insonning o‘ziga xos xarakterlari namoyon bo‘ladi. Natijada tabiat g‘oyaviy-estetik maqsadni falsafiy-psixologik yo‘sinda yoritishga bo‘ysindiradi. 39 III BOB. SHOIR SHE’RIYATIDA IJODIY USLIB VA POETIK YANGILANISH 3.1. Shoirning so‘z qo‘llash mahorati. “San’atkor tuyg‘u, holatlarining ifodalovchisi so‘z, shunday bo‘ladiki, holat bor, ijodiy iztirob bor, lekin shu holat, iztirobning ifodachisi – monand so‘z yo‘q. Shunday haytda san’atkor yangi so‘z kashf etadi, so‘zlar olamida “yangi mehmon” ko‘z ochadi. Yangi so‘z tabiiy ehtiyoj, tanish holat ifodachisi sifatida tug‘ilsa, yashab ketadi, tilda o‘z o‘rnini topadi. Odatda, yangi so‘zlar so‘zlashuv, jonli tilda paydo bo‘lib, so‘ng badiiy adabiyotga kiradi. Lekin, san’atkorlar asarlarida tug‘ilib, jonli tilga qovushib ketgan so‘zlar oz emas. So‘nggi yillar o‘zbek she’riyatida so‘z izlash jarayoni kuchayib bormoqdaki, she’rlardagi yangi so‘zlar, eski so‘zlarning yangi ma’no qirralarini kashf etish ko‘zga tashlanmoqda” 41 . Shoir so‘z tanlashda juda ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Ko‘proq ohangni xalqonalikka yaqinlashtirih maqsadida xalq og‘zaki ijodiga murojaat kuzatiladi. Fikrimizga bir misol: Moviylik qudug‘ida raqslar tugaganda, Yolg‘izlik arqonini bo‘ynimga o‘raganda, Kimdir Abduvalini ohista so‘raganda, Qo‘shiqchi bo‘lsam edi, loaqal, bir sozanda. Kaptarlarim, kaptarlar hay-u, hayu, hay –ula. (21-b.) “Bugungi adabiy jarayonda so‘zlar zimmasiga yuklanayotgan ijtimoiy- falsafiy ma’no salmog‘i tobora ortib borayotgani quvonarli. Shoirlarimizning badiiy-estetik izlanishlarida so‘zlar teran ma’no qirralari bilan, to‘kin hissiyoti bilan uyg‘unlikda zuhur topayotir. She’riyatimizda so‘zni g‘oyat nozik va ingichka idrok etuvchi iste’dodli did hukmron” 42 . Ushbu she’riga e’tibor qarataylik: Qaysi kun- 41 Rasulov A. Struktura va strukturalizm.// Mustaqillik davri adabiyoti.-Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. 2006,150-b. 42 Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. – Toshkent: Fan. 2007, 232-b. 40 Giyohlar temir bo‘larlar. Qoyalar bosqonga, Oy temirchiga aylanar. Tayoqlar bolta bo‘ladi -u kun Yaproqlar o‘q bo‘lar, Shamollar o‘qdon. Mening ham ko‘zlarim bir nima bo‘lar- Yo qalqon, Yo kamon, Yo sopqon... Axir bu butun o‘z xalqi ma’anaviyatini, umidini o‘zida umumlashtiruvchi baytlar emasmi? Qachon giyoh temir bo‘lishi,temirchilarning og‘ir bolg‘asi qoya kabi bo‘lishi bu xalqning bor umidi kutishdir. “Mening ham ko‘zlarim bir nima bo‘lar” – bu baytda ko‘zlarning umidvor kutishi.Buning barchasi xalqning erkni istab kutishidir. Abduvali Qutbiddin she’rlarida millat dardini, orzu-umidlarini, intilishlarini aks etganini ko‘rishimiz mumkin: Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan, G‘iyqillayman eski eshikday. Shahdim o‘chgan, Qabog‘im so‘lgan, Bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan... (39-b.) 90-yillar arafasida yozilgan ushbu she’rda jamiyatdagi tartibsizliklar-u, adolatsizliklar, to‘s-to‘polon, ichidan kemirilib kelayotgan tuzum aks ettirilgan va uning nomidan aytilgan. U sirli, ramziy, majozga yo‘g‘rib yozadi. Rauf Parfini “yaralari ochiq shoir”,deb tanisak, Abduvali Qutbiddinni “yaralari yumiq shoir” 41 sifatida taniymiz: Bebaho matoga tomgam dog‘dayin, O‘chmaydi shafaqlar ming yuvilsa ham. Sarsari, shaqillab o‘tsa-da yillar Sen o‘sha, o‘sha... Tomchila tasvirlab bo‘lmaydi seni, Hatto anglatolmas bilsa-da qo‘rshab. Tap-tarang tasmaday kokillaringni Taragan isyonlr bermas izohlab. Sen o‘sha, o‘sha... Abduvali Qutbiddinning she’rlarida ohanglar va rang-barangliklar, turfa chizgilar xuddi o‘quvchini qo‘yib yubormayotganga o‘xshaydi.Biz buni “Yashnash” she’rida kuzatamiz. Yuzlandimo bo‘shliqqa, Ena endi qo‘shiqman. Hur qizlaro tegramda Yo‘l yo‘q, deydi Eramga. Bog‘i eram, eramo, Yashnayapti yaramo. Shoir aqlan emas, qalban his qilayotganini o‘zi ham ta’kidlaydi. Assalom,ey ahli qush, Boshim xayol, egnim tush. Ko‘krak qafasim sarob, Olar nafasim azob. Assalom,ey ahli gul, Boshim shamol,egnim yo‘l, Og‘zim-tamog‘im to‘zon, 42 Chiqar nafasim xazon. “Olar nafasim azob” -deya o‘y -xayol azob berishini aytib,gul ahliga salom beradi.Abduvali Qutbiddinning she’rlarida ufurgan jumlalar kitobxonni o‘ziga rom qiladi. Abduvali Qutbiddinning she’rlarini maxsus tayyorgarliksiz tushunish birmuncha qiyin. Uning she’rlaridan bahra olish uchun islomiy bilimlardan xabardor bo‘lish lozim. Uning “Baliqning tishila tilimni tildim” misrasi bilan boshlanuvchi she’rining mohiyatini shu xil fikr tashkil etadi. Baliqning tishi-la tilimni tildim, Yuragimni urchuqday uch aylantirdim., Ko‘zimni qiynadim, Qiynog‘im qiziq… Yayradim. Indamay ruhimga ergashib oldim, Devona xayolim g‘ilmon sanadim. Tuf dedim botqoqqa Guliston qildim…. Yayradim… Bu misralarni o‘qigan kitobxonda kishi qiynoqdan ham yayrashi mumkinmi, degan tabiiy savol tug‘iladi. Bu yerda qiynoq jismoniy ma’noda emas, balki poklanish yo‘lidagi ruhiy azoblanish, ruhiy qiynoqdir.Kishi ko‘p gunohni tili orqali qiladi. Ma’lumki, baliq har jihatdan pok va begunoh. Chunki u hech qachon gapirmaydi. Shoir gunohlarga yo‘l qo‘ygan o‘z a’zolarini jazolash bilan poklanadi, tavba qilish bilan gunohlardan tozalanadi. Lirik qahramon shundan keyin pok bo‘lgan ruhiga ergashadi. Keyingi ishlari faqat ezgulikdir. Oqibatda jannatga erishadi Majnuntol darchasin ochdi, kiritdi, Yuz bitta qizidan birin tanladim. 43 Xivich qasrlarda Barglandim biram… Yayradim. Dunyoni tark etdim, hur safar etdim, Yorimla tuyqusubexabar ketdim. O‘n besh kun to‘y berdim Dorulbaqoda… Yayradim, Yayradim, Yayradim-a-a-a-a! Guvohi bo‘layotganimizdek, Abduvali Qutbiddin o‘z g‘oyasini g‘ayritabiiy manzaralar, tasvirlar zamiriga singdiradi. Shoir she’riga oddiy baho berib bo‘lmaydi. Chunki bu she’rning mag‘zida o‘ziga xos talqinlar yotadiki, uni ilg‘ab olish esa kitobxonga topshiriladi. Chuqurroq mushohada qilinsa, uning mohiyati anglashilib boriladi. Abduvali Qutbiddining “Ona” nomli she’rida ham asosiy obraz sifatida ona timsoli gavdalangan. Lirik qahramon onaning kuchli bardoshiga, irodasiga tahsin o‘qiydi: Ona, Men, nima desam,yaroqsiz yaroq- Va uning parchasi. Yo‘q bu rost emas. Men – haddan tashqari kichkina qaboq- Baxtsizligim shuki-u omi-hassos… Ona-polvonim, bahodirim mening, Qanday ko‘tarasiz dunyo yukini. Bir zarrasi tegsa-tushadi larza, Jajji gardi tegsa- ketdim qoqinib 43 . 43 Abduvali Qutbiddin. Bor.-T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2011. 242-b.. 44 Ona-kulchadekkina sog‘inchim mayda, Bir pas…unutaman sizni,keyinchi… Judayam yengil ko‘tarolmayman Men uchun juda olam qiyinni… U onasiga bo‘lgan sog‘inchini “kulchadek mayda” deya ta’riflaydi. Zum o‘tmay uni unutish mumkinligini ta’kidlaydi. Lekin bu tuyg‘uni ko‘tarib yurish- olamdagi eng og‘ir vazifa ekanligiga takror amin bo‘ladi. She’rda shoirning lirik qahramoni o‘zini “yaroqsiz yaroq”, “kichkina qaboq”qa qiyoslaydi.Onasini “polvonim,bahodirim” deya uning bardoshiga qoyil qoladi.Dunyo yukini ko‘tarishini tariflaydi va onasidan ko‘mak so‘raydi. Unga buyuk ehtiromini namoyon etadi. Bu kabi mazmuniy birlik o‘zaro yaxlit holda- buyuk ona timsolini yaratishga xizmat qiladi. A.Qutbiddin “Hajr” nomli she’rida oshiqning hijroni ifoda etilgan. Oshiq bu holatdan qutilish chorasini izlaydi.Hijronni qish kunuday uzun deydi va yoshim o‘tganda sog‘inchdan dil to‘lib ketganini aytadi. Biz bilamizki, kapalakda qon bo‘lmaydi. Chorasiz qolgan shoir “kapalak qonini topinglar menga” deydi: Hijron qish kuniday cho‘zilganida, Kunlar ko‘k bag‘ridan uzilganida, Yoshim piyolaga suzilganida, Sog‘inchdan dil to‘lib buzilganida- Kapalak qonini topinglar menga. Yellar sudrab kirsa meni bog‘larga, Sarg‘atib to‘kilgan tillar qarg‘asa. Meni ostonada changlar tupurib, Visol keltiraman yo‘llar qarg‘asa- Kapalak qonini keltiring menga. (98-b.) She’rni o‘qir ekanmiz, tasvirlarning kapalak qoni bilan bog‘lanishi hamda har bir ruhiy tovlanishlarni mana shu tushunchalar zamiriga bog‘lashi ham notabiiy 45 holatdek tuyiladi. Chunki shoir o‘z dardini, o‘z umr sahifalarini, o‘z hissiyotlarini joylar ekan, bir kunlik umrga ega bo‘lgan kapalakning beg‘ubor hayotining oliy bir ko‘rinishi, darajasi hamda xayollarining mahsulini bera oladi. Yaxshilik va yomonlik, oliyjanoblik va tubanlik kabi tushunchalarning kontrast qo‘yilishi esa shoirning “men”i bo‘lib beriladi. U o‘z hayotidagi bu kabi talotumlarni ifoda etar ekan, birina yechim sifatida kapalak qonini anglaydi. Bizga ma’lumki, aslida kapalakda hech qanday qon yo‘q. Demak, shoirning dardiga da’vo ham yo‘qdek. ”Ranj” she’riniga e’tibor qaratadigan bo‘lsak: Qayon endi,mohi anbarim, Bayon bo‘lmas bo‘ldi dardlarim, Ishq avjida o‘ldi mardlarim, Netay... (Chalg‘idi tovush.) Suvab chiqdim barcha darzlarni, Bo‘yab chiqdim arzlarni hatto, To‘lolmadim qarzlarim aslo, Netay (Yirtildi kovush.) Abduvali Qutbiddin hali ko‘p o‘rganiladigan, atrofida bahs-u munozaralar ko‘payib boradigan iste’dod, o‘zligini saqlagani holda bugungi modernistik tafakkur izlanishlari jug‘rofiyasini ham shakliy, ham mazmunan qamrab olgan ko‘lamli shoirdir. Xullas, Abduvali Qutbiddin so‘zni mohirona qo‘llaydi. U so‘zga kayfiyat bag‘ishlaydi. Milliy haroratni berish maqsadida milliy qadriyatlarga murojaa etadi. Natijada u qo‘llagan so‘zlar ko‘nglimizga, dilimizga yaqin va eshdir. Shoir “ishiqqa talangan”, “hakkaday hakkalar masxaraboz vaqt”, “shovqinlar shoshadir burab olmoqqa”, “Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan”, “G‘iyqillayman eski eshikday”, “bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan”, “Oy ham oylab yig‘laydi” singari 46 misralarda shoir ko‘proq o‘z kayfiyatiga hamrox etadi. Shu bois misralardagi har bir so‘z va har bir tushuncha shoirning poetik olami hamda so‘z qo‘llash borasidagi o‘ziga xos uslubidan darak beradi. 3.2. Ijodkor uslubida tasavvufiy an’analar. Istiqlol davri badiiy adabiyotidagi o‘ziga xos o‘zgarishlar bugungi adabiy jarayonda tahlil etilmoqda. Istiqlol adabiyoti inson hayotidagi turfa xil iztiroblarni, ziddiyatlarni, inson tafakkuridagi o‘zgarishlarni haqli ravishda tasvirlash an’anasini yuzaga chiqardi. Fikr va ruhning yangilanishi estetik qarashlarning ham bugungi kun nuqtayi nazaridan o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Bugungi o‘zbek she’riyatining an’anaviy tasvir uslubidan farq qiluvchi yangicha obrazlar, kutilmagan ramziy ifodalar, qochirimlar tazod va parodokslar, eng muhimi, betakror serohang, serma’no ifodalar bilan kitobxonni o‘ylantiradi. Fikrning ixcham, lo‘nda shaklda ifodalanishi, zamonamiz va zamondoshimiz ruhiy olamini yangi jihatlardan poetik tadqiq etish – insonning bezovta ruhini, dardlarini tasvirlash borasida erishgan yutuqlari o‘zbek she’riyati yangi poetik sarhadlarni kashf etayotganligidan dalolatdir. A.Qutbiddin ijodga bevosita nazar tashlaydigan bo‘lsak, shoir o‘ziga tegishli barcha narsada yangilikka intiladi. U, avvalo, atrofni o‘zgartiradi, shu o‘zgarishlarni taqozo etgan yoki ular tufayli paydo bo‘lgan tuyg‘ular ifodasi orqali modernizmni yaratadi. Va shu modernizm adabiyotni uning atrofni yana yangilaydi. O‘zbek adabiyoti XX asrning so‘ngi o‘n yilligida shunday o‘zgarishlar, inson turmushini yengillatishga xizmat qiluvchi texnologiyalar rivoji va keskin ijtimoiy to‘ntarishlar bois o‘zaro qarama-qarshi tuyg‘ular, orasida qoldi. Millat tarixi va adabiyotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy-badiiy yo‘nalish modern she’riyati shu tarzda paydo bo‘ldi. A.Qutbiddin she’riyatimizga o‘tgan asrning 80 yillarida kirib keldi. Ilk to‘plami “Nayson” bilan kitobxonlar nazariga tushdi. Majmuaga iste’dodli shoir Rauf Parfi so‘zboshi yozgan. Shoirning e’tiroficha: “Abduvali she’riyati dunyoni 47 obrazli idrok etishning ajoyib namunasidir. U borliqni yalang‘och tasavvur qila olmaydi. Qalbiga har bir lahzani , voqea va hodisani his qilib, kamalakdek jilo beradi. Shoir har bir she’rida, yangi ranglar, ohanglar izlab topishga intiladi. Favqulodda o‘xshatishlar, kinoyalar, istioralar... o‘qib ajablanasiz, bu she’rlar boshqalarning she’rlariga sira o‘xshamaydi. Hatto bir qaraganda “qovushmagandek”. Ammo hukm etishga shoshmang! Yana bir bor sinchkov o‘qing, shunda bu notanish satrlar bir-biri bilan pinhona bog‘lanib, o‘ziga xos ruhiy iqlimni yaratayotganiga ishonch hosil qilasiz. Bu iqlimda siz tiriklikning teran qa’rlariga ildiz otgan xotirotning kuyunchak sadolarini tinglaysiz”. “Nayson”to‘plamidagi quyidagi she’rni ko‘raylik: Ayol ehtiyotkor aqilli edi, Har kecha shamolga tutadi ko‘krak. Uyg‘otar edilar so‘qir xo‘jani Kuchuklar zanjirlar ila irillab. Ayol ehtiyotkor, aqilli edi, Har oqshom shamolga ochardi eshik. Uyg‘otar edilar soqov xo‘jani, Kuchuklar zanjirlar ila g‘ingshinib. Ayol ehtiyotkor,aqilli edi, Sevishin shamol aytardi asta. So‘kib qulog‘i og‘ir xo‘jani, Zanjirlar bo‘shashib, Kuchuklar esnar… Ayolning ehtiyotkor aqliga tahsin o‘qib,uni yuksaklarga ko‘taradi.So‘qir xo‘jani esa kinoyalar bilan tariflaydi. “Sevishini shamolga aytardi asta” deya 48 ayolning yashirin sevgisiga urg‘u beradi. A.Qutbiddin siyqa qofiyabozlik, quruq va’z, soxta balandparvozliklardan qochadi. U o‘y kechinmalarini oshkora bayon etmaydi, she’rlarida g‘oya va ma’no “manamen” deb bo‘y ko‘rsatmaydi. Balki bu asarlar kitobxonni o‘ylashga, mushohada yuritishga majbur qiladi. O‘zining rangin olamiga oshno etadi. She’riyat - ko‘ngil mulki, yurak, sog‘inch farzandi. U sog‘inchdan yaraladi. Ko‘ngil esa hamisha mehrga, sevgiga tashna bo‘ladi. Ko‘ksiga sig‘magan sog‘inchini aytadi. Qiynalib ketasiz, ko‘ngil ochqolar Sevgiga, mehrga. Yolg‘izlik – toshbaqa sudraladi , Yetolmaydi eshikka, deraza, shiftga Ko‘ksingizda piq-piq yig‘laydi yurak, Rahmingiz keladi. Siz ham bo‘zlaysiz: “Men seni sotaman sevgiga, Mendan qutilasan”. Shoir sevgi va mehrga och qolishini, yolg‘izlikni sudraladigan toshbaqaga qiyoslaydi.Ko‘ksidagi yurakning yig‘lashiga rahmingiz kelsin deb nola qiladi. Lirik qahramon yuragi sevgiga tashna. U qalbini o‘zgalarga, uni yaxshi ko‘rgan odamga hadya qiladi, “dilini sevgiga sotadi”. She’rning so‘ngida shoir: “Bir qiz olib ketdi uni uzoqqa U qizning qalbida kunday oqadi, U baxtdan ketadi endi semirib , Qiz uni muhabbat bilan boqadi”. Sevgisini uzoqlarga olib ketgan qizni, baxtdan semirib ketadi deya yakunlaydi. Bu bilan lirik qahramon sevgisini olib ketganni, baxtdan semiradi 49 demoqchi. Abduvali Qutbiddin “Ko‘hna” she’rida 80-yillar muhitini aks ettiradi. She’rdagi ohang va joziba ham o‘zgacha. O‘ram-o‘ram soch yotadi, Soch yotadu, Haram-haram tosh yonadi, Dosh yotadu. Ko‘r, ko‘r, milmilak. Chuqur-chuqur ko‘l bo‘ladi, Ko‘l bo‘ladu. Baland-baland yo‘l bo‘ladi Yo‘l bo‘ladu. Yo‘g‘on yo‘g‘on g‘am bo‘ladi, Mo‘l bo‘ladu. Ko‘r, ko‘r milmilak. She’rda o‘xshatish va kinoyalar ko‘p, shoir “milmilak” - deb moychiroqni aytadi. A. Qutbiddin she’riyatida inson va tabiat, makon va zamon, hayot va o‘lim, visol va hijron tushunchalari bir-biri bilan qo‘shilib, yo‘g‘rilib ketgan. Uning “Hajr” nomli she’rida visolni sog‘inadi. Hijron qancha uzoq bo‘lsa visol shuncha go‘zal bo‘ladi. Hijron qish tuniday cho‘zilganida, Kunlar ko‘k bag‘ridan uzilganida, Yoshim piyolada suzilganida , Sog‘inchdan dil to‘lib buzilganida- Kapalak qonini topinglar menga. Lirik qahramon nazarida hijronning cheki yo‘q, yo‘llari uzun, shuning uchun 50 u “kapalak qonini so‘raydi”. Kapalakning esa qoni yo‘q. Bu – ramziy, majoziy obraz. Hijron qish kuniday cho‘zilib qahramonni qiynamoqda.Sog‘inchdan dil to‘lib,yoshining ham o‘tib borayotganini aytadi. Yellar sudrab kirsa meni bog‘larga, Sarg‘ayib to‘kilgan tillar qarg‘asa. Meni ostonada changlar tupirib, Visol keltirmagan yo‘llar qarg‘asa, Kapalak qonini keltiring menga. Lirik “men” hayotdan o‘ziga hamdard odam izlaydi. Lekin hijron dardida iztirob chekayotgan lirik qahramonning orzusi o‘zgarmas armon bo‘lib qolaveradi. She’rning so‘ngi baytida: Tog‘larning dahani agar bo‘lsa g‘or, Falaklar chirmashib o‘rlasa bug‘i, Bu qadar armonga chiday olmasam, Ko‘zimga muz kabi erisa yig‘i, Kapalak qonini ichiring menga... Armonga chiday olmasam, “Kapalak qonini ichiring menga” - deb nola qiladi. A.Qutbiddin she’riyati ramziy ifodalarga, kutilmagan holatlarga , tasavvur lahzalariga boyligi bilan milliy she’riyatimizda o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Shoir mantiq izidan ergashmaydi,u oqil va dono fikrlarni, biror xabar yoki ma lumotni she rga solmaydi. Bunga xohishi ham yo q. Abduvali Qutbiddinʼ ʼ ʻ yurak urishining ritmidan, tuyg ular taloshidan she r tuzadi. ʻ ʼ Abduvali Qutbiddin she’rlarida devonavashlik, telbalik, so fiyona oshiqlik ʻ bor. She r o qishidagi jazava uning aynan Abduvali Qutbiddin degan shoir ʼ ʻ ekanidan, ikkinchi bir shoir bunday jo shib, shiddat va zavq bilan raqslar ʻ og ushidan she r o qimasligi, o qiy olmasligidan darak beradi. Lirik qahramon o zi ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ go yo she ri bilan barobar ko kka uchadi. Deylik, “Qo shiq” she rini boshdan ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ 51 oxirigacha: Yer osmonga barobar, osmon yerga barobar, Yeru Quyosh kokilin tortib-tortib o yin tush.ʻ Vujudimdan dud chiqar, dilim aro o t chiqar, ʻ Devonaman-devona, ey olovim, o yin tush, ʻ ‒ She’rdagi joziba va ohang ham boshqacha.Bu misralarni boshqa bir shoir ijodida uchratmaysiz.O‘qilishining o‘zi qo‘shiqday quyilib keladi.Abduvali Qutbiddinga jununlik, tozalik, jo shqinlik xos. Uning she rlarida musiqiylik, ʻ ‒ ʼ ko ngildagi toshqinlik yetakchi.Shuning uchun uning she rlarini o qigan ʻ ‒ ʼ ʻ o quvchi beixtiyor: ʻ Talmir-tilmir ko zlarim ʻ Daryo bo lolmay o tdi. ʻ ʻ Sadaqani ishq, qo lim ʻ Aslo so rolmay o tdi ʻ ʻ yoki: Sohibdilim – diloro, Ayyit, to xtasin karvon. ʻ Nay puflagan quyunning Enasimi biyobon, ‒ kabi misralari ohangiga mahliyo bo ladi. Butun vujudini to ldirib olgan nafasiga ʻ ʻ bor ovozini ulaydi. Abduvali Qutbiddin “Avtoportiret” she’rini 1987-yil yozgan, o‘sha vaqtda shoir 27-28 yoshlarda bo‘lgan. U bolalikdanoq shariat, tariqat masalalaridan xabardor bo‘lib o‘sganligini va shu ruhdagi adabiyotlar tasirida shakillanib borganini hisobga olsak,bu she’r lirik qahramonning o‘z-o‘ziga isyonidan darak beradi. Behuda kechayotgan umrdan norozilik ifodasi tuyuladi. Men juda yolg‘izman, 52 Go‘yo quduqda Qovurg‘amgacha suv,badanim og‘u, Bilagim uvishib tipirchilaydi- Misli so‘nggi nola, oxirgi yohu. Men juda yolg‘izman- Quduqdir joyim, Bezillar,yashirinar mendan chuvalchang, Qurbaqa sen balki malaksan asli, Ne bo‘lar aslingga qayta olsang… She’r so‘ngida lirik qahramonning ruhiy kechinmalari so‘fiylikning tavba maqomidagi xususiyatlarni esga soladi: Men juda yolg‘izman, Tepadagilar Kenglikda ot surib ovlashar gunoh. Meni tushunmaslar (fahm shart emas), Ajdarman Va ismim “Oh” dir mening “Oh”. Tavba tasavvufda ruhning bedorligini, qalban poklanishga ehtiyoj sezgan insonning ruhiy istiroblarini anglatadi. Shoirning “Sohibdilim” she’rini kuzatar ekanmiz, undagi ohangning o‘zi kishini maftun etadi. Sohibdilim- diloro, Ayyit,to‘xtasin karvon, Nay puflagan quyinning Enasimi biyobon. Sohibdilim-diloro, 53 Qayda u chashma giryon. Jilg‘a bo‘lgan ko‘nglimni Quritib bo‘ldi mijgon. “Sohibdil” - o‘z qalbining egasi demak, ko‘ngil amri bilan ish qiladigan,olam va odam sir-asroridan ogoh kishi. She’rda lirik qahramon bu dunyoga o‘zining hayoliy olamini taqdim etadi. She’r so‘ngini shoir kamtarlik bilan yakunlaydi. Sohibdilim -diloro, Vasling sarobmi -ro‘yo. Hofiz emasman ishqda, Abduvaliman go‘yo A.Qutbiddin ijodida she’riyatimizda birinchilardan bo‘lib modernistik tasvir to‘laqonli namoyon bo‘ldi. Undan oldingi shoirlarning she’rlarida muayyan modernistik vizual obrazlar yaratilgan bo‘lsa, A.Qutbiddin butun tasvirni, butun manzarani modernistik uslubda “chizadi”: Qor gulxani… Big‘illab qaynayotgan chovgun… Bo‘g‘otlarda hakalab yurgan qish… Qor chaqmog‘i… Etagi kuygan izg‘irin… Qor bo‘roni… O‘yin tushayotgan ayol… Charx urib… Charx urib… Charx urib… “Tasavvur lahzalari” she’riy turkumidan olingan ushbu parchada shoir qish manzaralarini bu faslga xos bo‘lmagan ko‘rinishlar bilan (“Qor gulxani…”, “Qor chaqmog‘i…”) tasvirlashga uringan. Albatta, bu o‘rinda muayyan manzarani, shoir 54 maqsad qilgan badiiy g‘oyani anglab olish juda qiyin. Ammo “Tasavvur lahzalari” she’rini to‘la o‘qib, gap 90-yillarning achchiq hayoti haqida ketayotganini tushungan o‘quvchi yuqoridagi “mantiqsiz” parchada ham muayyan manzarani ko‘radi, asosiysi, lirik sub’yekt kayfiyatini his qiladi. Zero, 90-yillar hayoti ijodkor nazdida shu kabi alg‘ov-dalg‘ov, sira o‘xshashi yo‘q manzaralardan iborat edi. Shoir hali o‘zi ham tushunib ulgurmagan hayotiy, ijtimoiy manzaralarni shu kabi noreal tas vir bilan ifodalaydi. Bu she’rning ifodaviy o‘ziga xosliklari modernizmning dadaizm oqimida ijod qilgan musavvirlarning kartinalarini yodga soladi. Chanqovuz va kampir... Tishu barmoq faryodi… Og‘iz va bo‘shliq faryodi… (Labdagi farishta) Parchalangan tuproq ingrog‘i… Suv ingrog‘i Koinot ingrog‘i… (Ro‘zg‘or g‘ordir-chiqmaysan). Jag‘lar… Qo‘llar shalpayar… Tig‘simon ko‘zlar… (Nonga muhtoj emas hurriyat…). Chanqovuz va kampir… Tasavvuf ta’limoti eng murakkab ta’limotlardan biridir. Shu bois ham barcha ijodkorda bu boradagi qarashlar o‘z ifodasini topa olmaydi. Ijodkorlar tasavvufni asarlariga singdirish uchun esa maxsus bilimga ega bo‘lishi talab etiladi. Ana shundan keyingina ma’lum ma’noda tasavvufning bir ko‘rinishi asarlarida joy olishi mumkin. Tasavvuf tushunchasining quyidagi izohi bizningcha eng aniqrog‘idir: “ Tasavvuf ibodat, riyozat, sevgi, ma’rifat bilan qalbini tasfiya 55 etish, o‘z borlig‘ini haqiqiy ishqqa bag‘ishlash, dilni mosuvodan qutqazish, Ollohning barcha amrlarini bajarish, ta’qiqlangan ishlardan qochishdir. Tasavvuf xudbinlik, manmanlik, zohiriy yutuq va muvaffaqiyatlarga taslim bo‘lishni yengib, himmat va shafqat, marhamat va sadoqat yo‘lidagi xizmatdir. Tasavvuf lof to‘qish, so‘zbozlik qilish, o‘zni ko‘z-ko‘z etish o‘rnida samimiyat, ixlos, himmat va irfonni beqaror aylash malakasi ” 44 . Demak, tasavvuf o‘zlikni unutib, HAQ yo‘liga kirish va HAQni tanishdir. “Islom dinida tasavvuf insonni illatlardan tozalab, yaxshi xulq bilan hayot kechirishga undaydi. Bu borada u inson va jamiyat o‘rtasidagi ko‘prikka aylanadi. Nafaqat inson va jamiyat o‘rtasidagi, balki adabiyot o‘rtasidagi ko‘prik ham sanaladi” 45 . Shu sabab tasavvufga bag‘ishlangan asarlar talaygina 46 . Adabiyotshunos D.Salohiy o‘zining “Tasavvuf va badiiy ijod” nomli o‘quv qo‘llanmasida Abduvali Qutbiddin ijodiga alohida ahamiyat qaratadi. Shoirning Jahr deb nomlangan she’rini tahlil etadi. Unda: “Jahr – ovoz chiqarib zikr aytmoq, degani… Naqshbandiy pir – Abdulloh (r.an)ning raqqoslar timsollari vositasida irfoniy fikrlari Abduvali Qutbiddin she’riyatida yana yangiroq mazmun, aniqroq ifoda, yangi “raqqos”lar orqali yuzaga chiqadi. Shoir qalbidagi ilohiy ishq raqqos sifatida jonlantiriladi va “zikri jahriya”ni boshlaydi: Potrab-potrab olovim, toshib-toshib o‘yin tush, Ko‘zlarimdir tutatqi, jo‘shib-jo‘shib o‘yin tush. Keyingi baytda shoir tasavvuf masalalaridan biri bo‘lmish “olami kubro” va “olami sug‘ro”, ya’ni megalaktika, balki undan ham kengroq biz bilmagan katta olam va inson munosabatlarini, kichik olam, ya’ni insonda kata olam to‘la ifodalanganligini badiiy gavdalantiradi : Yer osmonga barobar, osmon yerga barobar, 44 Ibrohim Haqqul. Tasavvuf: tarix, mohiyat va tadqiq talablari.// O‘zbek tili va adabiyoti jurnali , 2017, 4- son , 34- b . 45 Davronova M. Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi. Filol.fan.dok (DSc).dissert. – Samarqand, 2019, 251-b. 46 Boltaboyev H . Islom tasavvufi manbalari . Tasavvuf nazariyasi va tarixi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005; Boltaboyev H. Sharq mumtoz poetikasi. Manba va talqinlar. – Toshkent: “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti , 2006. Bo‘ronov Q. Tasavvuf falsafasi xususida – Toshkent: Yozuvchi, 2000, Valixo‘jayev B. Buyuk ma’naviy murshid. – Toshkent: Fan, 2004; Komilov N. Xizr chashmasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005; Muhiddinov M. Komil inson – adabiyot ediali. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005; Haqqulov I. Tasavvuf saboqlari. – Buxoro: “Buxoro”, 2000 va bosh. 56 Yeru quyosh tutamin tortib-tortib o‘yin tus h . Hoir sufiylikdagi “fanofilloh” – Haq yodi bilan o‘zlikni mavh etmoq, tiriklik ehtiyojlaridan ozod bo‘lmoq xususida ham “bayoni roz” qiladi: Odamlikdan voz kechdim, qahring uchun ont ichdim, Gurillayman gurr-gurr, gurullatib o‘yin tush.” 47 “Darhaqiqat, jahr ma’lum bir maqomga yetishish uchun raqsga tushish yoki ovozini balandlatib ma’lum bir maromda harakat qilish kabi ma’nolarga egadir. Bu kabi holatlar insonni ma’lum bir quvvatini birlashtiruvchi hamda ma’lum bir qudratga boshlovchi yoki o‘z xayollarini birlashtirishga xizmat qiluvchi vositadir. Ya’ni trans holati yoki meditatsiya sifatida tushinish mumkin. Bu vosita orqali Haq vasliga yetish ilgari suriladi. Bu haqdagi ma’lumotlar turk adibi Sulton Valadning “Ma’rifatnoma” asarida ham uchraydi” 48 . Tadqiqotchi G.Ernazarova tasavvuf ta’limotiga to‘xtalar ekan, bu ta’limotning bir ko‘rinishini shoir Abduvali Qutbiddin she’riyatida uchratadi: “Tasavvuf ta’limoti eng murakkab ta’limotlardan biridir. Shu bois ham barcha ijodkorda bu boradagi qarashlar o‘z ifodasini topa olmaydi. Ijodkorlar tasavvufni asarlariga singdirish uchun esa maxsus bilimga ega bo‘lishi talab etiladi. Ana shundan keyingina ma’lum ma’noda tasavvufning bir ko‘rinishi asarlarida joy olishi mumkin. Abduvali Qutbiddin she’rlaridan olinadigan dastlabki taassurot uning tub mohiyatiga uncha muvofiq emas: jumboqnamo, krassvordga o‘xshash, uzuq-yuluq satrlar, Ahmad A’zam aytganidek, bog‘lanmagan bog‘lanishlar, rimu qofiyalanishi ham o‘ziga yarashadek... Qayta o‘qishga kirishib, uning poetik ishoralarini ilgagandek bo‘lasiz va lirik izhorning shunaqa manerasiga ham ko‘nika boshlaysiz. Abduvali Qutbiddin she’riyatida so‘z sehri, jumla jozibasi, misra tarkibi, fikrning zarbulmasal siyrati, an’anaviy bo‘lmagan kompozitsion kombinatsiyalar diqqatingizni bir she’rdan ikkinchisiga tortaveradi. Boisi bir xil she’rlarida baxshiyona ohang sezilib tursa, ba’zilarida Hofizu Sa’diy zamonida yashab o‘tgan 47 Salohiy D. Tasavvuf va badiiy ijod. – Toshkent: Navro‘z, 2018, 158 - b . 48 Davronova M. Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi. Filol.fan.dok (DSc).dissert. – Samarqand, 2019, 257-b. 57 rindlarning, qalandarlarning dilga g‘ulu soladigan sadolarini tinglagandek bo‘lasiz. Ayrim she’rlarida esa simvolizmning ranglar, iforalar, timsollarga yo‘g‘rilgan uslubini kuzatasiz, goho turli uslublarni o‘zida jamlagan barokko yo‘nalishi o‘zligini namoyon etadi. Umuman, Abduval Qutbiddinning ifoda etish tarzi ancha murakkab, biroq ba’zi bo‘rttirib turadigan jihatlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Shulardan biri – kutilmagan va o‘zaro aloqadorligini tasavvur qilish qiyin bo‘lgan g‘oya obraz tushunchalarini uyg‘unlashtirishda ko‘rinadi. Mumtoz adabiyotda, folklorda, hozirgi adabiyotda ham ruh bilan muloqot motivi ko‘p ishlatilgan. Xususan, tasavvufda bu motivning rang-barang ko‘rinishlari uchraydi. Masalan, dushman qurshovida qolgan Bobur ma’naviy piri Xo‘ja Ahrorni tushida ko‘rib, uning ishorasi va madadi bilan qutilib qolishi “Boburnoma”da qayd etiladi. Yoki bir, ikki asr muqaddam yashab o‘tgan pirning ruhi chin ixlos bog‘lamagan muridning ruhini tarbiya qilgani tasavvuf adabiyotida uchrab turadi. Xuddi shular singari Abduvali Qutbiddin “Fiyomonilloh” she’rida ham dorulbaqoga tushib qolgan lirik shaxsga ko‘makka keladi” 49 . Tadqiqotchi M.Xolova ham Abduvali Qutbiddin she’riyatidagi tasavvuf tushunchalariga to‘xtalar ekan, quyidagicha xulosa chiqarishga harakat qiladi: “Abduvali Qutbiddin “Nayson”, “Baxtli yil”, “Bor” she’riy to‘plamlaridagi aksariyat she’r va dostonlar tasavvufiy qarashlarga to‘yingan ijod namunalaridir. Shoir “Izohsiz lug‘at” dostonida shunday yozadi: Hamshiram - turna, Qondoshim – jayron, Jigarim – arg‘uvon. Xoki turobdanman, inim – qumursqa, og‘am – ot , bildim – odamiyzotman, Odamiyzot... 50 49 Ernazarova G. Hozirgi o’zbek she’riyatida tasavvuf an’analari. Filol.fan.bo’yicha falsafa, fan.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2022. 50 Qutbiddin A. Baxtli yil. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 1987, 132-b. 58 Tasavvufning Vahdati vujud konsepsiyasi koinotdagi barcha narsalarning birligini, mushtarakligini e’tirof etadi. Unga ko‘ra odamizot, nobotot, yagona Zotning turlicha ko‘rinishlaridir. Ya’niki, Abduvali Qutbiddin aytganidek, turna, jayron, arg‘uvon, qumursqa, ot, odamzot – bari Allohning betakror ijodidir. Shu bois, bularning barchasi odamzodga qondosh, jondosh, og‘a, ini” 51 . Abduvali Qutbiddin uslubiga xos belgilar ham aynan tasavvuf bilab belgilanadi. “Abduvali Qutbiddin she’riyati quyuq obrazliligi, metafora va ramzlarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. U universal she’riy shakllarga ko‘p murojaat qiladi. Bir she’rda turlicha shae’riy shakllarni ham qo‘llayveradi. Ham diniy ham falsafiy tasavvuf tushuncha, aqidalarni yaxlit holda aks ettirish Abduvali Qutbiddinning xos belgisidir” 52 . “Umr – sinov. Sinov ko‘chalari notekis. Noayon. Ular odamni goh farog‘at bog‘larining nash’u namosiga to‘ydiradi, goh uqubat sahrosida sarsonu sargardon qiladi. Har ikki holatda ham insonning sabri, nafsi, toqati imtihondan o‘tadi” 53 . Shu bilan bir qatorda o‘zlik tushunchasini o‘z menida axtara boshlaydi. Shoirning “Bahouddin Naqshbandga arz” she’riga e’tibor qaratamiz: Manglayim uzlatda ochmadi darvoza, Sirimdan sir chiqmas, doimo ovoza. Ko‘zim harf bo‘lib tushmadi qog‘ozga, Shaylansam kuchim yo‘q muhtasham parvozga. Hojamu hazratim Balogardonim, Balodan iborat bo‘ldi jahonim 54 . Shoir Hazrat Bahouddin Naqshbandga arzu holini ritorik murojaa orqali ifoda etadi. Soir o‘z ruhiyatini har bir bandda bir-bir ocha boradi. Insoniyatning eng katta illati bo‘lmish kibru havo shoir yaratgan lirik qahramonni ham tinch 51 Xolova M. O’zbek modern she’riyati poetikasi. Filol.fan.bo’yicha fal.fan,.dok. dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2018, 19-b. 52 Davronova M. Hozirgi o‘zbek she’riyatida individual uslub poetikasi. Filol.fan.dok (DSc).dissert. – Samarqand, 2019, 254-b. 53 Xurshid Do‘stmuhammad. Ijod – ko‘ngil munavvarligi. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2011, 12-b. 54 Abduvali Qutbiddin. Bor.-T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2011. 132-b. 59 qo‘ymaydi. Xalq og‘zaki ijodi tilida aytadigan bo‘lsak, o‘z nog‘orasiga o‘ynatadi. Shu bois ham o‘z ahvolidan yozg‘irinadi. Bu illatning qutilishning ilojini topa olmayaotgan lirik qahramonga yana nafs deb atalmish illat ham qutqu sola boshlaydi. Natijada, qafasga tushgan dilning qat-qatida nafsning cherik ko‘rinishlarini aks eta boshlaydi. Yoki xutikning tabbiy holatidagi qiyofasini kiritar ekan, ikki yonida ham xo‘tik xamroh bo‘layotganligi shoirni tinch qo‘ymaydi. Refren yoki halqa bo‘lib xizmat qilayotgan misralar esa, lirik qahramonning jahoni balolardan iborat ekanligini ayonlashtiradi. Demak, mazkur she’rda o‘zlik tushunchasini ritorik murojaat orqali bera boshlaganligi natijasida uning ruhiyati va boru jahoniga qutqu solayotgan illatlarni bir-bir fosh etadi. Bu esa tasavvuf ta’limotining ma’rifat bosqichi bo‘lib o‘zligini oriflik darajasida taftish etish bo‘lib yuzaga chiqadi. Shoirning “Hofiz nidosi” she’ri esa munojot janri asosida yuzaga kelgan. Ushbu she’rda murojotni yuzaga chiqarish uchun shoirga anaforik kompozitsiya qo‘l keladi. She’rga razm tashlaymiz: Alloh, ko‘radirlar, ammo ko‘rdirlar, Alloh, eshitarlar, ammo kardirlar, Alloh, pishgandaydir, ammo g‘o‘rdirlar, Alloh, xorman derlar, ammo zo‘rdirlar 55 . Mazkur misralar Qur’onning “Muhammad” surasining 22-23 oyatlarida keltirilgan fikrlarni misralarga joylar ekan, ko‘zi ko‘r, qulog‘i kar insonlar xususida so‘z yuritadi. Shoir Allohga murojaat qilar ekan, shu kabi insonlardan panoh ham so‘raydi. Shoir yaratgan misralar bizga duoni ham yodga soladi. Har bir islomiy aqidaga rioya etuvchi inson avvalo Allohdan duo tilab o‘tinadi. Mana shu manzara shoirning she’ridagi so‘nggi misralariga ko‘chadi. Unda: Alloh, o‘shalarga meni qul etma, Alar chorbog‘iga meni g‘ul etma, 55 Abduvali Qutbiddin. Bor.-T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2011. 137-b. 60 Bag‘rimni aslo bosar yo‘l etma, Ularni qurug‘-u, meni ho‘l etma Bu Allohdan mada estovchi insonning murojaati singari jaranglaydi. Qur’onu Karimning “Baqara” surasining 171-oyatida yanada oydinlik kiritilib, mana endi qalbi johillik bilan limmo-lim to‘lgan kimsalarga nisbatan ko‘zlari ko‘r, quloqlari kar ekanligini uqtirib utadi. Shoir mana shu kabi insonlardan panoh so‘raydi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqorida ta’kid etilganidek, shoirning yaratgan yaratiqlari zamirida bir tan, bir vujud tushunchasi bizga orif obrazini yodga soladi: Chamanlarni ado qildik, noz qolmadi, Vujudlarni fido qildik, roz qolmadi. Xitob qildik, shitob qildik, itob qildik, Viqor etdik, tuproq qildik, tuproq qildik. Sayrimizda sayyohmasmiz, sayoqdirmiz, Siynamizda to‘kilganmiz, siyohdirmiz. Harna qildik, har na qildik, harna qildik, Bag‘rimizni o‘yib olib tugma qildik. O‘ynaydilar, qadaydilar yo tashlarlar, Sevinarlar, balkim noxush g‘ashinarlar, Boy bo‘lmadik, och bo‘lmadik, noz ayladik, Boz ayladik, boz ayladik, boz ayladik. (138-b.) She’riyatidaga tuproq tushunchasi Oliy hilqatning yaratig‘ini yodga soladi. Tuproqda qorilib paydo bo‘lgan odamizot, yana tuproqqa qaytishi bot-bot takrorlanadi. Shu o‘rinda Yunus Emre qalamiga mansub “Bir oz tuproq, bir oz 61 suvman men,Nimamga kerilay, faqat shulman men” misralarini yogda soladi. Yoki Jaloliddin Rumiy ijodida ham shunga yaqin tushunchalar o‘z ifodasini topgan. Shoir urg‘u berayotgan viqor insonni zalolatga boshlovchi illat ekanligini lirik qahramoni his etib turibdi. Shu bois ham viqor qilib, o‘zimizni xor qildik tushunchasi bilan ayonlashtirib boradi. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvufning har bir bosqichi ma’lum bir she’r qolipiga solingani uning shaklu shamoyilini tasvirlayotgandek holatni yuzaga keltiradi. Islomning arkonlari bo‘lmish namozning bir ko‘rinishini shoir “Siymin vodiy” she’rda quyidagicha talqin etadi: Siymin vodiy tarlonlari daryo kechgay, Shu kechuvda bargi xubob, anqo kechgay, Bo‘yi basti rayhonsifat laylo kechgay, Men yuzimni yerga bosib kuyaverdim, Kuygan sari seni qattiq suyaverdim. (139-b.) She’rga e’tibor qaratilsa, u siymin vodiy tarlonlari xususida so‘z yuritadi. Shoir tasavvuf tushunchasini ramziy ma’noda siymin vodiy deya e’tirof etadi. Tasavvufning mutasavvuflarini esa tarlon deya alqaydi. Ularning sabri bardoshi, bilimi, va anal haq uchun sa’yi harakatlarini tariqatning to‘rt aqidasi hisoblanmish SHARIAT, TARIQAT, MA’RIFAT, HAQIQAT tushunchalarini vodiylarga menziydi. Ularni bu vodiylarni kechishdagi shijoati va bardoshiga ofarinlar aytadi. Shoir she’ridagi kechuv tushunchasi mana shu haqiqatga asoslangandir. Biroq mana shi jahd ila kechuvni o‘z ongi va olamini bilan anglagan ijodkor bu yo‘lni bosib o‘tishni oldiga maqsad qiladi. Shu bois ham mazkur she’rda namoz ibodati talqini beriladiki, (Men yuzimni yerga bosib kuyaverdim) natijada qancha kuysa shuncha Ollohga bo‘lgan ishonchi ortib, islom aqidalariga bo‘lgan qarashlarida sobitqadam bo‘lib boraveradi. Islom dinining har bir aqidasi albatta, ishonchga asoslangan. “Siymin vodiy” she’rida esa mana shu ishonch she’rdagi bandlarning oxirgi har bir misrasida refren (kuygan sari seni qattiq sevaverdim) bo‘lib 62 berilganligi bois takrorlanaveradi. Xullas, Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Shoir bu tushunchani islom ahkomlari, aqidalari orqali beradi. Natijada shoirning kamolotga sari intilishi, Ollohga intilishi sifatida ifoda etiladi. Shoir anal haqqa erishish yo‘lini oriflik sifatida tasvir etadi. Shu bois ham she’rida qalandarona, darveshona holatlar kuzatiladi. Bundan tashqari namoz tushunchasini ham bir ko‘rinish sifatida ifoda eta olganki, bi ko‘rinishni ishonchga sobitqadamlik bilan belgilash mumkin bo‘ladi. Shoir Bahovuddin Naqshband tariqatini davomchisidir. Hamda uning she’riyati “Vahdadul vujud” konsepsiyasiga asoslanadi. Shu bilan bir qatorda shoir she’riyatida “fanafilloh” tushunchasi o‘z tajassumini topgan bo‘lib, tuproq bilan yaraldik yana tuproqqa qaytamiz kabi tasvir etiladi. 63 III BOB BO‘YICHA XULOSALAR: 1. Abduvali Qutbiddin so‘zni mohirona qo‘llaydi. U so‘zga kayfiyat bag‘ishlaydi. Milliy haroratni berish maqsadida milliy qadriyatlarga murojaa etadi. Natijada u qo‘llagan so‘zlar ko‘nglimizga, dilimizga yaqin va eshdir. 2. Shoir so‘z qo‘llash borasida ko‘proq metaforalarga asoslanadi. “ishiqqa talangan”, “hakkaday hakkalar masxaraboz vaqt”, “shovqinlar shoshadir burab olmoqqa”, “Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan”, “G‘iyqillayman eski eshikday”, “bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan”, “Oy ham oylab yig‘laydi” singari misralarda shoir ko‘proq o‘z kayfiyatiga hamrox etadi. Shu bois misralardagi har bir so‘z va har bir tushuncha shoirning poetik olami hamda so‘z qo‘llash borasidagi o‘ziga xos uslubidan darak beradi. 3. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Shoir bu tushunchani islom ahkomlari, aqidalari orqali beradi. Natijada shoirning kamolotga sari intilishi, Ollohga intilishi sifatida ifoda etiladi. 4. Shoir anal haqqa erishish yo‘lini oriflik sifatida tasvir etadi. Shu bois ham she’rida qalandarona, darveshona holatlar kuzatiladi. Bundan tashqari namoz tushunchasini ham bir ko‘rinish sifatida ifoda eta olganki, bi ko‘rinishni ishonchga sobitqadamlik bilan belgilash mumkin bo‘ladi. Shoir Bahovuddin Naqshband tariqatini davomchisidir. Hamda uning she’riyati “Vahdadul vujud” konsepsiyasiga asoslanadi. Shu bilan bir qatorda shoir she’riyatida “fanafilloh” tushunchasi o‘z tajassumini topgan bo‘lib, tuproq bilan yaraldik yana tuproqqa qaytamiz kabi tasvir etiladi 64 UMUMIY XULOSA 1. Abduvali Qutbiddin an’anaviy va noan’anaviy talqinlarni she’riyatiga singdira olgan ijodkordir. Uning ijodida baxshiyona, daveshona ohanglar an’anaviylikdan darak bersa, she’riyatidagi mazmun-mundarija, poetik g‘oya, tasvirdagi uslub noan’anaviylikni keltirib chiqargan. 2. Shoir ijodida misralarda kichik harflar bilan yozish, g‘oyani bir qancha bangda bo‘lib tashlash, kayfiyatga kata e’tibor berish hamda punktasion belgilarga to‘liq rioya etmaslik holatlari kuzatiladi. Bu esa Abduvali Qutbiddinni modernistik ijodkor ekanligidan dalolat beradi. 3. Shoir she’riyatida juda ko‘p bora milliy qadriyatlarga murojaat etadi. Biroq bu murojaatlarda zamonaviy talqinlar ustuvorlik kasb etadi. Natijada shoir xoh arxaik so‘zlarga murojaat etsa-da, biroq metaforik talqinlar she’r g‘oyasini to‘liq qamrab oladi. Shu bois ham mazkur yo‘l faqat Abduvali Qutbiddinga tegishlidir. 4. Abduvali Qutbiddin she’riyatida zamonaviy talqinlar milliy qadriyatlarga omuxtalashtirilgan holda beriladi. Shu bois uning misralarini o‘qigan o‘quvchi barcha tasvirlarni ko‘z ko‘zi bilan ko‘ra boshlaydi. Tasvirlarni berishda esa shoirga detallar qo‘l keladi. 5. Badiiy adabiyotda detallar muhim o‘rin tutadi. U asarning asosiy g‘oaysini beribgina qolmay, mazmunni boyirishga xizmat qiladi. Badiiy detallar milliy qadriyatlar bilan ham yo‘g‘rilgan bo‘lushi mumkin. Bu avvalo, ijodkorning xaql og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot hamda xalqning urf-odatlaryu, rasm- rusumlarni qanchalik mahorat darajasida eganlaganligi bilan aniqlanadi. 6. Abduvali Qutbiddin “Afrosiyob” she’rida “tilla supurgi”, “charx”, “kulloh”, “yelpig‘ich”, “surmadon”, “chiroq” kabi badiiy detallarga murojaat etadi, bu badiiy detallar xalqona ruhni beribgina qolmay, she’rni arxaik so‘zlar bilan boyitishda shoirqa qo‘l keladi. Shoir aynan arxaik so‘zlarga murojaat etishii natijasida, xalqni boshidan o‘tgan har bir kunini mana shu arxaik so‘zlar 65 orqali yodga soldiradi. 7. Abduvali Qutbiddin she’riyatida badiiy detallar muhim ahamiyatga ega. Shoir badiiy detallarni mazmun va g‘oyani berishda tasvir obyektiga olib kiradi. Detallarni oddiy kompozitsion vosita emas, balki xalqonalikning bir ko‘rinishi sifatida ifoda etadi. Natijada, “qurut”, “elak”, “qoqi”, “mayiz” singari detallar she’rda milliylikka xos bo‘lgan qarashlarni yoritishda yordam beradi. Shu bilan bir qatorda ijodkorning fantaziyasini ifodalashda ham qo‘l keladi. 8. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat tasviri oddiy tasvir emas. U ruhiy kayfiyatlarga yo‘g‘rilgan, insonning ruhiyatini ko‘chirib olgan poetik ko‘chimlarga asoslangan she’riyatdir. Shoir she’riyatida ko‘proq tabiat fasllaridan bahor va kuz fasli o‘rin olgan. Shoir bu fasllarga munosabat bildirar ekan, kuz fasliga gohida qariqiz deb yozg‘irinsa, gohida esa karimsiq deya uni siylaydi. 9. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tabiat psixologik holatlarda bunyod topgan. Aslida tabiat inson hayotining jisman asosini belgilabgina qolmay, ma’naviy hayotining ham asosiy tayanchidir. Shu bois ham psixologik holatlar, kayfiyatlar ko‘chib o‘tishi tayin. Biroq ko‘chib o‘tayotgan jarayonda umr, taqdir, insonning o‘ziga xos xarakterlari namoyon bo‘ladi. Natijada tabiat g‘oyaviy-estetik maqsadni falsafiy-psixologik yo‘sinda yoritishga bo‘ysindiradi. 10. Abduvali Qutbiddin so‘zni mohirona qo‘llaydi. U so‘zga kayfiyat bag‘ishlaydi. Milliy haroratni berish maqsadida milliy qadriyatlarga murojaa etadi. Natijada u qo‘llagan so‘zlar ko‘nglimizga, dilimizga yaqin va eshdir. 11. Shoir so‘z qo‘llash borasida ko‘proq metaforalarga asoslanadi. “ishiqqa talangan”, “hakkaday hakkalar masxaraboz vaqt”, “shovqinlar shoshadir burab olmoqqa”, “Men eskirdim. Shaltog‘im chiqqan”, “G‘iyqillayman eski eshikday”, “bir zo‘r yigit ichimda o‘lgan”, “Oy ham oylab yig‘laydi” singari 66 misralarda shoir ko‘proq o‘z kayfiyatiga hamrox etadi. Shu bois misralardagi har bir so‘z va har bir tushuncha shoirning poetik olami hamda so‘z qo‘llash borasidagi o‘ziga xos uslubidan darak beradi. 12. Abduvali Qutbiddin she’riyatida tasavvuf tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Shoir bu tushunchani islom ahkomlari, aqidalari orqali beradi. Natijada shoirning kamolotga sari intilishi, Ollohga intilishi sifatida ifoda etiladi. 13. Shoir anal haqqa erishish yo‘lini oriflik sifatida tasvir etadi. Shu bois ham she’rida qalandarona, darveshona holatlar kuzatiladi. Bundan tashqari namoz tushunchasini ham bir ko‘rinish sifatida ifoda eta olganki, bi ko‘rinishni ishonchga sobitqadamlik bilan belgilash mumkin bo‘ladi. Shoir Bahovuddin Naqshband tariqatini davomchisidir. Hamda uning she’riyati “Vahdadul vujud” konsepsiyasiga asoslanadi. Shu bilan bir qatorda shoir she’riyatida “fanafilloh” tushunchasi o‘z tajassumini topgan bo‘lib, tuproq bilan yaraldik yana tuproqqa qaytamiz kabi tasvir etiladi. 67 ADABIYOTLAR RO‘YXATI SIYOSIY ADABIYOTLAR: 1. Sh.Mirziyoyevning “Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqaro madaniyolamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir”. Mavzusida O‘zbekiston ijodkorziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruza.// Xalq so‘zi 2017, fevral. ILMIY VA BADIIY ADABIYOTLAR: 2. Aziz Said. Go‘yibdan do‘st bilan suhbatlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002 3. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. –Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 4. H.Umurov. Adabiyot qoidalari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2002. 5. Hamdam U. Yangilanish ehtiyoji. –Toshkent: Fan, 2007, 134-b. 6. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005. 7. Mamatqulova N. Modern she’riyatda yangicha talqinlar.// Yoshlik jurnali, 2003, 4-son, 29-b. 8. Mirvaliyev S., Shokirova R. “O zbek adiblari” Toshkent, G afur G ulomʻ ʻ ʻ nomidagi adabiyot va san at nashriyoti, 2016. ʼ 9. Normatov U. Ijod sehri. – Toshkent: “Sharq”, 2007. – Б . 234-278. 10. Ochil E.. Siz she’r aytasizmu yo odam qo‘rqutasiz? // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2004 yil, 17 sentabr ь . 11. Qodirov P. Ma’naviyat, modernism va absurd.// Mustaqillik davri afdabiyoti. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2006, 33-b. 12. Qodirov P. Ma’naviyat, modernism va absurd// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2004 yil, 26 mart. 13. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2007 14. Quronov D. Modern she’riyast belgilari > http://quronov.narod.ru/mod.html (April, 2018) 15. Qutbiddin A. Bor. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2011. 158-b. 16. Qutbiddin A. Nayson. –Toshkent, 1988. 3-b. 17. Qutbiddin Abduvali. Izohsiz lug‘at.// Sharq yulduzi, 1990, 10-son, 11-b. 68 18. Rahimjonov N. Mustaqillik davri she’riyati. – Toshkent: Fan, 2007, 222-b. 19. Rasulov A. Struktura va strukturalizm.// Mustaqillik davri adabiyoti.-Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. 2006,146-b. 20. Sarimsoqov B. Absurd ma’nisizlikdir // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2002 yil, 28 iyun 21. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. –Toshkent: Sharq, 2004, 247-b. 22. Sharafiddinov O. Modernizm jo‘n hodisa emas// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati 2002yil, 18 aprel. 23. To‘rayev D. davr va ijodkor mas’uliyati. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2004. – B.41-60. 24. U.Hamdavom. Yangilanish ehtiyoji. –T., 2018. 25. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriiyot matbaa ijodiy uyi, 2018. 26. Xolbekov M. XX asr modern adabiyoti manzaralari. –Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012, 9-b. 27. Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent: Sharq, 2008, 102-b. 28. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2006. – Б . 143- 170. 29. Галанов, Б.Е. Живопись словом. Портрет. Пейзаж. Вещь [Текст] /Б.Е. Галанов. – М: Советский писатель, 1974 . – С. 185. 30. Гурьева, Т.Н. Новый литературный словарь. – Ростов на Дону:Феник , 2009. – С. 213. 31. Жабборов Н . Маърифат надир ? – Тошкент : Маънавият , 2010; Жабборов Н . “ Илм андоғ ганжи нофиъдур ...” // Шарқ юлдузи , 2002. 3- сон . – Б : 150- 151. 32. Жабборов Н . Ой ҳам ибодат қиладими ? // Ўзбекистон адабиёти ва санъати , 2005 йил 28 октябрь 33. Жумаев Н. Мунис ғазалиёти. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. – Б. 14 34. Комилов Н. Тасаввуф. – Тошкент: Мовароуннаҳр – Ўзбекистон, 2009. 69 35. Комилов Н. Хизр чашмаси. – Тошкент: Маънавият, 2005 36. Крупчанов, Л.М. Теория литературы: учебник / Л.М. Крупчанов. – М .: Флинта: Наука, 2012. – С. 360 . 37. Қобилов У. Илоҳиёт ва бадиият. – Тошкент: Ниҳол, 2008 38. Маматов М.А. Сущность суфизма: для студентов с углубленным изучением истории и культуры ислама – Уфа: Изд-во БГПУ, 2011, – 168 с. 39. Мурадалиева, Н.Б. Романтический пейзаж в литературе [Текст] /Н.Б. Мурадалиева. – Баку, 1991. – С. 139. 40. Муҳиддинов М. Комил инсон – адабиёт идеали. – Тошкент: Маънавият, 2005 41. Нақшбанд ва Навоий. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996 42. Олим С . Ишқ , ошиқ ва маъшуқ . – Тошкент : Фан , 1992 43. Пигарев, К.В. Русская литература и изобразительное искусство. Очеркио русском национальном пейзаже середины XIX в. [Текст] /К.В. Пигарев. – М., 1972. – С. 7. 44. Салоҳий Д. Навоий насрида тасаввуф. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1995., 16. Салоҳий Д.Тасаввуф ва бадиий ижод. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Наврўз, 2018. – Б.190 45. Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – М.: Просвещение, 1974 . – С. 216. 46. Хорижда тасаввуф таълимотининг ўрганилиши ( инглиз тилидаги манбалар асосида ). Талқин ва таржималар муаллифи Қ . Исмоилов . – Т .: Mumtoz so‘z, 2008. 96- б . 47. Ҳаққул И . Навоийга қайтиш . – Тошкент : Фан , 2007. 48. Ҳаққул И . Тақдир ва тафаккур . – Тошкент : Шарқ , 2007 49. Ҳаққул И . Тасаввуф ва шеърият . – Тошкент : Адабиёт ва санъат , 1991. 50. Ҳаққул И . Тасаввуф сабоқлари . – Бухоро : “ Бухоро ” 2000 51. Ҳаққул И . Тасаввуф : тарих , моҳият ва тадқиқ талаблари // Ўзбек тили ва адабиёти журнали . 2017 йил, 3-сон. 31-бет. 52. Ҳаққул И . Шарқ мумтоз адабиёти ва Ғафур Ғулом ижодиёти // Ўзбек тили 70 ва адабиёти журнали . 2018 3- сон , 20- бет . 53. Ҳаққулов И . Ч . Ўзбек тасаввуф адабиётининг шаклланиши ва тараққиёти : Филол . фанлари докт . дисс . – Тошкент , 1995. 54. Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча- ўзбекча изоҳли луғати. –Тошкент: Ўқитувчи, 1979. – Б. 228. 55. Эпштейн, М.Н. «Природа, мир, тайник вселенной…»: Система пейзажных образов в русской поэзии [Текст] / М.Н. Эпштейн. – М. : Высшая школа, 1990 . – С. 114. DISSERTATSIYA VA AVTOREFERATLAR: 1. Davronova M. Hozirgi adabiy jarayonda uslub poetikasi. Filol.fan.dok.dis.avtoref. (DSc). – Samarqand, 2019. 2. Ernazarova G. Hozirgi o‘zbek she’riyatida tasavvuf an’analari. Filol.fan.bo‘yicha falsafa, fan.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2022. 3. Narziyeva M. Badiiy qiyofa va manzara yaratishning adabiy-poetik tadqiqi (Abdulla Oripov she’riyati misolida). Filol,fan,bo‘yicha falsafa dok.(PhD) disser. – Samarqand, 2022, 32-b. 4. Xolova M. O‘zbek modern she’riyati poetikasi. Filol.fan.bo‘yicha fal.fa,.dok. dis.avtoref.(PhD), - Samarqand, 2018, 12-b. 5. Xursanov D. Hozirgi o‘zbek she’riyatida xronotop poetikasi, Filol.fan.bo‘yicha fal.fan,.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2018. 6. Yo‘ldosheva M. Hozirgi o‘zbek modern she’riyatining asosiy xususiyatlari: Filol.fan.nom…dis.avtoref.. – Т , 2004. 7. Абдуқодиров А . Тасаввуф ва Алишер Навоий ижодиёти ( Ваҳдат ул - вужуд проблемаси бўйича ): Филол . фан . докт . дисс . – Тошкент , 1998 8. Давлатов О . Алишер Навоий шеъриятида Қуръон оятлари ва ҳадисларнинг бадиий талқини : Филология фанлари бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати . – Самарқанд , 2017. 9. Муллахўжаева К . Алишер Навоий ғазалиётида тасаввуфий тимсол ва бадиий санъатлар уйғунлиги (“ Бадоеъ ул - бидоя ” девони асосида ): Филол . фан . номз . дисс . автореф . – Тошкент : 2005 71 INTERNET SAHIFALARI: 1. Abduvali Qutbiddin hayoti, faoliyati, asarlari, mukofotlari https://baxtiyor.uz/abduvali-qutbiddin-haqida-ma-lumot/ 2. Abduvali Qutbiddin. She’rlar & «Nayson» va «Xayol kechasi» to‘plamlari | Xurshid Davron kutubxonasi https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/abduvali- qutbiddin-sherlar-nayson-va-xayol-kechasi-toplamlari.html 3. Aziz Said. Ismim “Oh”dir mening. http://kh-davron.uz/kutubxona/multimedia/ aziz-said-ismim-ohdir-mening.html 4. https://qalampir.uz/uz/news/tanik-li-zhurnalist-abduvali-k-utbiddin-vafot-etdi- 11555 5. https://qalampir.uz/uz/news/tanik-li-zhurnalist-abduvali-k-utbiddin-vafot-etdi- 11555 6. https:// ziyouz. com kutubxonasi. 72

ABDUVALI QUTBIDDIN SHE’RIYATIDA MILLIY QADRIYATLAR MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………….3 I BOB. O‘ZBEK MODERN SHE’RIYATIDA MILLIY QADRIYATLAR IFODASI ……………………………………………………………………..7 1.1. Abduvali Qutbiddin she’riyatida an’anaviy va noan’anaviy talqin tamoyillari…………………………………………………………………….7 1.2. Shoir she’riyatida milliy qadriyatlarning zamonaviy tasviri…………..15 II BOB. SHOIR SHE’RIYATIDA POETIK G‘OYA VA TASVIR HAQQONIYLIGI …………………………………………………………...26 2.1. Milliy qadriyatlar timsolida badiiy detallarning o‘rni……………………26 2.2. Shoir she’riyatida peyzajning yetakchi tendinsiyalari……………………33 III BOB. SHOIR SHE’RIYATIDA IJODIY USLIB VA POETIK YANGILANISH ……………………………………………………………...41 3.1. Shoirning so‘z qo‘llash mahorati…………………………………………41 3.2. Ijodkor uslubida tasavvufiy an’analar…………………………………….48 XULOSA ………………………………………………………………………66 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………………….69 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jahon adabiyotshunosligida milliy qadiyatlarga bo‘lgan munosabat, ularning talqin etilishi hamda xalqona urf-odatlarning tobora ijodkor olamidagi badiiy bo‘yoqlar asosida ijod zamiriga kirib borishi eng qiziqarli va bahstalab masalalardan biriga aylanib ulgurgan. Shu bois o‘zbek adabiyotida XX asrda ijod etgan har bir ijodkor bu masalaga alohida yondashadi. Adabiyotshunoslikda esa ularga va ularning bu boradagi izlanishlariga tegishli baho berishga intiladi. Ayniqsa,ijoddagi xalqonalik, xalq urf-odatlarining tobora sentizlashib borishi va shu asosda milliy qadriyatlat talqini borasidagi izlanishlar bugingi adabiyotshunoslikning asosiy muammosi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan XX asr o‘zbek adabiyotida munosib o‘ringa ega bo‘lgan Abduvali Qutbiddin ijodini, uning mahoratini, o‘ziga xos milliy qadriyatlar talqinini o‘rganish va u yaratgan asarlarning ahamiyatini shu nuqtayi nazardan asoslash o‘zbek adabiyotshunoslikdagi dolzarb masala hisoblanadi. Abduvali Qutbiddin XX asr oxirlari va XXI asr boshlarida o‘zbek she’riyatiga kirib keldi. U yaratgan she’riyat modern asosida yuzaga kelgan bo‘lsa-da, biroq undagi xalq qadriyatlarining ifoda etilishi va tasvirlab berilishi kishini maftun etadi. Ayniqsa, she’riyatidagi tasavvufona ohang xalq qadriyatlarini bilan birlashishi va xalq turmush tarzini noan’anaviy shaklda berishi bilan she’riyati muhim qimmatga ega. Bu tushunchalarning bosh mezonga ko‘tarilishi esa, shoir badiiy mahoratini belgilovchi xususiyatlaridandir. Zotan, “…adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor… bu avvalo, xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekani” 1 ayni haqiqatdir. Madaniyatga, adabiyotga e’tiborning bir ko‘rinishi esa shoir Abduvali Qutbiddin ijodini o‘rganish bilan ham belgilash mumkin. Chunki, shoir she’riyatining milliy qadriyatlar muammosi asosida o‘rganish yuqoridagi fikrlarning amaldagi ijrosi bo‘libgina qolmay, 1 O’zbekiston respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqaro madaniyolamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir”. Mavzusida O’zbekiston ijodkorziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruza.// Xalq so’zi 2017, fevral. 2

mazkur tadqiqotning bugungi kundagi dolzarbligini asoslaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 - yil 17 - fevraldagi PF-49 47 - son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar stratediyasi to‘g‘risida”gi Farmoni, 2017 - yil 18 - apreldagi PQ–28-29-son Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida Adiblar xiyobonini barpo etish to‘g‘risida”gi q arorida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qil ishi tayin . Tadqiqot ob’yekti va predmetining belgilanishi. Ijodkorning badiiy olami va u yaratgan yaratiqlar tadqiqotning asosiy ob’yekti sanaladi. Qiyosiy tahlilni amalga oshirish maqsadida XX asr o‘zbek shoirlarining to‘plamlari disertatsiyaga jalb etildi. Tadqiqotning predmetini Abduva Qutbiddinning “Bor” nomli to‘plami hamda adabiyotshunoslikda olib borilgan xalqona qadriyatlar borasidagi tadqiqotlar, izlanishlar tashkil etib, shoir she’riyatini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Adbudavali Qutbiddin she’riyatidagi xalqona qadriyatlarni anglash borasida unda modern, tasavvuf va xalqona qadriyatlarning ifoda etilishi, tasvirlanishi borasida izlanishlarini aniqlash, xalq urf-odatlari va kundalik turmushi sharoitida tasvir etilgan xususiyatlarga baho berish va tadqiq etish mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi sanaladi. Dissertatsiyaning vazifalari esa Abduvali Qutbiddin she’riyati, undagi xalqona qadriyatlarning ifodalanishi hamda modern va tasavvuf asosida berilgan tushunchalarni xalqona qadriyat asosida aniqlashdan iborat;  Shoir she’riyatida xalqona qadriyatlar borasidagi izlanishlarini aniqlash;  Moder tushunchalari xususida so‘z yuritish;  Tasavvuf tushunchalarini xalq qadriyatlari bilan chambarchas bog‘langanligini tadqiq etish;  Shoir she’riyatida xalqona qadriyatlar tamoyilini ko‘rsatib beruvchi 3

omillarga urg‘u berish;  She’riyatidagi xalqona qadriyatlarni mahorat darajasida tasvir etilganligini aniqlashdan iborat. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Bizning mazkur tadqiqot imiz da Abduvali Qutbiddin she’riyati xalqona qadriyatlar muammosi asosida o‘rganilmoqda. Shoir potikasini belgilovchi xalqona qadriyatlar ijodkorning tasviradgi chizgilari hamda poetik olamda muhim tasviriy bo‘yoqdorlik masalalari tahlil doirasiga tortiladi; Bundan tashqari shoir ijodining o‘ziga xos original qarashlari va uslubini ko‘rsatish maqsadida XXI asrda ijod etayotgan ijodkorlarning she’riyati bilan qiyosan tahlil etiladi. Shu orqali shoirning xalqona qadriyatlarni berishga o‘ziga xosligiga oydinlik kiritiladi; Abduvali Qutbiddin she’riyatida mahorat masalasi hamda tasavvufga bo‘lgan munosabat aniqlanadi; Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tavsifi. Adabiy jarayonda an’anaviy qadriyat masalasi yoki noan’anaviy tasvir usuli masalasi muammosi alohida ahamiyat kasb etgan masalaladan biri sanaladi. Jumladan: O.Sharafiddinov, U.Normatov, B.Sarimsoqov, X.Boltaboyev, Q.Qahramonov, M.Xolbekov, Q.Yo‘ldoshev, U.Hamdamov, M.Yo‘ldosheva, M.Xolova singari adabiyotshunoslarning tadqiqotlarida bu masalaga to‘xtanilgan. O‘zbekiston xalq shoiri Abduvali Qutbiddin she’riyati xususida esa M.Davronova, D.Xursanov, E.Ernazarova 2 singari tadqiqotchilar o‘z tadqiqot ishlarini amalga oshirishgan. M.Davronova shoir uslubiga e’tibor qaratgan bo‘lsa, D.Xursanov Abduvali Qutbiddin she’riyatidagi vaqt va makon mauammosini tadqiq etishga erishadi. E.Ernazarova esa tasavvuf tushunchasi bilan bog‘liq fikrlar asosida tahlillarni amalga oshiradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, biz olib chiqayotgan 2 Davronova M. Hozirgi adabiy jarayonda uslub poetikasi. Filol.fan.dok.dis.avtoref. (DSc). – Samarqand, 2019; Xursanob D. Hozirgi o’zbek she’riyatida xronotop poetikasi, Filol.fan.bo’yicha fal.fa,.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2018; Ernazarova G. Hozirgi o’zbek she’riyatida tasavvuf an’analari. Filol.fan.bo’yicha fal.fa,.dok.dis.avtoref. (PhD), - Samarqand, 2022. 4

xalqona qadriyatlar asosida tasvir usulini o‘rganishga qaratilmagan yoki maxsus tadqiq etilmagan. Shu jihatdan tadiqqot dolzarbdir . Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy ahamiyati, shoirnning modern she’riyati xalqona qadriyatlar omuxtaligida yaratilganligi hamda milliy mentalitetga xos predmetlarning asosiy planga olib chiqiladi va shu yo‘l orqali shoir mahorati aniqlanib, shoir ijodini tadqiq etishda ilmiy-nazariy manba vazifasini o‘taydi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati esa oliy ta’limda “Yangi o‘zbek adabiyoti” hamda she’riyat borasidagi “Tanlov fan”larning ma’ruza, seminar mashg‘ulotlarini olib borishda mazkut tadqiqotning xulosalaridan foydalanishi mumkinligi bilan asoslanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiyasida ilk bor Abduvali Qutbiddin she’riyatida xalqona qadriyarlarning tasvirlanishi masalasi maxsus tadqiqot ob’yekti sifatida o‘rganilmoqda. Shoirning poetik olami hamda mahorati, o‘ziga xos uslubi masalasi va detallardan foydalanishdagi o‘ziga xosliklar tadqiq etiladi. Mazkur tadqiqot ishida shoirning o‘ziga xos uslubi xalqona qadriyatlarni bera olish talqin tamoyillari asosida ochib beriladi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 7 3 sahifani tashkil qiladi. 5

O'xshashlar

ABDUVALI QUTBIDDIN SHERIYATIDA TASVIRIY
Milliy qadriyatlar asosida talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirish
MILLIY QADRIYATLAR ASOSIDA TALABALA YOShLARNING MAFKURAVIY IMMUNITETINI ShAKLLANTIRISh
UBAYDIY SHE’RIYATIDA RUBOIY JANRINING
HOZIRGI O‘ZBEK SHE’RIYATIDA FOLKLOR AN’ANALARI