logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. MODDA VA ENERGIYA ALMASHINUVI

MODDA VA ENERGIYA ALMASHINUVI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.9609375 KB
Ko'chirib olish
MODDA VA ENERGIYA ALMASHINUVI Reja: 1. Modda almashinuvi tiriklikning asosiy ko‘rsatkichi ekanligi. Ularning hayot ko‘rsatkichi ekanligi. Assimilyasiya va dissimilyasiya. 2. Karbonsuvlar va yog‘larning organizmdagi ahamiyati. Azot balansi. 3. Oqsil, karbonsuvlar va yog‘larga organizmning talabi. Oqsillarning biologik qiymati. Muskul ishini bajarishda oqsil, yog‘ va karbonsuvlar almashinuvining o‘zgarishi. 4. Energiya almashinuvi haqida tushuncha. Energiya hosil bo‘lishining aerob va anaerob mexanizmlari. Muskul ishida energiya almashinuvining o‘zgarishi. 1. Modda almashinuvi tiriklikning asosiy ko‘rsatkichi ekanligi. Assimilyasiya va dissimilyasiya Odam tashqi muhitdan ovqat qabul qilishi, organizmda uning o’zgarishi, hazm qilinishi, hosil bo’lgan qoldiq moddalarning tashqi muhitga chiqarilishi moddalar almashinuvi deyiladi. Modda va energiya almashinuvi, yoki metabolizm jarayonida organizmda mexanik, fizikaviy, kimyoviy o’zgarishlar ro’y beradi, termik va elektr hodisalari paydo bo’ladi. Murakkab organik birikmalar parchalanganda ularda mujassamlashgan potensial energiya bo’shab chiqib, issiqlik, mexanik, elektr energiyasiga aylanadi. Demak, metabolizm – bu organizmda yuzaga chiqadigan va uning hayotiy jarayonlarini amalga oshiradigan fizikaviy va kimyoviy jarayonlarining yig’indisidir. Metabolizm jarayonida hujayra va to’qimalarning faoliyati, o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan energiya hosil bo’ladi. Bu esa fiziologik tuzilmalar, hujayralar, ularning funksiyasini bajarishi uchun zarur bo’lgan energiya ehtiyojini qondiradi. Modda va energiya almashinuvi tabiatshunoslikning umumiy qonuni – materiya va energiyaning saqlanish qonuniga asos bo’ladi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas bog’liq bo’lgan ikki jarayon – ya’ni assimilyasiya (anabolizm) va dissimilyasiya (katabolizm) orqali o’tadi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining hujayralarga o’tishi assimilyasiya yoki anabolizm deyiladi. «Assimilyasiya» termini lotincha «assimulo»-o’xshataman so’zidan olingan bo’lib, lug’aviy tarjimasi «o’xshatish», «o’zlashtirish» demakdir. Assimilyasiya – atrofdagi muhitdan organizmga tushadigan moddalarni o’zlashtirish, hazm qilish jarayoni, buning natijasida o’sha moddalar tirik tuzilmalarning tarkibiy qismi bo’lib qoladi yoki organizmda zahira holida to’planadi. Assimilyasiya natijasida hujayralarning tarkibiy qismlari yangilanadi, ularning ko’payishi sodir bo’ladi. Organizm qancha yosh bo’lsa, unda assimilyasiya shuncha faol o’tadi. Bu esa organizmning o’sishi va rivojlanishini ta’minlaydi. To’qimalarda saqlanadigan energiya beruvchi moddalar (glikogen, ATF) ning sintezlanishi uchun sarflanadi. Hujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi (yemirilishi) dissimilyasiya yoki katabolizm deyiladi. Dissimilyasiya (dissimulo- o’xshamaydigan qilaman so’zidan olingan) organizm faoliyati jarayonida murakkab organik moddalarining bo’linishi, o’zgarishi, ya’ni assimilyasiyaga qarama-qarshi jarayondir. Boshqacha qilib aytganda, dissimilyasiya jarayonida hujayralar tizimi, jumladan oqsil birikmalar tarkibiga kiradigan moddalarning parchalanishi, bo’linishi, tirik materiyaning yemirilishi demakdir. Buning natijasida energiya hosil bo’ladi va bu energiya assimilyasiya jarayoni uchun sarflanadi. Dissimilyasiya jarayoni natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar (karbonat angidrid, suv, azot qoldiqlari va boshqalar) ayirish a’zolari orqali tashqariga chiqariladi. Odam organizmida assimilyasiya va dissimilyasiya jarayonlari bir-biriga bog’liq holda davom etadi. Sog’lom bo’lgan katta odamlarda bu ikkala jarayon bir-biriga teng muvozanatda bo’ladi. Yosh organizmda assimilyasiya jarayoni ustunroq bo’lib, buning natijasida o’sish va rivojlanish ta’minlanadi. Keksa odamlar organizmida esa dissimilyasiya jarayoni ustun keladi. Shuning uchun ham keksalarning terisi salqi bo’lib, yuzlarida ajin paydo bo’ladi, tana mushaklari bo’shashib, ularning hajmi kichrayadi va qorni osilib qoladi. Og’ir kasalliklar vaqtida ham dissimilyasiya kuchayadi, shuning uchun hatto yosh odamning ham rangi so’liydi, terisi quriydi, yuzida ajin paydo bo’ladi, mushaklari bo’shashadi, tana vazni kamayadi. 2. Karbonsuvlar va yog‘larning organizmdagi ahamiyati. Azot balansi Karbonsuvlar organizmning asosiy energiya manbai bo’lib, tanada 1 g. karbonsuv biologik oksidlanganda 4,1 kkal yoki 17,8 kDJ energiya ajralib chiqadi. Karbonsuvlar (glyukoza shaklida) hamma hujayralar uchun ayniqsa bosh miya hujayralari uchun bevosita energiya manbai hisoblanadi. Glyukoza bosh miya to’qimasining asosiy energetik manbai hisoblanadi, u miyaning nafas olishida, mediatorlar va ba’zi mikroergik birlashmalar uchun, asab to’qimalari uchun energiya manbai sifatida muhim rol o’ynaydi. Organizm energetikasida karbonsuvlarning muhim rol o’ynashiga sabab shuki, ular tez parchalandi va tez oksidlanadi, tana uchun qo’shimcha va tobora ko’proq energiya sarflash talab qilinganda ularning deposidan tezda olinishi va foydalanishi mumkin bo’ladi. Karbonsuvlar hujayra sitoplazma tarkibiga kirib, muhim plastik vazifani ham bajaradi. Karbonsuvlar suyak, tog’ay, biriktiruvchi to’qima hosil bo’lishida asosiy moddalar tarkibiga kirib, tayanch funksiyasini ham bajaradi. Karbonsuvlar organizmdagi biologik suyuqlikning asosiy tarkibiy qismini tashkil qilib, ular osmos jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, ular murakkab birikmalar tarkibiga kiradi va organizmda o’ziga xos xilma-xil funksiyalarni bajaradi (nuklein kislotasi, mukopolisaxarid). Karbonsuvlar jigarda kimyoviy moddalarni zararsizlantirishda hamda tanani immunologik himoya reaksiyasini ta’minlashda ishtirok etadi. Katta odamlarning bir kecha-kunduzdagi karbonsuvlarga bo’lgan ehtiyoji o’rtacha 500 g ni tashkil qiladi. Iste’mol qiladigan karbonsuvlarning 70% i hujayralarda oksidlanadi, shu orqali organizmning asosiy energetik talabi qoplanadi. Organizmga qabul qilingan karbonsuvlarning 25-28% i organizmda yog’ga aylanadi va faqat 2-5% glyukozadan glikogen sintez uchun sarflanadi. Odam tanasida karbonsuvlar almashinuvi quyidagi bosqichlar orqali amalga oshadi: - karbonsuvlarning oshqozon-ichak yo’lida hazm bo’lishi; - monosaxaridlarning qonga so’rilishi; - karbonsuvlarning oraliq almashinuvi; - gyukozaning buyrakda filtrlanishi va qayta so’rilishi. Karbonsuvlarning hazm bo’lishi . Ovqat bilan qabul qilingan murakkab karbonsuvlar ichak devorining shilliq pardasidan so’rilib o’tolmaydi. Karbonsuv so’rilib qon va limfa suyuqligiga o’tishi uchun monosaxaridlargacha parchalanishi shart. Shunday qilib, fermentlar ta’sirida murakkab karbonsuvlar monosaxaridlargacha: asosan glyukoza, fruktoza va galaktozagacha ba’zi holatlarda pentozagacha parchalanadi. Karbonsuvlarning so’rilishi . Monosaxaridlar qopqa vena qoniga so’riladi. So’rilish apparati ichak shilliq qavatidagi vorsinkalar hisoblanadi. Monosaxaridlarning so’rilish tezligi har xil. Agar so’rilish tezligini 100 deb olsak, galaktoza uchun bu 110 ga teng, fruktoza uchun 43, mannoza uchun 19, pentozalar uchun 9-15 ga teng bo’ladi. Bundan ko’rinib turibdiki, geksozalar pentozalarga qaraganda tezroq so’rilar ekan. Monosaxaridlar ingichka ichak shilliq pardasida so’rilayotganda fosfatlanadi (fosfat kislota bilan birikadi), bunday birikmalarning hosil bo’lishi esa karbonsuvlarning so’rilishini tezlatadi. Karbonsuvlarnipng oraliq almashinuvi . Ichak devorlaridan so’rilib qonga o’tgan monosaxaridlar qon bilan bosh miyaga, jigarga, mushak va boshqa to’qimalarga boradi, bu organlarda har xil birikmalarga aylanadi yoki oksidlanadi. Karbonsuvlar almashinuviga asab tizimining ta’sirini birinchi bo’lib 1853 yilda Klod Bernar aniqlagan. U uzunchoq miyadagi 4-chi qorincha tubiga ukol (qand ukoli) qilib, jigardagi karbonsuvlar zaxirasining safarbar etilishini, so’ngra giperglikemiya va glikozuriya ro’y berishini kashf etgan. Jigar to’qimasidan kelgan glyukozadan glikogen hosil bo’ladi. Jigar glikogeni zaxira karbonsuvlar ekanligini ham K.Bernar hayvon jigarini olib tashlash yo’li bilan isbotlagan. Bunda glyukoza yetishmasligidan hayvon halok bo’ladi. Keyinchalik Mann va Magat (1921-1922) jigari olib tashlangan hayvonning qoniga glyukoza yuborib turib, uning hayotini saqlab turishga muvaffaq bo’ldilar. Bu tajribalar shuni ko’rsatadiki, jigar glikogeni qondagi qand miqdorini bir maromda ushlab turishda muhim rol o’ynar ekan. Hozirgi vaqtda shu narsa ma’lumki, karbonsuvlar almashinuvining turli xil jarayonlari uchun jigar javob berar ekan. Xususan: 1) jigarda glyukozadan glikogen sintezlanadi (zaxiraviy karbonsuv). Bu jarayon glikogenez d eyiladi. Agar qonda qand miqdori kamayib ketsa glikogen parchalanib yana glyukoza hosil bo’ladi, ya’ni glikogenoliz jarayoni ro’y beradi. Hosil bo’lgan glyukoza jigardan qonga o’tadi. Glyukoza va fosfataza fermenti glikogenoliz jarayonida asosiy vazifani o’taydi; 2) jigarga kelgan glyukozaning bir qismi zarurat tug’ilganda oksidlanishi va undan energiya ajralib chiqishi mumkin; 3) glyukoza oqsil va yog’ sintezining manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin; 4) glyukozadan organizmning muhim funksiyasi uchun zarur bo’lgan bir qancha moddalar, masalan, glyukouron kislotasi hosil bo’ladi, bu esa jigarning zararsizlantirish funksiyasini bajarish uchun zarurdir; 5) jigarda yog’lar, oqsillardan karbonsuvlar hosil bo’lishi mumkin, bu jarayon glyukoneogenez deyiladi. Glikogenez, glikogenoliz, glyukoneogenez bir-biri bilan o’zaro bog’liq jarayonlar bo’lib, qondagi qand miqdorini bir maromda saqlab turishini ta’minlaydi. Karbonsuvlar almashinuvida mushak to’qimasi muhim o’rin tutadi. Mushaklar, ayniqsa zo’r berib ishlagan vaqtda ko’p miqdorda qon tarkibidagi glyukozani ushlab qoladi va xuddi jigardagiday bu yerda ham glyukozadan glikogen sintezlanadi. Glikogenning to’planishi mushaklar ishi uchun muhim energetik manba hisoblanadi. Biroq mushak to’qimalarida glikogenni glyukozagacha parchalovchi glyukoza 6-fosfataza fermenti yo’q, chunki glyukoza 6-fosfat mushak to’qimasida pirouzum kislotasi va sut kislotasigacha parchalandi. Mushak to’qimasining dam olish fazasida sut kislotasining ko’p qismi glikogenga resintezlanadi. Bir qismi esa qonga o’tadi, bu giperlaktademiya deyiladi (qondagi miqdorining oshishi 12-19 mg% gacha bo’lishi, mushaklar zo’r berib ishlagan vaqtda esa uning miqdori 15-20 marta oshib ketishi mumkin). Qondagi sut kislotasini ko’p a’zolar o’zida ushlab qoladi, ayniqsa jigarda, bu jarayon shiddatli kechib, bu joyda glikogen sintezlanadi. Glyukoza katta yarim sharlar po’stlog’ida 7-10 daqiqa muddat oralig’ida yetishmasa, undagi asab hujayralarining o’lishi sodir bo’ladi. Venaga glyukozani yuborganda bunday patologik holatlar yo’qoladi. Qonda glyukozaning miqdori 70%mg dan pasayganda hayot uchun xavflidir. Bola organizmida karbonsuv almashinuvining boshqarilishi harakatchan bo’lgani sababli voyaga yetgan organizmdan ajralib turadi, ayniqsa yangi tug’ilgan va ilk bolalik davrida. Bu holatning mavjud bo’lishi neyroendokrin mexanizmlarning chaqaloqlarda yetarli yetishmasligi bilan tushuntiriladi. Yangi tug’ilgan bolalarning ochligida uning qonidagi shakarning miqdori 30-50 mg%, emizakli bolalarda esa 80-100 mg% bo’ladi. 12-14 yoshli bolalarda bu ko’rsatgich eng yuqori miqdorda, ya’ni 90-120 mg% bo’ladi. 50 yoshdan keyin karbonsuvlarga muhtojlik kamayadi va alimentar giperglikemiyaga xos egri chizig’i diabetik tavsifga ega bo’ladi. Ko’rsatilgan yoshlarda farqli o’zgarishlar bir qancha omillarning mavjudligi bilan izohlanadi. Birinchidan, insulin va glyukagon mahsulotlari yoshga bog’liq holda ma’lum dinamikaga ega. Bolalik va yoshlik davrida me’da osti bezida katta orolchalar ustun turib ularga  -hujayralar, ya’ni insulin hosil qiluvchi hujayralarning miqdori kamroq va yirikroq bo’ladi. Qarilik davrida esa bu orolchalar son jihatdan ko’p bo’lib, kattaligi esa kichik bo’ladi, ular asosan alfa hujayralar, ya’ni glyukagon hosil qiluvchi hujayralardan tashkil topgan. Demak, bolalik va yosh davrlarda insulin sekresiyasi ustun tursa, qarilikda glyukagon ustun turadi. 3. Lipidlar almashinuvi Lipidlar sinfiga kimyoviy tarkibi bir xil bo’lmagan, bir qancha fizik, kimyoviy xususiyatlari bilan umumlashtiriluvchi moddalar kiradi. Kimyoviy tarkibi bo’yicha ularni oddiy lipidlar (fosfolipidlar, neytral yog’lar) va murakkab (glyukolipidlar, sulfolipidlar) va steroidlarga ajratiladi. Hayvon va odam organizmidagi lipidlarning asosiy massasini neytral yog’lar tashkil etadi. Ular asosan triliseridlar, ya’ni gliserin va har xil yog’ kislota (ko’proq palmitin, stearin, olein, linol, linolenlar tutadigan murakkab organik moddalardir. Neytral yog’lar odam va hayvon ovqatida – energiyaning asosiy manbai hisoblanadi. 1 gr yog’ oksidlanganida 38,97 kDj yoki 9,3 kkal issiqlik ajraladi. Kattalarning taxminan 50% energiyasini va emizikli bolalarning 40% energiyasini neytral yog’lar ta’minlaydi, bunda endogen suv hosil bo’lib, har 100 g yog’dan 107 ml suv hosil bo’ladi. Bu esa, tanada suv almashinishini normal borishini ta’minlaydi. Neytral yog’lar zahiralarining oziq manbai sifatidagi roli tuyada tasvir qilish mumkin. Uzoq vaqt cho’lda yurganda tuyaning o’rkachidagi yog’ birdan energetik zahira ham va kerakli miqdordagi endogen suv manbai ham bo’lib xizmat qiladi. Tanani teri ostida joylashgan neytral yog’ harorati biologik muvofiqlashtiruvchi tizim bo’lib xizmat qiladi, ya’ni tanada issiqlikni saqlaydi. Bunday yog’ni to’planishi ayniqsa dengiz va shimol hayvonlarida uchraydi. Shunday qilib, neytral yog’ zahiralari to’plarni a’zolar, tomirlar va asablarni o’rab olib, ularni tashqi travmatik ta’sirlaridan saqlaydi. Katta odamlarning bir kecha-kunduzdagi neytral yog’ga bo’lgan ehtiyoji 70- 80 g, 3-10 yoshli bolalarda 25-30 g ni tashkil qiladi. Energetik tomondan neytral yog’lar karbonsuvlar bilan bemalol almashinadi. Lekin ba’zi to’yinmagan yog’ kislotalar, masalan, linolen va araxidon kislotalari odam ovqatida albatta bo’lishi kerak, chunki ular me’yorda o’sish uchun va bir qancha a’zolar funksiyalari uchun kerakdir. Ovqatda bu kislotalarning uzoq vaqt bo’lmasligi yosh hayvonlarning bo’y o’sishini sekinlashuvi, kattalarda esa urchish xususiyatining yo’qolishiga olib keladi. Odamlarda, ayniqsa bolalarda teri shikastlanishi vujudga keladi. Shu kislotalarga odamning bir kecha kunduzlik ehtiyoji 3-6 g ni tashkil qiladi. Tanaga ovqat bilan kiruvchi yog’ ingichka ichakda so’riladi. Ichakda yog’ kislotalar ta’sirida yog’ emulsiyalanadi. Emulsiyalangan yog’ning 25-45% i me’da osti bezining lipazasi va ichak shirasi ta’sirida gliserin va yog’ kislotalargacha parchalanadi. 4. Yog’ almashinuvining boshqarilishi Yog’ning organizmda to’planish jarayoni va uni yog’ depolaridan chiqishi, keyinchalik esa to’qimalarda sarflanishi o’z-o’zidan boshqarilish jarayoni bo’yicha amalga oshadi. Uning asosini yog’ to’qimasini yuvib o’tuvchi qondagi yoki to’qima suyuqligidagi glyukoza miqdori tashkil qiladi. Qonda glyukoza konsentrasiyasi oshsa trigliseridlar parchalanishi kamayadi va ularning sintezi faollashadi va buning aksi, glyukozani qondagi konsentrasiyasi kamaysa, trigliseridlar sintezi tormozlanadi, parchalanishi esa oshadi va qonda yog’ to’qimasidan qonga noesterifisirlangan yog’ kislotalar o’tadi. Shunday qilib, organizmning energetik ta’minlanishida yog’ va karbonsuv almashinuvi orasida o’zaro bog’liqlik mavjud. Energetik manbalardan trigliseridlar yog’ to’qimalariga zaxira bo’ladi. Agar karbonsuvlar yetishmasa yoki ularning yetarlicha o’zgarmaganida trigliseridlar parchalanib, qonga yangi energetik material – noesterifisirlangan yog’ kislotalarni ajratadi. Ko’rsatilgan o’z-o’zini boshqarish jarayonlari asab va gormonlar ta’sirida bo’lib turadi. 5. Yog’ almashinuvi boshqarilishini yoshga bog’liqlik xususiyatlari Kichik yoshdagi bolalarda yog’ almashinuvi boshqarilishi va yog’ zahirasining tezda kamayishi kuzatiladi. Kuchli bo’y o’sishi va jinsiy yetilish davrida ko’pincha oriqlash kuzatiladi, bu esa qalqonsimon bez gormonlari va somatotropin mahsulotlarining ko’payishi oqibatida yuzaga keladi. Asab tizimining simpatik bo’limi tonusining oshishi bolalarda yog’ zahirasining yengil shaklida yuz beradigan kamayishiga olib keladi. Emizikli bolalar tana massasiga mos ravishda 6-7 g yog’ iste’mol qilishi zarur. Maktabgacha bo’lgan davrda va maktab yoshida 1 kg massaga 2,5-3,0 g yog’ iste’mol qilish kerak. Shuni unutmaslik kerakki, yosh bola iste’mol qiladigan mahsulotlarida yog’ning ortiqcha miqdori bo’lmasligi kerak, bu chegaradan yuqorilashuv tanadagi ishqor-kislotali muvozanatning asidoz tomonga siljishiga olib keladi. 25-yoshdan o’tgandan so’ng yog’ almashinuvi har 10 yildan so’ng taxminan 7,5% ga pasayadi. Shu jihatdan ko’pgina qari yoshdagi kishilarda semirish kuzatiladi, bu esa ishtaha markazining kuchli qo’zg’alishi va energetik sarflanishining pasayishi oqibatidir. Chuqur qarilik davrida odatda oriqlash kuzatiladi, bu esa simpatik jarayonlar qo’zg’aluvchanligining pasayishi, shu jihatdan karbonsuvlarning yog’larga o’tishining pasayishi natijasida yuzaga keladi. 6. Oqsillar almashinuvi. Oqsillar yoki proteinlar aminokislotalar polimerlari bo’lgan yuqori molekulali azotli organik moddalar hisoblanadi, ular barcha tirik organizmlarning va hayotiy jarayonlarning asosiy tarkibiy qismidir. Oqsillar eng murakkab kimyoviy birikmalar bo’lib, 20 turli aminokislotalarning turli kombinasiyalaridan tarkib topgan. Oqsillar biosintezi nuklein kislotalarning bevosita yo’naltirovchi ishtirokida ro’y beradi, nuklein kislotalar ayrim aminokislotalardan oqsil molekulasini yig’adigan «o’choq» vazifasini o’tovchi qolib, andozaga o’xshaydi. Oqsillar organizmda quyidagi funksiyalarni bajaradi : 1. Tuzilmaviy yoki plastik funksiya . Oqsillar hujayra yoki hujayralararo tuzilmalarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Ularning biosintezi organizmning o’sishi va rivojlanishi jarayonida muhim rol o’ynaydi. 2. Katalitik yoki fermentativ funksiya . Oqsillar organizmda kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiradi. Hozirgi kunda aniqlangan hamma fermentlar oqsil tabiatli moddalar hisoblanadi. Organizmda moddalarning almashinuvi oqsil- fermentlarning faolligiga bog’liq. 3. Himoyalovchi funksiya . Odam organizmiga kirayotgan begona oqsillarga (masalan, bakteriyalarga) javoban oqsillardan immun tana (antitela) lar hosil bo’ladi. 4. Tashuvchi funksiya . Organizmda ko’p moddalarni tashilishida oqsillar maxsus rol o’ynaydi. Hujayra va to’qimalar uchun zaruriy modda kislorodni ularga yetkazib berishi va organizmdan karbonat angidrid gazini tashqariga chiqarish murakkab oqsillar-gemoglobin orqali va yog’larning tashilishi lipoproteidlar orqali amalga oshiriladi. 5. Qisqaruvchi funksiya . Mushak qisqarishi jarayonida miozin va aktin oqsillari ishtirok etadi. 6. Boshqaruv funksiya . Biologik reaksiyalarning doimiyligini saqlab turishda oqsillarning ahamiyati juda katta. Bu jarayon oqsilli tabiatli turli regulyator gormonlar tufayli amalga oshiriladi. 7. Energetik funksiya . Oqsillar organizmning turli tuzilmalarini energiya bilan ta’minlab turadi. Organizmda proteinlar, karbonsuvlar va yog’larning parchalanishi oqsil-fermentlar tufayli amalga oshiriladi. 1 g oqsil parchalanganda, 16,7 kDj (4,0 kkal) energiya hosil bo’ladi. Tanada doimo oqsil parchalanish jarayonlari va oqsillarning sintezi kuzatiladi. Yangi oqsil sintezining yagona manbai ovqat tarkibidagi oqsillar bo’lib, tananing oqsil almashinuvi oqsilli oziqlanishga mustahkam bog’liqdir. Odam jigarida har kuni 25 g miqdorda, plazmada 20 g va gemoglobin tarkibida 8 g miqdorda yangi oqsil hosil bo’ladi. Turli xil sharoitlarda katta kishi tanasida har kuni 400 g gacha yangi oqsil mahsulotlari hosil bo’ladi va shuncha miqdorda parchalanib turadi. Oqsil almashinuvining tezligi shu bilan xarakterlanadiki, masalan, jigar tarkibidagi oqsilning yarmi 5-7 kun davomida tamoman yangi oqsil bilan almashinadi. Doimiy ravishda tana tarkibidagi oqsillarni parchalanish jarayonlari yuz berib, u aminokislotalargacha boradi. Shu bilan birgalikda tanaga ovqat bilan kirgan oqsillarning aminokislotalari tushadi (ichakdan so’riladi). Shunday qilib, ekzogen va endogen tabiatli aminokislotalardan iborat bo’lgan,aralashma faza hosil bo’ladi. Aralashma faza hujayra ichida va hujayra tashqarisidagi suyuqlikda uchraydi. Uning tarkibidagi aminokislotalarning bir qismi yangi to’qima oqsillarining sintezi uchun sarflanadi, bir qismi esa purinli va fosfatidli asoslar, porfirin asoslarini hosil qilish uchun sarflanadi va nihoyat aminokislotalarning bir qismi oksidlanadi yoki lipidlar va uglevodlar almashinuvi uchun sarflanadi. Dezaminlanish natijasida ajralgan aminoguruhlar tanadan siydik bilan ammiak va siydikchil holida chiqarib yuboriladi. Mutaxassislar tomonidan ish xarakteriga va yoshga bog’liq bo’lgan holda oqsilli oziqlanish me’yori ishlab chiqilgan. Masalan, 70 kg og’irlikdagi katta yoshdagi sog’lom odamlar va aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi kishilar uchun me’yorda 1 kecha kunduzda 100 g gacha, o’rtacha jismoniy mehnat bilan mashg’ul bo’luvchilarga 120 g, og’ir jismoniy mehnatdagilar uchun esa - 130-150 g oqsil iste’mol qilish talab qilinadi. Oqsilning miqdoriy oziqlanish tomoni bilan birgalikda uning sifatiy tomonini ham e’tiborga olish kerak. Gap shundaki, organizmda kechadigan oqsil biosintezida oziq-ovqat tarkibidagi aminokislotalarning tarkibiy jihati ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Biologik nuqtai nazardan oqsil biosintezida ishtiok etadigan aminokislotalarni 2 guruhga bo’lish mumkin. 1. Almashinadigan aminokislotalar . Bu aminokislotalarning oziq-ovqat moddalari tarkibidagi yetishmovchiligi boshqa aminokislotalar tomonidan qoplanadi. 2. Almashinmaydigan aminokislotalar. Ular tanada hosil bo’lmaydi, ular albatta oziqa tarkibida bo’lishi shart bo’lgan aminokislotalar va ularning yetishmovchiligi oqsil sintezini izdan chiqarishiga olib keladi. Almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalarga valin, leysin, treonin, izoleysin, metionin, fenilalanin, triptofan, lizin, gistidin, arginin kiradi. Aminokislotalarda almashinmaslik xossasi tur xossasiga ega. Masalan, arginin va gistidin, kalamushlar uchun almashinmaydigan bo’lib hisoblanadi, odam tanasida ular sekinlik bilan bo’lsa ham hosil bo’lib turadi. O’simlik mahsulotlaridan iborat oziqlarga qaraganda hayvon mahsuloti tarkibli oziqlar tarkibida almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar ko’p bo’ladi. Aminokislotalarning kerakli yig’indisini saqlovchi oqsillarni, biologik to’la qimmatli oqsillar deb nomlanadi. Go’sht, baliq, tuxum, sut tarkibidagi oqsillar yuqori darajadagi biologik to’la qimmatli oqsil hisoblanadi. Makkajo’xori, bug’doy, arpa oqsillari to’la qimmatli bo’lmagan oqsillardir. 7. Azot balansi. Azot oqsillar va aminokislotalar tarkibiy qismining asosiy elementi hisoblanib, organizmga oqsilli va boshqa xil oziq moddalar tarkibida kiradi. Organizmga ovqat bilan kiradigan va siydik, ter va boshqa yo’l bilan chiqadigan azot miqdorlarining nisbati azot balansi deb ataladi. Organizmga kiradigan va undan chiqadigan azot miqdori bir xil bo’lgan holda azot muvozanati kuzatiladi. Bu hol ko’pincha katta yoshdagi odamlarda kuzatiladi. Organizmga ovqat bilan kiradigan azot miqdori organizmdan chiqadigan azot miqdoriga nisbatan ortiq bo’lsa, organizmda musbiy azot balansi kuzatiladi, ya’ni oqsil parchalanishidan ko’ra ko’proq hosil bo’ladi. Bu hodisa ko’pincha kichik yoshdagi o’sayotgan bolalarda, ayollarda homiladorlik paytida, shiddatli jismoniy mashqlardan keyin, mushak faoliyati kuchayganda, kasallikdan keyin va boshqa hollarda kuzatiladi. Manfiy azot balansi (azot tanqisligi) - organizmdan chiqqan azot miqdori organizmga kirgan azot miqdoriga organizmga kirgan azot miqdoriga nisbatan ortiq bo‘lgan holda kuzatiladi. 8. Moddalar va energiya almashinuvining asosiy bosqichlari. Oqsil, yog’ va karbonsuvlar almashinuv jarayonlari o’ziga xos xususiyatlariga ega. Lekin shu bilan bir qatorda o’zining umumiy qonuniyatlari ham bor. Moddalar almashinuvini 3 bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir: Tananing hazm yo’llarida oziq moddalarning o’zlashtirilishi. Oraliq almashinuv. Oxirgi mahsulotlar metabolizmi. Birinchi bosqich me’da-ichak yo’lida oziq moddalarning tartib bilan kichik molekulyar moddalarga kimyoviy yo’l bilan parchalanishi va hosil bo’lgan oddiy kimyoviy moddalarning qon va limfaga so’rilishi. Oqsil, yog’ va karbonsuvlarning parchalanishi o’ziga xos fermentlar ta’sirida boradi. Oqsillar peptidaza fermenti yordamida aminokislotalargacha, yog’lar lipaza yordamida gliserin va yog’ kislotalargacha, murakkab karbonsuvlar amilaza yordamida monosaxaridlargacha parchalanadi. Birinchi bosqichning ahamiyati shundan iboratki, oziq moddalarning oddiy moddalargacha aylanib, keyinchalik bu organizmning energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Bunday moddalarga aminokislotalar (20 turi), geksozalardan - glyukoza, fruktoza, galaktoza, pentozalar, gliserin va yog’ kislotalari kiradi. Ular qon va limfa suyuqligigacha oson so’rilib qon bilan jigar to’qimalariga va tananing periferiyadagi to’qimalariga tashiladi va u yerda navbatdagi o’zgarishlarga uchraydi. Moddalar almashinuvining ikkinchi bosqichi aminokislotalar, monosaxaridlar, gliserin va yog’ kislotalarini hosil bo’lishini birlashtiradi. Oraliq almashinuv jarayonida oqsillar, karbonsuvlar, yog’lar va ularning kompleks birikmalari sintezlanadi, shuningdek, aminokislotalar, glyukoza, gliserin va yog’ kislotalarining parchalanishi yuz beradi. Hamma hujayralarda doimo modda almashinuvi tufayli hujayra tizilmalari va hujayraaro modda uzluksiz hosil bo’lib, yemirilib va yangilanib turadi. Buning sababi shuki, organizmda doimo har xil kimyoviy birikmalar, parchalanib va sintezlanib turadi, bir xil moddalar ikkinchi xil moddalarga aylanadi. Moddalar parchalanganda asosan issiqlik, mexanik va qisman elektr energiyasi kabi kinetik energiya turlariga aylanadi. Oraliq almashinuv jarayonlarida bitta umumiy modda hosil bo’ladi, shuning uchun buni moddalar almashinuvining «umumiy qozoni» ham deyiladi. Misol uchun, pirouzum kislotasini olishimiz mumkin. Bu oqsil, yog’ va karbonsuvlarning oxirgi umumiy mahsuloti hisoblanadi (8.1. - rasm). 8.1-rasm. Oqsil, yog’ va karbonsuvlar almashinuvining o’zaro bog’liq ekanligi (Rappoport bo’yicha). Oraliq almashinuv jarayonlarida tananing asosiy qismini tashkil etadigan va muayyan turga xos oqsil, yog’lar, karbonsuvlar va ularning komplekslari- nukleoproteidlar, fosfolipidlar va boshqalar sintez bo’ladi. Bundan tashqari, bu moddalar tananing asosiy energetik manbai ham hisoblanadi. Energiya balansi. Moddalar almashinuvi va energiya o’zgarishi bir-biridan ajratib bo’lmaydigan jarayonlardir. Energiya almashmasa, modda o’zgarmaydi va moddalar almashinmasa energiya hosil bo’lmaydi va almashmaydi. Organizmda ro’y beradigan energetik jarayonlar natijasida asosan issiqlik energiyasi hosil bo’ladi. Tanada ajralib chiqqan issiqlik energiyasini aniqlab, ma’lum ish bajarishga ketadigan mexanik energiyani issiqlik birligiga aylantirish asosida hisoblab, organizm tomonidan qancha energiya sarflaganini aniqlash va almashinuv jarayonlarini qay darajada ekanligini bilish mumkin. Organizmda modda va energiya almashinuv jarayonlari tabiiyotning eng buyuk qonuni-materiya va energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq ravishda sodir bo’ladi. Tirik organizmda materiya va energiya yaratilmaydi va yo’qolib ketmaydi, ular faqat o’zgaradi, yutiladi va ajralib chiqadi. Organizm tashqi muhitga issiqlik va mexanik ish tarzida energiya ajratib chiqaradi. Shuning uchun energiya balansini aniqlash uchun organizm qabul qilgan ovqat mahsulotlaridan qancha energiya olishi va qancha energiya sarf qilishini aniqlash talab qilinadi. Energiya hosil bo’lishini aniqlash uchun ovqat mahsulotlari tarkibida qancha kaloriya borligini hisoblash kerak. Bu esa 1 g modda yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga va issiqlik koeffisentiga teng. Ovqat moddasining issiqlik koeffisenti Bertlo «bombasida» yoqib aniqlangan. Lekin shuni hisobga olish kerakki, tanada ovqat mahsulotlaridan oksidlanish jarayonlarida hosil bo’lgan kaloriya miqdori ularda mavjud bo’lgan miqdordan birmuncha kamroq bo’ladi, chunki iste’mol qilgan ovqat moddalarining hammasi to’liq so’rilmaydi. Ayniqsa, oqsil moddalar tanada to’liq oksidlanmaydi (6.8.1-rasm ). 9. Asosiy almashinuv va uning ahamiyati. Organizm tamomila tinch turganda, nahorda, ya’ni ovqatlanishdan 12-16 soat keyin va 18-20  haroratda sarf qiladigan energiyaning miqdori asosiy almashinuv deb ataladi. Asosiy almashinuvni aniqlash uchun tekshiriladigan odam: 1) mushaklari tinch turadigan holatda bo’lishi (mushaklarini bo’sh qo’yib yotishi), hayajonlantiruvchi omillar ta’sir etmasligi; 2) och bo’lishi, ya’ni ovqat yegandan 12-16 soat keyin tekshirilishi; 3) komfort harorat –18-20  S, ya’ni sovuq sezilmaydigan, titratmaydigan va organizmni qizitib yubormaydigan sharoitda bo’lishi kerak. Asosiy almanishuvni aniqlash uchun bilvosita kalorimetriya usuli qo’llaniladi, ya’ni gazlar almashinuvi tekshiriladi. Katta yoshli sog’lom kishining asosiy almashinuvi har bir kilogramm og’irligiga o’rta hisob bilan 1 soatga 1 kaloriyadan to’g’ri keladi. Masalan, 70 kg og’irlikdagi odamning asosiy almashinuvi 70x24=1680 katta kaloriyaga teng bo’ladi. Bu organizmning hayot faoliyati uchun sarf bo’ladigan energiya miqdoridir. Asosiy almashinuv odamning jinsiga, yoshiga, bo’yiga va og’irligiga bog’liq. Erkaklarda asosiy almashinuv bir xil og’irlikdagi xotinlardagiga nisbatan ortiqroq bo’ladi. Bolalarda tananing 1 kg vazniga to’g’ri keladigan asosiy almashinuv miqdori katta yoshli kishilardagiga nisbatan ortiqroq, lekin yosh ulg’aygan sayin issiqlik kamroq hosil bo’la boshlaydi. Bu hol 20 yoshgacha davom etadi. 20 yoshdan 40 yoshgacha issiqlik hosil bo’lishi o’zgarmaydi, 40 yoshdan keyin esa issiqlik yana kamroq hosil bo’la boshlaydi. Emizadigan bolalarda 1 kg vazniga to’g’ri keladigan asosiy almashinuv bir kecha-kunduzda 209-222 KDJ (50-53 kkal/kg)ga teng. Ularning vazn og’irligiga qarab asosiy almashinuv kuchayadi. Sog’lom odamlar asosiy almashinuvining ko’rsatkichi 4,2 KDJ (1 kkal/soat)ni tashkil etadi. Uyqu vaqtida energiya almashinuv tezligi siyraklik davriga nisbatan 8-10% kamayadi, chunki uyqu vaqtida mushaklar maksimal darajada bo’shashadi. Tana haroratining ko’tarilishi energiya almashinuviga ancha katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, odamning tana harorati 1 0 S ko’tarilsa, energiya sarfi o’rta hisob bilan 10- 11% ortadi. Iqlimiy sharoit ta’sirida ham asosiy almashinuv miqdori o’zgaradi: Tropiklarda o’rta geografik kengliklardagiga nisbatan 10-20% kam va shimolda sovuq vaqtida ortiq bo’ladi. Organizm mushaklari ishlaganda issiqlik energiyasi va mexanik energiya hosil bo’ladi. Mexanik energiyaning ish bajarish uchun ketgan barcha energiyaga nisbatan foydali ish koeffisenti 16% dan 22% gacha bo’lib, o’rta hisobda 20% ga teng, biroq ayrim hollarda esa bundan ham ortiq bo’lishi mumkin. Foydali ish koeffisenti bir qancha sharoitlarga qarab o’zgaradi. Masalan, mashq qilmagan odamlarda bu koeffisent mashq qiluvchilardagiga nisbatan ancha kam bo’lib, mashq qilgan sayin ortib boradi. Mushaklar qancha zo’r berib ishlasa energiya sarfi shunchalik ortiq bo’ladi. Masalan, jismoniy mashqlar vaqtida, energiya sarfi tananing 1 kg vazniga 1 soatda 1 kkal bo’lsa, odam tinch o’tirganda energiya sarfi tananing 1 kg vazniga o’rta hisob bilan 1,4 kkal bo’ladi; ish bajarmay tik turilganda 1,5 kkal yengil ish bajarilayotganda (idora xizmatchilari, tikuvchilar, nozik ish bajaruvchi mexaniklar, o’qituvchilar) – 1,8-2,5 kkal; yurish bilan bog’langan ozgina mushak ishida (shifokorlar, laborantlar, xat tashuvchilar, muqovachilar)-2,8-3,2 kkal; o’rtacha og’irlikdagi mushak ishi bilan bog’liq bo’lgan mehnatda (metalchilar, buyoqchilar, duradgorlar) – 3,2-4 kkal og’ir jismoniy mehnatda (binokor ishchilar, o’tni o’chiruvchilar, yer haydovchilar, temirchilar va boshqalar) – 5-7,5 kkal energiya sarflanadi (9.1 - rasm). 9.1-rasm. Turli jismoniy mehnat bilan shug’ullanadigan odamlarning bir kecha-kunduz davomida sarf qilinadigan energiya miqdori (kDj hisobiga) Energiya sarfiga qarab turli kasb egalarini bir necha guruhga bo’lish mumkin. Bu guruhlarning kecha-kunduzdagi energiya sarfi quyidagicha. Birinchi guruh - aqliy mehnat kishilari (olimlar, shifokorlar, muxandislar, idora xizmatchilari va boshqalar) 3000-3200 kkal. Ikkinchi guruh - mexanizasiyalashgan korxona ishchilari (tokarlar, frezeyerchilar, to’qimachilar, shahar transporti haydovchilari)-3500 kkal. Uchinchi guruh - qisman mexanizasiyalashgan korxonalarda jismoniy mehnat bilan shug’ullanadigan ishchilar (slesarlar, o’t yoquvchilar, qishloq xo’jalik ishchilari) – 4000 kkal. To’rtinchi guruh – og’ir jismoniy mehnat qiluvchilar – 4300-5000 kkal. Odamda energiya sarfi uning fiziologik holati va mushaklarning faoliyatiga bog’liq. Yuqorida aytib o’tganimizdek, mushak faoliyati vaqtida energiya ko’p sarflanadi. Energiya sarfining bunday o’zgarishi ish qo’shimchasini tashkil etadi va mushakning zo’r berib ishlashi bilan bog’liq (6.9.1-jadval). 9.1-jadval. Tinch va jismoniy mashqlar vaqtida energiyaning sarfi № Organizmning holati, ishning xususiyati Organizmning 1 kg massasi uchun 1 daqiqa davomida sarf bo’ladigan energiya, DJ (kkal) Uyqu 65 (15,5) Yotib dam olish (uyqusiz) 77 (18,3) Aqliy mehnat (o’tirib) 102 (24,3) Qattiq o’qish 105 (25) 50 m/daqiqada yurish 214 (51) 16 km/soat yurish 299 (71,4) 100 m/daqiqa uyda 457 (109) Chang’ida yurish 499 (119) Suzish 499 (119) 8 km/soat yurish 649 (154) 140 m/daqiqa yurish va yugurish 756 (180,3) 60 m ga yugurish 2715 (647,9) Uyquga nisbatan sekin-asta yugurgan vaqtda energiya 3 karra ko’proq, yaqin masofaga chopishda esa 40 karra ko’proq sarflanadi. Qisqa muddatli nagruzkada energiya karbonsuvlarning oksidlanishi evaziga sarflanadi. ADABIYOT 1. Aganyans E.K. i dr., Fiziologiya cheloveka. M.: Sovetskiy sport, 2005. 2.Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 3. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. M.: «Fizkultura, obrazovanie i nauka» 2001, 490 b. 4. Smirnov V.M., Dubrovskiy V.I. Fiziologiya fizicheskoo vospitaniya i sporta. – Moskva, «Vlados press», 2002, 605 s. 5. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka (ob щ aya sportivnaya, vozrastnaya): - Moskva, «Sport», 2015, 610 s. 6. Dubrovskiy V.I. Sportivnaya medisina. 2005, 528 b. 7. Smironov V.M. Fiziologiya cheloveka. M.: «Medisina», 2001, 606 b. 8. Raff G. Sekret ы fiziologii. S-P. «Binom», 2001, 448 b.

MODDA VA ENERGIYA ALMASHINUVI Reja: 1. Modda almashinuvi tiriklikning asosiy ko‘rsatkichi ekanligi. Ularning hayot ko‘rsatkichi ekanligi. Assimilyasiya va dissimilyasiya. 2. Karbonsuvlar va yog‘larning organizmdagi ahamiyati. Azot balansi. 3. Oqsil, karbonsuvlar va yog‘larga organizmning talabi. Oqsillarning biologik qiymati. Muskul ishini bajarishda oqsil, yog‘ va karbonsuvlar almashinuvining o‘zgarishi. 4. Energiya almashinuvi haqida tushuncha. Energiya hosil bo‘lishining aerob va anaerob mexanizmlari. Muskul ishida energiya almashinuvining o‘zgarishi.

1. Modda almashinuvi tiriklikning asosiy ko‘rsatkichi ekanligi. Assimilyasiya va dissimilyasiya Odam tashqi muhitdan ovqat qabul qilishi, organizmda uning o’zgarishi, hazm qilinishi, hosil bo’lgan qoldiq moddalarning tashqi muhitga chiqarilishi moddalar almashinuvi deyiladi. Modda va energiya almashinuvi, yoki metabolizm jarayonida organizmda mexanik, fizikaviy, kimyoviy o’zgarishlar ro’y beradi, termik va elektr hodisalari paydo bo’ladi. Murakkab organik birikmalar parchalanganda ularda mujassamlashgan potensial energiya bo’shab chiqib, issiqlik, mexanik, elektr energiyasiga aylanadi. Demak, metabolizm – bu organizmda yuzaga chiqadigan va uning hayotiy jarayonlarini amalga oshiradigan fizikaviy va kimyoviy jarayonlarining yig’indisidir. Metabolizm jarayonida hujayra va to’qimalarning faoliyati, o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan energiya hosil bo’ladi. Bu esa fiziologik tuzilmalar, hujayralar, ularning funksiyasini bajarishi uchun zarur bo’lgan energiya ehtiyojini qondiradi. Modda va energiya almashinuvi tabiatshunoslikning umumiy qonuni – materiya va energiyaning saqlanish qonuniga asos bo’ladi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas bog’liq bo’lgan ikki jarayon – ya’ni assimilyasiya (anabolizm) va dissimilyasiya (katabolizm) orqali o’tadi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining hujayralarga o’tishi assimilyasiya yoki anabolizm deyiladi. «Assimilyasiya» termini lotincha «assimulo»-o’xshataman so’zidan olingan bo’lib, lug’aviy tarjimasi «o’xshatish», «o’zlashtirish» demakdir. Assimilyasiya – atrofdagi muhitdan organizmga tushadigan moddalarni o’zlashtirish, hazm qilish jarayoni, buning natijasida o’sha moddalar tirik tuzilmalarning tarkibiy qismi bo’lib qoladi yoki organizmda zahira holida to’planadi. Assimilyasiya natijasida hujayralarning tarkibiy qismlari yangilanadi, ularning ko’payishi sodir bo’ladi. Organizm qancha yosh bo’lsa, unda assimilyasiya shuncha faol o’tadi. Bu esa organizmning o’sishi va rivojlanishini

ta’minlaydi. To’qimalarda saqlanadigan energiya beruvchi moddalar (glikogen, ATF) ning sintezlanishi uchun sarflanadi. Hujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi (yemirilishi) dissimilyasiya yoki katabolizm deyiladi. Dissimilyasiya (dissimulo- o’xshamaydigan qilaman so’zidan olingan) organizm faoliyati jarayonida murakkab organik moddalarining bo’linishi, o’zgarishi, ya’ni assimilyasiyaga qarama-qarshi jarayondir. Boshqacha qilib aytganda, dissimilyasiya jarayonida hujayralar tizimi, jumladan oqsil birikmalar tarkibiga kiradigan moddalarning parchalanishi, bo’linishi, tirik materiyaning yemirilishi demakdir. Buning natijasida energiya hosil bo’ladi va bu energiya assimilyasiya jarayoni uchun sarflanadi. Dissimilyasiya jarayoni natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar (karbonat angidrid, suv, azot qoldiqlari va boshqalar) ayirish a’zolari orqali tashqariga chiqariladi. Odam organizmida assimilyasiya va dissimilyasiya jarayonlari bir-biriga bog’liq holda davom etadi. Sog’lom bo’lgan katta odamlarda bu ikkala jarayon bir-biriga teng muvozanatda bo’ladi. Yosh organizmda assimilyasiya jarayoni ustunroq bo’lib, buning natijasida o’sish va rivojlanish ta’minlanadi. Keksa odamlar organizmida esa dissimilyasiya jarayoni ustun keladi. Shuning uchun ham keksalarning terisi salqi bo’lib, yuzlarida ajin paydo bo’ladi, tana mushaklari bo’shashib, ularning hajmi kichrayadi va qorni osilib qoladi. Og’ir kasalliklar vaqtida ham dissimilyasiya kuchayadi, shuning uchun hatto yosh odamning ham rangi so’liydi, terisi quriydi, yuzida ajin paydo bo’ladi, mushaklari bo’shashadi, tana vazni kamayadi. 2. Karbonsuvlar va yog‘larning organizmdagi ahamiyati. Azot balansi Karbonsuvlar organizmning asosiy energiya manbai bo’lib, tanada 1 g. karbonsuv biologik oksidlanganda 4,1 kkal yoki 17,8 kDJ energiya ajralib chiqadi. Karbonsuvlar (glyukoza shaklida) hamma hujayralar uchun ayniqsa bosh miya hujayralari uchun bevosita energiya manbai hisoblanadi. Glyukoza bosh miya

to’qimasining asosiy energetik manbai hisoblanadi, u miyaning nafas olishida, mediatorlar va ba’zi mikroergik birlashmalar uchun, asab to’qimalari uchun energiya manbai sifatida muhim rol o’ynaydi. Organizm energetikasida karbonsuvlarning muhim rol o’ynashiga sabab shuki, ular tez parchalandi va tez oksidlanadi, tana uchun qo’shimcha va tobora ko’proq energiya sarflash talab qilinganda ularning deposidan tezda olinishi va foydalanishi mumkin bo’ladi. Karbonsuvlar hujayra sitoplazma tarkibiga kirib, muhim plastik vazifani ham bajaradi. Karbonsuvlar suyak, tog’ay, biriktiruvchi to’qima hosil bo’lishida asosiy moddalar tarkibiga kirib, tayanch funksiyasini ham bajaradi. Karbonsuvlar organizmdagi biologik suyuqlikning asosiy tarkibiy qismini tashkil qilib, ular osmos jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, ular murakkab birikmalar tarkibiga kiradi va organizmda o’ziga xos xilma-xil funksiyalarni bajaradi (nuklein kislotasi, mukopolisaxarid). Karbonsuvlar jigarda kimyoviy moddalarni zararsizlantirishda hamda tanani immunologik himoya reaksiyasini ta’minlashda ishtirok etadi. Katta odamlarning bir kecha-kunduzdagi karbonsuvlarga bo’lgan ehtiyoji o’rtacha 500 g ni tashkil qiladi. Iste’mol qiladigan karbonsuvlarning 70% i hujayralarda oksidlanadi, shu orqali organizmning asosiy energetik talabi qoplanadi. Organizmga qabul qilingan karbonsuvlarning 25-28% i organizmda yog’ga aylanadi va faqat 2-5% glyukozadan glikogen sintez uchun sarflanadi. Odam tanasida karbonsuvlar almashinuvi quyidagi bosqichlar orqali amalga oshadi: - karbonsuvlarning oshqozon-ichak yo’lida hazm bo’lishi; - monosaxaridlarning qonga so’rilishi; - karbonsuvlarning oraliq almashinuvi; - gyukozaning buyrakda filtrlanishi va qayta so’rilishi. Karbonsuvlarning hazm bo’lishi . Ovqat bilan qabul qilingan murakkab karbonsuvlar ichak devorining shilliq pardasidan so’rilib o’tolmaydi. Karbonsuv so’rilib qon va limfa suyuqligiga o’tishi uchun monosaxaridlargacha parchalanishi shart. Shunday qilib, fermentlar ta’sirida murakkab karbonsuvlar

monosaxaridlargacha: asosan glyukoza, fruktoza va galaktozagacha ba’zi holatlarda pentozagacha parchalanadi. Karbonsuvlarning so’rilishi . Monosaxaridlar qopqa vena qoniga so’riladi. So’rilish apparati ichak shilliq qavatidagi vorsinkalar hisoblanadi. Monosaxaridlarning so’rilish tezligi har xil. Agar so’rilish tezligini 100 deb olsak, galaktoza uchun bu 110 ga teng, fruktoza uchun 43, mannoza uchun 19, pentozalar uchun 9-15 ga teng bo’ladi. Bundan ko’rinib turibdiki, geksozalar pentozalarga qaraganda tezroq so’rilar ekan. Monosaxaridlar ingichka ichak shilliq pardasida so’rilayotganda fosfatlanadi (fosfat kislota bilan birikadi), bunday birikmalarning hosil bo’lishi esa karbonsuvlarning so’rilishini tezlatadi. Karbonsuvlarnipng oraliq almashinuvi . Ichak devorlaridan so’rilib qonga o’tgan monosaxaridlar qon bilan bosh miyaga, jigarga, mushak va boshqa to’qimalarga boradi, bu organlarda har xil birikmalarga aylanadi yoki oksidlanadi. Karbonsuvlar almashinuviga asab tizimining ta’sirini birinchi bo’lib 1853 yilda Klod Bernar aniqlagan. U uzunchoq miyadagi 4-chi qorincha tubiga ukol (qand ukoli) qilib, jigardagi karbonsuvlar zaxirasining safarbar etilishini, so’ngra giperglikemiya va glikozuriya ro’y berishini kashf etgan. Jigar to’qimasidan kelgan glyukozadan glikogen hosil bo’ladi. Jigar glikogeni zaxira karbonsuvlar ekanligini ham K.Bernar hayvon jigarini olib tashlash yo’li bilan isbotlagan. Bunda glyukoza yetishmasligidan hayvon halok bo’ladi. Keyinchalik Mann va Magat (1921-1922) jigari olib tashlangan hayvonning qoniga glyukoza yuborib turib, uning hayotini saqlab turishga muvaffaq bo’ldilar. Bu tajribalar shuni ko’rsatadiki, jigar glikogeni qondagi qand miqdorini bir maromda ushlab turishda muhim rol o’ynar ekan. Hozirgi vaqtda shu narsa ma’lumki, karbonsuvlar almashinuvining turli xil jarayonlari uchun jigar javob berar ekan. Xususan: 1) jigarda glyukozadan glikogen sintezlanadi (zaxiraviy karbonsuv). Bu jarayon glikogenez d eyiladi. Agar qonda qand miqdori kamayib ketsa glikogen parchalanib yana glyukoza hosil bo’ladi, ya’ni glikogenoliz jarayoni ro’y beradi.

O'xshashlar

OTLARDA MODDA ALMASHINUVI BUZILISHLARI PATOLOGIYASI
Ekosistema tushunchasi va tuzilishi. Ekosistemada modda va energiya oqimi.
GEOGRAFIK QOBIQDA MODDA VA ENERGIYANING
NURLANISH ISSIQLIK ALMASHINUVI.
Moddalar almashinuvi oqsil, yog va uglevodlar