logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Movarounnahrga Islom dinini kirib kelishi va ta’lim-tarbiyaga ta’siri

Movarounnahrga Islom dinini kirib kelishi va ta’lim-tarbiyaga ta’siri

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.451171875 KB
Ko'chirib olish
Movarounnahrga Islom dinini kirib kelishi va ta’lim-tarbiyaga ta’siri Reja : 1. Movarounnahrni arablar tomonidan bosib olinishi va unda ta’lim- tarbiya muhiti. 2. Vatanimizda dunyoviy pedagogika g’oyalari va uning namoyandalari. 3. Vatanimizda diniy pedagogik g’oyalar va ularning namoyandalari. 4. Uyg’onish davri ta’lim tizimi. Movarounnahr (ikki daryo oraligi yoki daryo orqasidagi joy) VIII asrda arablar tomonidan bosib olingan, xalqimiz ma’naviy hayotida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Islom dini o’lkamiz ijtimoiy ma’naviy hayotida hukmron mafkura rolini o’ynay boshladi. Islom dinini xalqimiz ijtimoiy-ma’naviy takomilidagi roliga turli qarashlar mavjud: 1.Islom dini va arablar istilosini xalqimiz ma’naviy hayotidagi ta’sirni ideallashtirish. Bunday qarash "Avesto" va "Avesto"gacha davr tarixini yaxshi bilmagan va islom ruhoniylarining ayrim vakillari tomonidan e’tirof etiladi. Ularning fikricha: xalqimiz istilogacha yovvoyi qaloqlarcha turmush tarziga ega edi, arablar bizga madaniyat, ma’rifat olib kirgan. 2.Tanqidiy asosda yondashuv. Ovropa, Russiya olimlari ateistik (xudosizlik) nuqtai nazaridan yondashadi. Ularning fikricha arablar o’lkamizga jaholat, madaniyatsizlik, xurofotni olib kelganlar, boyliklarni talagan, tinch aholiga tajovuz qilganlar. 3.Islom dini va arablar istilosini ta’sirini xolisona baholash, bunday qarash O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng shakllanadi. Islom dini va arablar istilosi o’lkamiz ta’lim va pedagogik fikrlarni taraqqiyotiga qanday ta’sir etdi? 1.Islom dini Vatanimizga chetdan kirib kelganligi tufayli xalq uz ixtiyoriy bilan uni qabul qilmagan.Natijada xalq manaviyati ning barcha sohalarida birdan hukmronlikka erisha olmagan. 2.O’lkamizda fan va madaniyatning o’sha davrda ilg’or darajada rivojlanganligi islom g’oyalarini singishga to’sqinlik qilgan. 3.Vatanimizda o’ziga xos ta’lim tizimi vujudga keldi. Masalan: ta’lim- o’rganish maktab- ta’lim beradigan odam madrasa-muddaris kabilar yuzaga keldi. Vatanimizda pedagogik g’oyalar ikki yo’nalishda shakllandi va rivojlandi. 1. Dunyoviy pedagogika - uni asosida yunon olimlari asos solgan g’oyalar, hind eposlari g’oyalari, o’lkamizning o’ziga xos madaniyati,tajribalar, yutuqlar turardi. Dunyoviy pedagogika insonni tabiatning bir qismi sifatida , ta’lim tarbiya bilan kamolotga erishadi deb hisoblanadi. U yashayotgan muhit, uz xatti-harakati bilan bog’liq buladi deb asoslanadi. Bolani yoshligidan kasb-hunarga o’rgatish lozim deb, odob-axloqni foydasi to’g’risida g’oyalar olga suriladi. (namoyandalari) Muhammad Muso al Xorazmiy (780-850) Arab xalifaligining markazi Bog’dodda ilmlar uyi "Akademiyani" boshqargan. Akademiya qoshidagi madrasada mudarrislik qilgan. Uning "Astronomiyaga kirish ", "O’ttiz fasldan iborat astronomiya kirish". Vatanimizda XI asrga kelib yesh avlod ta’lim-tarbiyasi oid ju da ko’p asarlar paydo bo’ldi:Nizomul Mulkning "Siyosatnoma", Nosir Xisravning "Saodatnoma", Kaykovusning "Qobusnoma", Yusuf Xos Xo jibning "Kutag’du-bilig", Ahmad Yugnakiyning "Haqiqatlar armug’oni" kabilar. Burxoniddin Zarunjiy (1150-?) Marg’ilon madrasasida katta mu darris bo’lib, uning "O’quvchilarni ta’limga yo’llashga doir nasihatlar" asarida: fanning mohiyati va uni takomillashtirish; ta’lim jarayonida ongli bilim olish; ta’limda fanni, O’qituvchi sherik va vaziyatni tanlash; fan va olimlarni hurmatlash; ta’limda o’quvchi intilishi, tirishqoqlik, ularni o’stirish; darsni boshlash va uni hajmi, darsni o’tkazish tartibi haqida, mashg’ulot vaqti, ta’limda O’quvchini o’qitish va unga nasihat qilish, bilimlarni egallash haqida; ta’limda o’qituvchi va o’quvchining muvaffaqiyatini umid qilish haqida; ta’limda Xudodan qo’rqish haqida; ta’limda o’quvchi xotirasini tarbiyalash haqida kabi masalalar o’ziga xos usulda hal etiladi. Olimning fikricha, ilm egallash avvalo o’qituvchiga, o’qiyotgan ki tobiga, bilimga nisbatan tirishqoq va chidamli bo’lishni talab etadi. Bir darsni puxta o’zlashtirmay, bir kitobni tugatmay, bir o’qituvchida saboqni tashlab boshqasiga utma. Bilimni faqat oltitta shartiga rioya qilsa puxta egallab olasan: ziyraklik, kuchli istak, chidam, o’qituvchi nasihati va yetarli vaqt,- deb ta’kidlaydi. Maxmud Zamaxshariy (1074-1144). Uning ilm olamidagi mavqyeyi ni olimlar "Xorazm osmonidagi quyosh" deb nisbat berganlar. Arab olimlaridan biri "Agar Xorazmning Zamaxshar qishlog’idan chiqqan olim bo’lmaganida biz arablar uz ona tilimizni mutlaqo bilmasdan utib ketar edik"-deb yozgan ekan. Zamaxshariy: tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, geografiya, Hadis ilmlari sohasida asarlar yozgan: "Grammatika hikmatlari ", "Arab tili grammatikasi", "Eng yangi lug’at", "Vatan va tog’larning nomlari"asarlarini yozgan. Bu asarlar boshqa tillarga tarjima qilingan. Zamaxshariyning "Nozik hikmatlar"asari yeshlar tarbiyasi, ustoz-shogird munosabatlari, oila muammolari to’g’risida. Demak, Uyg’onish davrida dunyoviy pedagogika gullab yashnagan, ta’lim- tarbiya o’ziga xos yo’nalishda amalga oshirilgan Uyg’onish davri diniy pedagogikasi. Islom dini asosidagi pedagogika : 1. Islom dini g’oyalari, (xalifalik) siyosati, madaniyati va ma’naviyati ta’lim- tarbiyaning mazmunini belgilab beradi. 2. Arab tili davlat, fan, ta’lim tili edi. 3. Arablar tarixi, adabiyoti, urf-odatlari muqaddas edi. Uni bilish va unga rioya etish xar bir musulmonning burchi edi. Namoyandalar: Burhoniddin Marg’iloniy al-Rishtoniy (1121-1195) Mashhur fiqh ilmi olimi, mudarris bo’lgan. Uning "Ilmga kiruvchilar uchun birinchi asos", "Ilmni nihoyasiga yetkazuvchining qanoatlanishi", "Haj marosimi","Farzlar haqida risola" asarlarida didaktik masalalar talqin etilgan. Uning mashhur asari "Al- xidoya" bo’lib maktab va madrasalarda iymon, urf-odatlar va marosimlarni o’rgatish to’g’risida fikr yuritiladi. Bu asar butun islom dunyosi madrasalarida darslik bo’lgan. Fors, Ingliz, Turk, Rus tillariga tarjima qilingan. Uning "Fiqh sohalari bo’yicha qo’llanma" risolasida huquq, axloq, onglik, Nikoh masalalari yoritilgan. Shayx Aziziddin Nasafiy (XIIasr) "Haqiqatlar gulshani", "So’ngi maqsad", "Komil inson", "Usullar va shoxlar" asarlarida inson ma’naviyat bilan bog’liq masalalar yoritilgan. Uning mashhur asari "Ko mil inson"da sharoit, tariqat, ma’rifat va Haqiqatga erishish yo’llari bayon etilgan. U "Komil inson-yaxshi so’z, yaxshi amal, yaxshi xulq va ma’rifat egasidir. Uning tili, dili pok, ilm va niyati xam pok buladi"- deb yozadi. Demak, Uyg’onish davrida o’ziga xos diniy pedagogika shakllangan va rivojlangan. Uyg’onish davri ta’lim tizimi: Bu davrda o’ziga xos ta’lim muassasalari yuzaga kelgan. Uning bosqichlari: 1. Boshlang’ich maktablar. Bunday maktablar qishloq masjidlari qoshida bo’lgan. Uning vazifasi - bolalarga savod o’rgatish, Qur’on oyatlarini yod oldirish bo’lgan. 2. Madrasalar . Katta- katta masjidlar qoshida bo’lgan. Unda o’qiydigan talabalar: Katta talabalar, o’rta talabalar, kichik talabalarga bo’lingan. Madrasalarda dars tinglash ixtiyoriy bo’lib, mudarrisni talaba tanlagan saboq talabani qoniqtirmasa talaba bu mudarris oldiga bormay kuya qolgan. Mustaqil bilim olish, bilimini muddaris oldida namoyish etish ta’limning asosiy usuli hisoblangan. U yoki bu muammoni sharhlash mudarrisning vazifasi hisoblangan. 3. Qorixonalar. 4. Qizlar (otin bibilar) maktabi. Abu Nasr Forobiy -o’rta asr Sharqining mashhur mutafakkiri qadimgi yunon falsafasining Shardagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisidir. U Sirdaryo bo’yidagi O’tror (Forob) shahrida 873 yili tug’ilib, Shosh (Toshkent), Buxoro shaharlarida tahsil oldi, so’ng Arab xalifaligining markazi Bag’dod shahriga borib u yerda ko’p yil istiqomat qildi. Yunon faylasuflarining asarlarining mutolaa qilish, turli tillarni o’rganish bilan shug’ullandi. U turli sohalarga oid ilmiy asarlar qoldirdi. U o’z davrining faylasufi, musiqachisi, shoiri, qomusiy olimi sifatida shuhrat qozondi. U «Aql haqida risola», «Falsafadan oldin nimani o’rganish kerak», «Substansiya haqida», «Falsafa manbalari», «Logikaga kirish», «Masalalar manbai» kabi 160 dan ortiq risolalar yaratdi. Umrining so’ngi yillarida Damashqda yashadi. 950 yili vafot etdi. Forobiyning pedagogik ta’limotlari o’z davri uchun ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo’lib, insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan. Uning uqtirishicha insonni baxt-saodatga eltuvchi jamoa yetuk jamoa bo’la olishi mumkin. Komil insonni yaratish uni baxt-saodatga eltish har qanday jamoa boshlig’ining vazifasi bo’lishi darkor. Forobiyning ta’kidlashicha, insonni tarbiyalash ikki xil usul yordamida olib borilishi mumkin. Tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy, aqliy va axloqiy xislatlarni, bilimli bo’lishga, to’g’rilikni, haqiqatni sevishga jasur do’stlarga sadoqatli bo’lish kabi fazilatlarni egallashga yo’naltirmog’i lozim. Bunday insoniy fazilatlarga ega bo’lish uchun baxt-saodatga eltuvchi jamoa bo’lishi kerak. Olim ta’lim faqat o’z va o’rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshirilishini aytadi va tarbiyani har bir xalq, millatning amaliy malakalaridan iborat bo’lgan ish-harakat, kasb-hunarga o’rganishdan iborat deb hisoblaydi. Demak, Forobiy ta’lim va tarbiya berishni bir-biridan farq iladi. Ta’lim so’z bilan bir narsani uqtirish, o’rganish bilan amalga oshiriladi, yoshlar nazariy bilimlarni shu ta’lim yordamida egallaydilar. Tarbiya esa amaliy faoliyatda namoyon bo’ladi, yoshlarga u ma’lum ish- harakat, kasb-hunar, odob orqali singdiriladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida nazariy ilm bilan amaliy harakat-odat, malaka, faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga keladi. Forobiy ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi yoki ta’lim oluvchi shaxsga yakka holda yondashuvni, uning tabiiy, ruhiy va jismoniy xislatlarini nazarga olish zarurligini ta’kidlaydi. U bu haqida shunday yozadi «u barcha tabiiy xislatlarni, ularni oliy kamolotga yetkazish shu yoki kamolotga yaqin bo’lgan darajaga ko’tarishga xizmat iluvchi vosita yordamida tarbiyalashga muhtojdir. Insonlar turli ilm, hunar faoliyatga moyilligi va qobiliyatligi bilan tabiatan farq qiladilar. Teng tabiiy xislatlarga ega bo’lgan odamlar esa o’z tarbiyasi (malakalari) bilan tafovut qiladi. Tarbiyasi jihatdan teng bo’lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turlichaligi bilan bir-birlaridan far qiladilar». Tarbiya jarayoni Forobiyning fikricha tajribali pedagog o’qituvchi tomonidan tashkil etilishi, boshqarilib turilishi va ma’lum maqsadlarga yo’naltirilishi lozim, chunki «har bir odam baxtni va narsa-hodisalarni o’zicha bila olmaydi. Unga uning uchun o’qituvchi lozim» Forobiy insonga xos bo’lgan va uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi tafakkur va nutqning rivojlanishini ta’lim-tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon hisoblaydi. Forobiy insonni dunyo taraqqiyotining eng mukammal va yetuk yakuni deb biladi. Shunga ko’ra, u o’z asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish zarurligini aytadi va bunda ta’lim-tarbiya usullaridan kutilgan maqsad asosiy o’rinda bo’lishini aytadi. Forobiy ta’lim-tarbiyada tabiiyot hodisalaridan foydalanish va bu yo’lda boshqa kishilar bilan to’g’ri munosabatda bo’lib, jamiyatning ichki tartib- qoidalarini to’g’ri o’rganib, uning talablariga javob bera oladigan insonni yetishtirish zarurligini ta’kidlaydi. Forobiy insonning ma’naviy hayotida, asosan, uning ikki tomoniga aqli- ongiga va axlog’iga e’tibor beradi. Shuning uchun ta’lim -tarbiya, uning fikricha, insonni aqliy tomondan ham, axloqiy tomondan ham yetuk mukammal kishi qilib yetishtirishga qaratilmog’i lozim. Demak, ta’lim-tarbiyaning birdan bir vazifasi jamiyat talablariga to’la-to’kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda, farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. «Ideal shahar aholi ilmining fikrlari» hamda «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolalarida olimning bu fikrlari aniq ifodalangan. Forobiy ta’lim-tarbiya ishiga kirishish, uni oshlashdan avval odamlarning shaxsiy xislatlarini ilish lozimligini aytadi. Uning fikricha insonning xohish, ixtiyor, ifoda, yaxshilik va yomonlik kabi xislatlarini, nimaga qobiliyati borligini aniqlamay turib ishga kirishish kutilgan natijani bermaydi. Olimning uqtirishicha, kim-ki eng go’zal va foydali kashf etish fazilatiga ega bo’lsa va kashf etgan narsasi chindan ham o’zining va boshqalarning istagiga muvofiq bo’lsa, u xayrli va foydali bo’ladi. Forobiy ta’lim-tarbiya usullari haqida shunday yozadi «Amaliy fazilatlar va amaliy san’atlar kasb-hunar va ularni bajarishga odatlantirish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yo’l bilan hosil qilinadi birinchi yo’l – qanoatbaxsh so’zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so’zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g’ayrat, kasbga intilish, harakatga aylantiriladi Ikkinchi yo’l (yoki usul) - majbur etish yo’lidir. Bu usul gapga ko’nmovchi qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan ishlatilardi. Chunki ular o’z istaklaricha, so’z bilan g’ayratga kiradiganlardan emasdir. Ammo ulardan qaysi jiriki, nazariy bilimlarni o’rganishga astoydil kirishsa hamda fazilati yaxshi bo’lib, kasb-hunarlarni va juz’iy san’atlarni egallashga intilishi bo’lsa, bunday odamlarni majbur etmaslik, maqsad ularni fazilat egasi qilish va kasb-hunarga ahllarga aylantirishdir» Tarbiya berish usuli, Forobiyning fikricha ikki turli bo’ladi. «Avvalgi usul- san’atni o’z rag’batlari bilan o’rganuvchilarga intilish usuli. Ikkinchi usul esa majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul. Bolalar ustida turgan odam esa, muallim bo’lib, u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi». Forobiy bilimdon, ma’rifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan bunday deydi «Har kim-ki ilm-hikmatni o’rganaman desa uni yoshligidan boshlasin, sog’- salomatligi yaxshi bo’lsin, yaxshi axloq va odobli bo’lsin, so’zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan bo’lsin, barcha qonun-qoidalarni bilsin bilimdon, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol-dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar to’g’risida bilimga ega bo’lsin» Bu fikrlardan Forobiyning ta’lim-tarbiyada, yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda, xususan, aqliy-axloqiy tarbiyaga alohida e’tibor berganligi ko’rinib turibdi, uning e’tiqodicha, bilim, ma’rifat, albatta, yaxshi axloq bilan bezatmog’i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo’lib yetishmaydi. Olim, daraxtning yetukligi uning mevasi bilan bo’lganidek, insonning barcha xislatlari ham axloq bilan yakunlanadi, -deydi. Forobiy o’z davridagi yoshlarni ta’lim, bilim, hunar egallashlari, faoliyat ko’rsatishlari, mehnat qilishlari zarurligi xususida fikrlar bildirdi. U fikrlar hozir ham ta’lim-tarbiyada g’oyat muhimdir. Jahon ilm-ma’rifatining buyuk namoyandasi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan 783 yilda Xorazimiyda dunyoga kelib, 847-850 yillar oraligida Bag’dodda vafot etgan. Xorazmiy tug’ilib voyaga yetayotgan davrda Movarounnahr yirik madaniy va savdo markazlaridan biri edi. Olimning to’liq ismi Abu Abdullox Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy Al-Majusiydir, "Abu-Abdullox Muhammad " Islomga utganlarga beriladigan an’anaviy ism bo’lgan. Xorazmimning avlodlari majusiy kohinlaridan, ya’ni "mo’g’ullar"dan bo’lib, islomni otasi qabul qilgan bo’lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarida yozilishiga ko’ra Xorazmiy boshlang’ich ma’lumotni o’z uyida olgan, chunki uning otasi qadimiy diniy xamda dunyoviy bilimlardan xabardor bo’lgan. Shu tufayli al-Xorazmiy bolaligidanoq bu ilmiy manbalardan o’rganish imkoniyatiga ega bo’lgan. Muhammad Xorazmiy matematika bilan juda berilib shug’ullangan, bu sohaga oid barcha asarlarni qunt bilan o’rgangan, Arab, fors, hind, yunon tillarini xam o’rganib, bu tilda yaratilgani asarlarni xam o’qiy oladigan buladi. Lekin Xorazmiyning vatanidan chetda yashaganligini turlicha sharhlashadi. Chunonchi otasi majusiy kohinlardan bo’lganligi uchun xam arablari uni ta’qib qilganligi sababli u Xorazmiy tashlab ketishga majbur bo’lgan degan fikrlar xam mavjud. Xorazmiyshunos olim A.Axmedov xalifa Xorun ar-Rashidning o’g’li Ma’mun-ar Rashid Marvda xalifa noibi bo’lib turganda saroyida juda ko’p olimlarni tuplagan, so’ng xalifa bo’lib ko’tarilgach ularni xam Bag’dodda olib ketganini ta’kidlaydi. Biz A.Axmedovning fikriga qo’shilgan xolda yana quyidagilarni xam bayon etmoqchimiz. Buning sabablari -birinchilardan, o’sha davrda barcha ilmga intilgan olimlar ma’lum fanlarni egallab olganda so’ng ilm-fan markazlariga safar qilganlar va u yerda yetuk olimlar bilan muloqotda bo’lib, turli fanlar bo’yicha bahs-munozara yuritganlar maxsus sayyorgarlikdan va sinovlardan utganlar, o’zlarini fan olamida sinab qurganlar. Ikkinchidan xalifalikda ilm markazi sanalgan Damashq va Bag’dodda ilm-fanning taraqqiy etganligi va shaxsan xalifalarning ilm-fan taraqqiyotiga homiylik qilganligi xam olimlarni jalb etgan. "Baytal Xikma" da matematika, geodeziya, geografiya falakiyot va boshqa sohalar bayicha tadqiqotlar olib borildi va al-Xorazmiy maktabi yaratiladi. Olimning ayniqsa, matematikaga oid ilmiy merosi jahon ahamiyatiga ega bo’ldi. Xalifa al-Ma’mun hatto Muhammad al-Xorazmiy boshchiligida Hindiston va Rum (Vizantiya) Xazariya (Volganing kuyi oqimidagi) gi o’lkalarga bir necha marta ilmiy safarlar uyushtiradi. Olim insonning kamolga yetishi va insoniy munosabatlarda ilm-fanning muhimligi g’oyasini ilgari surgan xolda pedagogik fikr taraqqiyotida xam munosib urin egallaydi. Xorazmiy matematika, geografiya, geodeziya, falakiyot sohalarida yirik tadqiqotlar olib borgan. Lekin u matematika sohasidagi yangilik yaratgan nazariyotchi xamda pedagog-uslubiyatchi olim sifatida tarixda qolgan. 2) Xorazmim ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o’zining ulkan xossasini qo’shdi. "Al kitob al muxtasarki hisob aljabro va muqobala " asarida ("Aljabr va al muqoballa hisobi haqida qisqacha kitob") sonli kvadrat va chiziqli tenglamalar ularni yechish yo’llarni bayon etadi. Risola uch qismdan iborat bo’lib, birinchisi-algebraik qism uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir bo’lim keltiriladi. Ikkinchi - geometrik qism algebraik usul qullab o’lchashlar haqida, uchinchi qism vasiyatlar haqida bo’lib, muallif unar "Vasiyatlar kitobi" deb ataydi. Al-Xorazmiy matematika fanida abstraksiya (mavsumiylik) tushunchasini kengaytirdi. Induksiya yo’li bilan umumiy yechish usullarini hal etdi, deduksiya yo’li bilan umumiy usullar yordamida turli xususiy masalalarni yechdi. "Al-Jabr va muqobala" asari bilan xam matematika fanini rivojlantirib o’zidan avvalgi bilimlarni o’rgandi va ularni sintezlashtirish xamda amalda qo’llash usullarini bayon etdi. Shu asar tufayli "Al-Xorazmiy" nomli lotincha transkripsiyada "Algoritm" shaklini oldi, keyinchalik hozirgi zamon hisoblash matematikasining asosiy tushunchasi algoritm algorifmga aylandi. U matematikaning nazariy rivojlanishi bilan birga, undan turmushda foydalanish yullarini ham berdi, meros taksim qilishda vasiyatnomalarni tuzishda, mol taksim etishda odamlarga kerak bo’ladigan amaliy ishlarga zarur bo’lgan hisoblarni taqdim etdi. Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi "Hind arifmetikasi haqida kitob" ("Hisob al hind")dir. Asar unlik tizimi raqamlari (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) ga bag’ishlangan. Xorazmiy hindlarning falakiyot va matematikaga oid "Sindihind" nomli qo’llanmasini o’qib, uning yanglish va qiyin tomonlarini qayta ishlab yangi boblar qo’shdi va unli "Qisqargan sindihind" ("Algoritm hind hisobi haqida") deb atadi. Asar faqat Sharqdagina emas. Yevropada xam qo’llanma sifatida shuhrat taratdi. Unlik tizimining kashf etilishi sanoq tizimida inqilobiy o’zgarish yasadi va ta’rif beradilar. Yevropaga unlik tizim raqamlaridan foydalanib eng katta sonlarni yozish va joylarni aniq ko’rsatish X-XI asrlarda arablardan kirib kelgan. Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bo’lgan qo’shish, ayrish, ko’paytirish, bo’lish qoidalarini yaratgan. Turli "jins"dagi sonlarni ko’paytirish algoritmini xam bergan. Masalan, minut sekundlarni bir-biriga ko’paytirish uchun avvalo, bir xil shaklga keltirish ya’ni sekund yoki minutga aylantirishni ko’rsatgan. Maxsus bobda kasr va mimizdan chiqarish amallarini yozgan. Xorazmiy o’zining falakiyotga doir ishlarida hindlarning falakiyot jadvallarni tahlil etib, "Xorazmiy ziji" nomli bilan mashhur bo’lgan astronomik jadvallar tuzdi. Ma’lumotlarga kura VIII-XV asrlarda hammasi bo’lib trigonometriya, falakiyotga oid 100 ga yaqin zij - jadval mavjud bo’lgan. Ularning qatoriga boshqa olimlar bilan birga Xorazmiy tuzgan zijlar xam bor. Xorazmiyning "Sinus zijiri” asari XII asrda lotin tillari tarjima etilib, bir necha asr mobaynida undan foydalanib kelindi. Bundan tashqari, "Kitob suratil ard" ("Yerning surati kitobi") geografiyaga oid dastlabki kitob sanaladi. Bu asar A.Axmedovning taxminiga kura xaritani tavsiflagan asardir. U Xorazimiyning ko’p yillar olib borgan tekshirish-kuzatishlar ishlari natijasi bo’ldi. Unda olim Sharq mamlakatlari ustida kuzatishlar olib borib mamlakat va shaharlarning harakatlarini tuzadi, nomlar ro’parasida uzunlik va kenglik darajalarini ko’rsatadi. U geografiyaga oid yasashida Yerni yetti iqlimga bo’ladi, yer xaritasini tuzadi. Tashkilotchilarning ma’lumotlariga kura olamning turt xaritasini tuzadi. Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga kura- olamning turt xaritasi - Azov dengizi, Nil daryosi Yaqin va Urta Sharq mamlakatlari xaritasi saqlanib qolgan. Uning yuqoridagi asari xam Sharq va G’arbda katta ahamiyatga egadir. Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga xamda olgan bilimlaridan foydalanishga katta e’tibor berdi. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni tuplash ularni ifodalash va kuzatilganlarni uyushtira olish malaka va ko’nikmalarni hosil qilishga katta baho beradi. "Ul-kitob al muxtasar fi hisob aljabr va al-muqobala" asarida olishlarni uch guruhga buladi. ulardan o’zidan avvalgilar qilgan ishlarni amalga oshirishda boshqalaridan uzib ketadi va uni o’zidan keyin keluvchilarga meros qilib qoldiradi. Boshqasi o’zidan avvalgilarining asarlarini sharhlaydi va bu bilan qiyinchiliklarni osonlashtiradi, yopiqni ochadi yo’lni yangiladi va uni tushunarliroq qiladi yoki bu ayrim kitoblaridan nuqsonlar topadigan sochilib yotganini tuplaydigan odam bo’lib u o’zidan avvalgilar xamida yaxshi fikrda buladi, takabburlik qilmaydi va o’zi qilgan ishidan mag’rurlanmaydi. Xorazmiyning bu fikri bir tomondan, olimlarning ma’naviy yuksakligini yoritsa, ikkinchi tomondan, o’sha davrda ilmiy-tadqiqot ishlari va o’qitilishning usul va vositalaridan qay darajada foydalanganligini ko’rsatadi. Ko’pchilik mutafakkirlar qatori Xorazmiy xam bilim berishning ko’rgazmali tajriba usullari, savol-javob malaka-va ko’nikmalarni shakllantirish, bilimlarni sinash usullarimdan foydalangan. Masalan, Xorazmiyning arifmetikaga oid risolalari uning tafakkurni rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon etishga e’tibor berganligini ko’rsatadi. Xorazmiy bilishni sezgidan mantiqiy tasavvur orqali farq qilish haqida fikr bayon etgan: "Sezgi" orqali bilish bu qisman bilish bo’lsa, "mantiqiy" bayon bilish esa haqiqiy, bilishning muhim tomonini namoyon etadi. 3) Xorazmiy bilish nazariyasiga muhim hissa qushni. U birinchidan bo’lib, sinov-kuzatish va sinov usullariga asosan sonli samoviy qismlarning harakatini aks ettiruvchi jadval asosida matematik masalalarni algoritm metodida yechishni jalb chiqdi. U matematik masalalarni gollarni asosida odamlarning amaliy talablari natijasida yuzaga kelishini asoslaydi. Masalan, yer ishlari, binolar qurish, kanallar yechish. U birinchi marta insonlar o’rtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda ifodaladi. Xorazmiy ilmiy faoliyatining metodologik jihatlariga katta ahamiyat berdi. Xulosa qilib aytganda, al-Xorazmiy Yevropa va Sharqda falakiyot va matematika sohasidagi yangi davr ochdi. Hindlarning unlik tizim raqamlari Xorazmiy tufayli "Arab raqamlari" nomi bilan butun dunyoga yoyildi. Xorazmiy tarixga algebra fanining asoschisi sifatida kirdi. Xorazmiyning hayotiy va amaliy muammolarni hal etishga oid tavsiya etgan usullari fikriga oid masalalarni yechishda muhim qo’llanma bo’ldi. Xorazmiyning falakiyot va geodeziyaga oid kuzatishlari, geografiyaga oid asarlari, u chizgan Yer xaritasi xam Sharq va G’arb olimlari uchun chizgan tekshirish- kuzatish ishlarini olib borishda muhim qo’llanma bo’lib xizmat qildi. Olim "Yer sathini o’lchash" ("Alstralyabiya") "Quyosh soati to’g’risida", "Yahudiylar tarixi va ularning bayramlarini belgilash" va boshqa asarlari bilan xam fan rivojiga katta hissa qo’shdi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, al-Xorazmiy ilmiy bilim ta’lim usullari, ilm fanga qo’shgan ulkan hissasi bilan insonni aqliy kamolga yetkazishda, ta’lim-tarbiyada uz o’rniga egadir. Olimning ijodi haqidagi ma’lumotlar xam uning hayoti to’g’risidagi ma’lumotlar kabi juda kam. Saqlangan ma’lumotlarga kura, uning qalamiga mansub asarlarning soni undan ortiqdir: 1. Arifmetik asar, lotincha ("Algoritmi hind hisobi haqida") nomi bilan ma’lum. Asarning arabcha nusxalari saqlanmagan. 2. Al-kitob al-muxtassar fi hisob al-jabr val-muobala (al-jabr almukobala hisobi haqida kiskacha kitob) 3. "Ziji al-Xorazmiy " (Xorazmiy Ziji) arabcha nusxada saqlanmagan. Asarning 1007 yili ispaniyalik arab astronomi Maslama al-Majritiy (X-XI) kayta ishlagan nusxadan XII asarda Adelard Bat bajargan lotincha tajrimaning nusxalari mavjud. 4. Muhammad ibn al-Xorazmiyning ajoyib ishlaridan, Astarlab yordamida azimutni aniqlash ("Zaraif min amal Muhammad ibn Musa al-Xorazmiy ta rif as- samt bi-l-asturlob"), yagona arabcha qo’lyozmasi Istanbulda Ayo Sufiyo kutubxonasidan 4830/13-raqamli inventar (198-200 varaqlar, hijriy 620 yili ko’chirilgan) raqam bilan saqlanadi. Ruscha tarjimasi nashr etilgan. 5. Marmar soat haqida kitob (Kitob ar-ruxama) 6. Tarix kitobi (Kitob at-ta rix) 7. Abu Moslama al-Majritiy o’zining "G’oyat al-hakim" nomli asar da Xorazmiyning astromatik ma’noga ega asaridan sitata keltirdi. Bu asar saqlanmagan. 8. Yahudiylarning eralari va bayramlari haqida risola. (Risola fi istixroj ta rix al-yaxud va a yoxidim) kalendarga taalluqli. Bu kitobni tarjima qilgan. 9. Surati-l-arz kitobi (Kitob surati - l - arl) - Xorazmiy "Geografiya"si bu asar xam muallif tomonlaridan tarjima qilingan. 10. Asturloblar bilan amal tutish haqida kitob (Kitob al-amal bi-l - asturlobot. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy Xorazm poytaxtida hijriy 362 yilda, milodiy 973 yilda tug’ilgan. Uning tarbiyasi bilan Abu Nasr Iroqiy shug’ullanadi. X asrning birinchi yarimida Xorazm 2 qisimga bo’linib, bularning birida, ya’ni janubiy qismida Shoh Abu Abdulla Muhammad, ikkinchi qismida, shimoliy qismida esa Xorazm amiri Ma’mun ibn Muhammad hukmdor edi. 995 yilda bu ikki hukmdor o’rtasida taxt uchun bo’lgan kurashlar Ma’mun ibn Muhammad g’alabasi bilan tugadi. Yagona Xorazm davlati tashkil topdi. Xorazmshoh Abdullaning yengilishi Kot shahrida tinchgina ilm bilan shug’ullanayotgan kishilar hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Shular qatorida 22-23 yoshlardagi Beruniy xam ilmiy ishlarini to’xtalib, dastlab Jo’rjon so’ngra Ray shahriga ketishga majbur bo’ldi. 995-997 yillarda Ray shahridagi rasadxonada kuzatish va o’lchash ishlarini olib bordi. Beruniy boshlang’ich ta’limni qishloqdagi maktabda olgan, so’ngra yirik munajjim va matematik Abu Nasr ibn Iroq ta’lim-tarbiyasida ulg’aygan. U 17 yoshda yosh munajjim olim sifatida tanildi. Beruniy Xorazm, fors, arab, yunon, sanskrit va yahudiy tillarini puxta o’rgangan. Jo’rjon hokimi Qobus ibn Vashmgar saroyida ilmiy ijod qilish uchun qulay sharoitga ega bo’lib, yoshligida tuplagan materiallari asosida kitob yoza boshladi. 1000 yilda esa Beruniy "Qadimki xalqlardan qolgan yodgorliklar" nomli kitobni yozib tugatadi 1004 chi yilning boshlarida Beruniy Ma’mun 2 tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va saroyda shohning yaqin maslahatchisi sifatida faoliyat ko’rsatadi. Beruniy arabcha she’rlar yozadi. Beruniy "O’tmish yodgorliklari", "Xorazmning mashhur ayonlari", "Geodeziya", "Mineralogiya", "Hindiston", "Farmakologiya", "Qonuni Maqsudiy" va boshqa asarlarni yaratgan. 1010-1017 chi yillarda A.R.Beruniy Akalik va uzunlik jug’rofiy nuktalarni hisoblab chiqdi. 1016 yilda "Quyosh harakatini aniqlash yo’li" degan kitobni yozib tugatdi. "Ma’mun akademiya"si Beruniy uchun fan cho’qqilarini zabt etishga yordam berdi. 1029-1034 yillarda bo’lmish-Raxonga atab "Kitob at tavxim" , ya’ni "Falakiyot san’ati" muqadimmasiga tushuntirish kitobi asarini 1048 yil oxirida "Kitob as-Saydoni" singari asarlarini yaratdi. Al- Beruniy 150 dan optik noyob durdona kitoblar yozib qoldirdi. Shulardan bizgacha 30 dan ortiq kitobi yetib kelgan. Beruniy eng so’nggi nafasigacha dunyo sirlarini ochish bilan birga insoniyat yaratgan bilimlarni o’rganish, umumlashtirish va bayon etishga uz umrini sarflagan, Beruniy umrining so’nggi kunlarida bunday deb yozgan edi: "Birgina narsa uchun uzoqroq yashashim kerak edi, u xam bo’lsa qulimdagi notamom asarlarni tamomlash va oqqa ko’chirmay qolganlarni ko’chirish edi". Ammo, dahshatli o’lim, rahmsiz ajal buyuk olimning maqsudiga yetishishga imkon bermadi. U 2 dekabr 1048 yilda 75 yoshida G’azna shahrida vafot etdi. Beruniyda xalqparvarlik, vatanparvarlik, izchil insoniylik, haqiqiy ilmiy karash va xulosalash uzviy ravishda chambarchas bog’lik. Abu Rayhon Beruniyning ijtimoiylik, axloq va odobning asosiy masalalari bayicha karashlari insoniylik tuyg’usi bilan yo’g’rilgan. U xalqlar o’rtasidagi do’stlikni yoqlab, hukmdorlarning o’zaro urushlariga qarshi chiqadi. Uning ijtimoiy karashlari markazida inson, insoniy jamiyat turadi. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al Beruniy urta asrda juda og’ir mashaqqatli hayot kechirishga qaramasdan o’zining ilm fan va ma’rifat sohasidagi ulkan xizmatlari bilan butun dunyoga uz zamonasining buyuk faylasufi, munajjim matematigi, dorishunosi, jug’rofiyachisi, tarixchisi, adabiyotchisi, mashhur pedagogi va boshqa fanlarni chuqur bilgan qomuschi olim sifatida tanildi. Olimning ilmiy merosi hali urta asr sharoitida jaholatdan kutilmagan g’arbiy Yevropaga ilm nurini tarqatdi. Jumladan, uning "At-Tavhim", "Mas’ud qonuni" nomli asarlari o’sha davrda va keyingi davrlarda xam maktablarda o’qilib kelgan ekan. Beruniyning ilmiy faoliyati o’zidan keyingi avlodga xam juda katta ta’sir ko’rsatmoqda. Umar Xayyom, N.Tussiy, Chagmaniy, Ulug’bek, Ali Qo’shchi va boshqalar Beruniyni o’zlarining ustozlari deb hisoblangan ekanlar. Birinchi Beruniyshunos nemis olimi E.Zaxau Beruniyga "Fan okeanidan yakka-yu -yagona tuyadir" deb yuksak baho bergan. Demak, Beruniyning ilm-fan va madaniyat taraqqiyoti tarixida tutgan o’rni kattadir. Uning ta’lim-tarbiya to’g’risida bayon qilingan fikrlari Urta Osiyo xalqlarining pedagogika faniga oid fikrlar tarixini o’rganishda yuksak ahamiyatga egadir. Buyuk alloma Beruniy asarlarining mazkur va mohiyatidan, uning ta’lim- tarbiya to’g’risidagi olamshumul fikrlari madaniyat va tarix xazinasiga bitmas tuganmas hissa bo’lib qo’shilgan. Shunday qilib, buyuk olim Beruniyning ilmiy merosi tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy karashlari jamiyat va inson haqidagi qimmatli, fikrlari mehnatkashlarning, uquvchi yoshlarning ilmiy dunyoqarashini boyitish va kengaytirishda muhim ahamiyatga kasb etadi. Beruniy jamiyatda, ijtimoiy turmushda adolat masalasiga katta ahamiyat beradi. Jamiyatdagi juda ko’p muassasa, tashkilotlar Beruniy fikricha, zaruriy ehtiyojlar orqasida kelib chiqqan bo’lib, odamlarning o’zaro kelishuvlarining hosilasidir. Olim pulning paydo bo’lishini shahar, hunarmandchilikni vujudga kelishi, mehnat va mehnat mahsulotlarini taqsimlanish kabi masalalar inson aql zakovatiga, uning mashg’ulot turiga, kasb-koriga asoslanganligini takillaydi. Beruniy uchun insondan sharafliroq va qimmatliroq narsa yo’q. U kishilarning kundalik turmushdagi yurish turishlari, o’zlarining tutishi, odamlarning so’zi, qalbi, kiyim, bajargan mehnati hamma-hammasiga go’zal bo’lishini talab etgan. Beruniyning maqsudi inson qiyofasi, uning yurish turishi, xatti-harakati, uz ifodasi bilan yuzaga kelishini takror aytib, uquvchiga g’azallik qonunini yetkazadi. Beruniy tabiiy g’azalik bilan birga inson axlog’ida fe’l-atvorida g’azalik borligini tushunadi xamda birinchidan ikkinchisining tub farqini kuradi. Ulug’ olim va pedagog A.R.Beruniy o’zining buyuk xizmatlari bilan o’zbek xalqinigina emas, balki butun O’rta Osiyo xalqlarining faxri, butun jahon ilg’ar kishilarining iftixori sifatida yashab keldi va yashamoqda. Beruniy asarlari va unda inson kamoloti va tarbiyasiga bag’ishlangan g’oyalar. Yuqorida biz buyuk mutafakkir, olim va pedagog Beruniy asarlarini sanab utdik Beruniyning asarlarida ulug’ olimlarga xos ikki xususiyat bordir: 1. Hur va betaraf muomalada bo’lish. 2. Musbat bilimga nomuvofiq va aqlga uyg’un bo’lmagan bo’sh va asossiz fikrlarga bog’lanib qolmaslik. mavzuni tanqidiy ahyon bilan tadqiq etmoq, yetarli dalillar topilgandan keyin haqiqatni tasdiqlamoq lozim. U insonning kadr qimmatini ulug’lagan, insonlarning ishonch va ma’muriylari bir-birinikidan farq qilishiga diqqatni tortgan, ammo dunyo madaniyati takomil va shu rang-baranglik natijasida bunyod bo’lganini tasdiqlangan. Uning fikricha, insonlar uch sabab bilan baxtsizlikka duchor buladilar: 1. Inson yer yuzida yaratilganlar orasida eng mumtozidir. Ammo insonlar qizg’anchiqlik sababi bir birlarning qullarida bo’lgan narsalarga kuz tikadilar. Bu ham ijtimoiy xuzursizlikka sabab buladi. 2. Uz ishonchini, mazhabini va qabilasini boshqalardan ustun kuymoq insonlar orasida nifoqlarga yo’l ochadi. 3. Xurofotlar va bo’sh ishonchsizlik insonlikning takomilini orqaga surmoqda va tushunmovchiliklarni yuzaga keltirmoqda. Beruniy "Hindiston" asarida shularni yozadi: Bu kitob baholashish va tortishish kitobi emas, shuning uchun bu kitobda dushmanlar isbotini keltirmayman va haqiqatdan chetga chizganlarga qarshilik ko’rsatmayman. Bu faqatgina bayon qilish kitobgina xolos. .... Ilm esa jasad tabiatini uz xoliga kuyib, quyosh to’g’onidan yoki bulutdan tozalanganidek, nafs qorong’ilikdan tozalaydi. ..... Aql esa hyech qachon vaqt va zamonga bo’ylanmay, narsalarni haqiqatini bila oladi, o’tmish va kelajakdagi narsalar xam unga barobardir. Aqlning eng yaqin yordamchisi fikr va tabiat, eng uzoq yordamchisi beshta sezgidir. Sezgilar bilinganlardan bir bolagina fikrga yetkizsa, fikr uni sezgi yangilashlardan tozalab, aqlga topshiradi. Aql uning umumiy (ilm) ga aylantiradi va buni nafaqa bildiradi, nafs shu yo’l bilan olimlikga aylanadi. .... Yana boshqa quvvatlarni mayib amalga mos keladigan quvvatini egallash bilan xam ilm hosil buladi. ..... Yaxshi xulq, din talab etadigan xulqlar bo’lib, shoxobchalari ko’p bo’lsa xam, ularning fikricha, asl va asosi ko’p ma’nolarni uz ichiga olgan bir muncha ishlardan iboratdir. Ular : 1) O’ldirmaslik; 2) Yolg’on gapirmaslik; 3) O’g’irlik qilmaslik; 4) Zino qilmaslik; 5) Mol yig’maslik; 6) Keyin doimo pok va toza bo’lish; 7) hamisha ro’za tutib, o’zini qiynash; 8) Tangrini poklab va ulug’lab, uning ibodatiga yopishish. Beruniy insonni xar tomonlama kamol topishishini eng avvalo mehnat bilan, uqib ma’lumot va hunar egasi bo’lishi bilan bug’lik deb bilgan. Uning fikricha, inson aqli va ma’rifatligi bilan barkamol va rasodir. Ma’lumki, kishi kamolotida uch narsa (irsiyat, muhit, tarbiya) asosiy va yetakchi rol o’ynaydi. A.R.Beruniy inson kamoloti haqida gapirganda, uni go’zallik, ko’rkamlik, oliy janoblik mardlikda deb bildi. Biz- deb yozadi, olim, - ertalab nonushtasini qilib, kechqurun shomligini yeb-ichib yurganni mard kishi demaymiz. Mard kishi shunday odamki, erta-yu -kech dushmanga zarar-u, dastlarga foyda yetkazgan kishidir. Beruniy pedagogika tarixi va ta’lim- tarbiya masalalariga ijodiy yondashdi. Beruniy o’zining ta’lim-tarbiya ishlarida va karashlarida aniq fanlarni, chunonchi, eng avvalo, matematika, tarbiyashunoslik, fizika, kimyo va boshqalarni o’rganish, qolaversa, uquvchi, albatta, falsafa, mantiq va til ilmini bilish zarurligini alohida uqtiradi. Buyuk mutafakkirning ta’lim-tarbiya sohasidagi ishlari uz ichiga quyidagilarni oladi: 1. Aqliy va axloqiy tarbiya 2. Nafosat va mehnat tarbiyasi 3. Oilaviy tarbiya 4. Do’stlik va baynalmilal tarbiya. Beruniy fanlarni yaratgan bilimlarni o’rganishda ularga ongli va tanqidiy yondashgan. 1. Olim qaysi fan bilim mashhur bo’lmasin, u o’sha fanni sinchiklab o’rgangan, aniq ma’lumotlarni tuplagan va uz qarashlarini ishlab chiqib, yangi usul va xulosalar bayonida umumlashtirgan. 2. Sehrgar-jodugarlar uchun tekin daromad manbai bo’lgan soxta fanlarni fosh qilib, Bilimda haqiqiy fanlarni rolini uz tajriba va kuzatish metodlari orqali isbotlaydi. 3. Beruniy xalqlar tarixini bayon qilishda diniy, irqiy va milliy karashlardan xolis bo’lib, ta’lim olish va bu ishda qiyosiy tahlil metodidan foydalanishni ko’rsatadi. 4. O’qitishda yodlatish emas, balki tushining, mantiqiy fikrlash, xulosalar chiqarish yo’liga amal qilish lozimligini aytadi. 5. O’qitishda uquvchining qiziqishi va intilish hisobga olinish va muallim uz shogirdiga xushmomilali bo’lishini takillaydi. 6. O’qitishda turli usul va metodlarni qo’llash, ya’ni qarab chiqish, o’qilmagan mavzularni uqib olish, kerakli joylarni qayta uqib olish va umuman yana, yana uqib chiqish va tushunib olish lozimligini qayta-qayta uqtiradi. 7. Uquv qurollarini, kitoblarni e’tibor bilan avaylab-asrab tutish, bu kitoblar insoniyatning boyligi ekanligini ko’rsatadi. 8. Beruniyning fan uz yo’li bilan, din uz yo’li bilan yashashini uqtirgan, fanni dindan ajratish yo’lida birinchi bor haqiqatni himoya qilgan mutafakkir deb bilamiz. Ibn Sino butun musulmon Sharqining qomusiy aqli, jahon ilmi va madaniyatining eng mashru namoyandalaridan biridir. Ibn Sino o’rta asr fanining turli sohalari - falsafa, tibbiyot, tabiatshunoslik, badiy adabiyot bo’yicha yozgan asarlari bilan madaniyatimiz tarixida o’chmas iz qoldirdi, uning rivojiga katta hissa qo’shdi, o’z davrida «Shayx ur-rais» (Olimlar raisi) unvoni bilan taqdirlandi. Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona (hozirgi Vobkent tumani) da 980 yili tugildi. Ibn Sino maktabda o’qidi, turli ustozlardan saboq olib o’z davri ilmlari - matematika, mantiq, astronomiya, qonunshunoslik, fizika, falsafa asoslarini egalladi, xususan tibbiyot ilmini egallashga qiziqdi, tabiblik bilan shug’ullandi. U o’z davrining yetuk olimlari - Abu Rayhon Beruniy, Masihdi, Ibn Iroq Abu Xayr Xayyomlar bilan muloqotda bo’ldi. Ibn Sino o’z asarlarini osha davr ilmiy-adabiy tillari - arab va fors tillarida yozadi, 450 dan ortiq asar yaratdi, Ibn Sino 1037 yili vafot etadi. Ibn Sino «Tib qonunlari» asarida inson hayoti, uning faoliyati faqat uni o’rab olgan tabiat va tabiiy hodisalardan tashqaridagi narsalarga muhtojlik sezadiki, u narsalarni faqat mehnat qilish bilan yaratadi, lekin bu narsalarni faqat o’z mehnati bilan amalga oshira olmaydi, ularni yaratish uchun jamoa a’zolari o’zaro yaxshi munosabatda bo’lishlari kerak. Bu munosabat til, ma’noli ovozlar orqali yuzaga keladi. Yaxshilik odamlarni inoqlikka, yomonlik esa kelishmovchilikka olib boradi. Ibn Sinoning ta’kidlashicha, yaxshi odat, yaxshi xulq va yomon xulq haqidagi tushuncha, bilimlar insonda shu asosda shakllanib boradi. Inson ongli suratda harakat qiladi va u harakat natijasini biladi, ya’ni u kelajakni uylab harakat qiladi. Aniq maqsad bilan harakat qilish insonni va jamoani yomonlikdan saqlaydi, yaxshi ishlar qilishga yo’llaydi, unda ishonch tuyg’usini hosil qiladi. Ibn Sino yaxshilikka olib boruvchi axloq qoidalarni egallash, insonning axloqiy munosabatlarini rivojlantirishga yordam beruvchi tadbirlar orqali ta’lim- tarbiyani izchil amalga oshirish mumkinligini alohida qayd qiladi. Ibn Sino yosh bolalarni tug’ilgandan boshlab tarbiyalash masalasiga alohida e’tibor beradi. Bola tug’ilgandan boshlab oyoqda turguncha ma’lum tartibda tarbiyalanib borishi lozim. U tartib o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish, uxlatish, yo’rgaklash kabi tartiblardan iborat. Bularni ham ma’lum qoidalar asosida amalga oshirish darkor. Bola tabiatini mustahkamlashdagi muhim vositalar asta- sekin tebratish, musiqa eshittirish, ashula aytishdan iborat bo’lib, ular tartib bilan amalga oshirilsa, bola yaxshi uxlaydi. Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom baxsh etadi. Ibn Sino yosh bola tarbiyasini turli xil sharoitda ma’lum izchillik va tartib bilan olib borish haqida onalarga juda yaxshi maslahatlar beradi. Bolalarning o’spirinlikka o’tish davri tarbiyasi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, u davrda ularda xulq-atvor shakllanadi. Bola xulq-atvorining bir xil muvozanatda bo’lishi uchun uni keskin g’azablanishdan, qattiq qo’rquvdan va uyqusizlikdan saqlash zarur. Bu tadbir uni yoqimli xulq-atvorli qilib tarbiyalash imkonini beradi. «Bola xulqini mo’tadillikda saqlashga alohida e’tibor berish kerak. Undan ikki manfaat bor. Biri - bolaning ruxi uchun bo’lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo’lib o’sadi va keyinchalik u unga ajralmas malaka bo’lib qoladi Ikkinchisi - uning badani uchundir, chunki yomon xulq turli mijoz buzilishlaridan bo’ladi. Shuningdek agar yomon xulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi. Masalan, g’azab kuchli qizdiradi, qayg’u kuchli quritadi». Bola y yoshga to’lgandan so’ng uni maktabga berish kerak, o’qitish, bilim berish, o’rgatish ham asta-sekin amalga oshirilishi kerak. Bolaning kitob o’qishga haddan tashqari berilishi uning sog’ligiga salbiy ta’sir qiladi. Bolaning o’spirinlikka o’tish davrida bolaga og’ir jismoniy ish topshirilmasligi kerak. Ish topshirishda bolaning xohishi, istagi hisobga olinishi lozim. Bolaning kun tartibi ularning tanasi va nafasining salomatligini saqlash va o’sishini ta’minlashga qaratilgan bo’lmog’i lozim. Bularning hammasi bolaning tanasi va ruhiyati muvozanatini saqlash uchun xizmat qilishi lozim. Bolalar tarbiyasi - bu izchil va asta-sekin amalga oshiriladigan tartibdan iboratdir. Bola balog’atga yetguncha, ota o’z vazifasini bajarib borishi lozim. Avvalambor otaning majburiy vazifalaridan biri o’z farzandiga yaxshi nom berishidir. Bolani emizish davri tugab, mustaqil ovqatlanish davri boshlanishi bilan ota uning axloqiy tarbiyasiga kirishuvi zarur. Maqsadga erishish uchun tarbiyada ba’zan maqtash, ba’zan jazolash ham kerak. «Bola baquvvat bo’lib, so’zlashuv nutqini yaxshi tushuna boshlagan so’ng, u savod o’rganishga qobil buladi, shundan so’ng savodga o’rgata borish mumkin. Avvalombor axloqiy va aqliy tarbiya ularni yaxshi egallagan, irodali, dono, va dinga ishongan o’qituvchi va tarbiyachi tanlash kerak bo’ladi. U sog’lom, tozalikni sevuvchi, sofdil va odamlarga yaxshi munosabatda bo’la oladigan bo’lishi kerak. Ibn Sino bolalarni bitta-bitta, alohida o’qitishdan ko’ra, jamoa tartibda o’qitishni afzal deb biladi va uning ustunligi haqida gapirib shunday yozadi «O’quvchilar o’qish va tarbiya davomida ilmga chanqoqlik sezadilar. O’z bilimlari bilan g’ururlanadilar, bir-birlarining bilimlariga havas qiladilar. G’urur va o’ziga e’tibor tarbiyalanuvchilarning bir-birlaridan orqada qolmaslikka undaydi. o’quvchilar birga bo’lganda, doim bir-birlari bilan gaplashadilar va bu bilan o’z xotiralari va nutqlarini rivojlantiradilar» Ibn Sino bolalarga Qu’ronni va grammatik qoidalarni o’rgatib, dinning maqsadlarini tushuntirib bo’lgandan so’ng, ularni ma’lum hunarga jalb etishni, hunar asoslarini egallashlarga e’tibor berishni, ular hunarni egallab, o’z hayotlarini ta’minlay olishlariga e’tibor berishni tavsiya etadi. O’qituvchi bolani hunarga o’rgatishda uning qobiliyati, iste’dodi, imkoniyatlarini e’tiborga olishi kerak, barchani birdaniga bir hunarga o’rgatib bo’lmaydi. Ayrim bola tilni o’rganadi. Ayrimlari shoir bo’lib yetishadi yoki notiqlik san’atini egallaydi. Ilmlarning turli sohalaridan kimdir tilni o’rganish, kimdir boshqa ilmni o’rganishga kirishganidan so’ng, ba’zilarining tibbiy fanni, ba’zilarining geometriya ilmini tanlagani ma’lum buladi. Demak o’qituvchi bolalarga ta’lim berishga kirishishdan avval o’quvchining xulq-atvorini o’rganishi va bilimlarini tekshirib ko’rishi kerak buladi. Avvalo u o’quvchining nimaga e’tibor berishini tekshirib ko’rishi, so’ngra unga hunar yoki ilm turini tavsiya etishi kerak. Ibn Sino «Tib ilmlari qonuni» asarida bola katta bo’lib, yetilgan chog’ida jismoniy tarbiyaga ahamiyat berish zarurligini aytadi. Uning uqtirishicha, odamning yigitlik, yetuklik yoshida hamda ulg’aygan yoshida sog’lik- salomatligini saqlash uchun zarur bo’lgan jismoniy mashg’ulot bilan shug’ullanishi kerak. Ulug’ mutafakkir jismoniy tarbiya - deb inson salomatligi uchun zarur bo’lgan badanni turli xil mashg’ulot harakatlarga o’rgatishni nazarda tutadi. Uning fikricha jismoniy mashg’ulotlar bilan o’z vaqtida va mustahkam shug’ullanib boruvchi odam hyech qanday davolanishga muhtoj bo’lmaydi. Jismoniy mashg’ulot inson ruhini ham tetiklashtiradi. Ammo jismoniy mashg’ulotlar ortiqcha bo’lmasligi kerak aks holda badanning tezda charchab qolishiga olib keladi. Jismoniy mashg’ulotlarni butunlay tashlab yuborish esa, badanning qarib tezda ishdan chiqishiga sabab buladi. Har bir inson o’zining xulq-atvori, imkoniyatlari, qobiliyati, xohishiga qarab jismoniy mashg’ulot turini belgilab olishi kerak. Ibn Sino aql va aqliy tarbiyaning tabiiy va psixologik asoslarini aniqlashga harakat qiladi. Uning fikricha, hayot, hayotiy quvvat uch shaklda o’simlik, hayvonot va inson shaklida namoyon buladi. Ibn Sino bolaning ilma-fan yoki hunar egallashga intilishida o’qituvchining o’nga ilm, hunar o’rgatishi zarurligini uqtiradi. Ilm-fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy harakatlaridandir. Chunki ilm odamni masnaviy yuksaklikka ko’taradi, jamiyat ravnaqining asosiy omili bo’lib xizmat qiladi. Uning fikricha ta’lim-tarbiya avvalo aqliy tarbiyani, yoshlarga ilm-fan o’rgatishni jismoniy tarbiyani o’z ichiga oladi. Axloqiy tarbiya inson uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bolaning axloqiy tarbiyasi yoshlikdan, bolalikdan boshlanishi kerak. Eng muhim axloqiy boyliq Ibn Sinoning ta’kidlashicha adolatdir. Adolat muvozanat, atrof muhit tushunchalari bilan bog’liq. Axloqiy tushunchalar aqlga, aqliy bilimga asoslanishi lozim. Lekin inson qanchalik bilimdon, olim bo’lmasin, axloqiy talablarga tayanmasa u odobsizlik va yomonlikka yo’l quyadi. Ibn Sino o’zining «Qush tili» asarida ikkiyuzlamachilik, yolg’onchilik kabi xislatlarni qoralaydi, inson ustidan har qanday zo’ravonlikni inkor etadi. Ibn Sinoning yozishicha, insonning eng yaxshi fazilatlaridan biri o’zining yomon axloqiy xislatlarini anglab, ularni yo’qotishga intilishidir. Uning yaxshi xislatlari ichida boshqalarga e’tibor va hamqurlik bilan munosabatda bo’lishi maxsus o’rin tutadi. Kimki o’zining axloqini tarbiyalash uchun o’z oldiga quygan vazifasini bajarib, o’z xulqini tuzatishga intilsa, unga hyech narsa qo’rqinchli emas. Kimki o’z xatosini tuzatsa unda boshqalarning tarbiyasi haqida g’amxo’rlik qila olishi mumkin. Boshqa odamni tarbiyalamoqchi va uning axloqini tuzatmoqchi bo’lgan tarbiyachi, avvalo uni yaxshi o’rganishi va barcha vazifasini bajara olmaydi. Ya’ni bemorning kasalini bilmay turib, uni tuzatishga kirishgan odamday bo’lib qoladi. Tarbiya tarbiyalanuvchini yomon axloqiy xislatlardan ozod qilish, unga yaxshi axloqiy fazilatlarni singdirish jarayonida amalga oshiradi. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy- ro’zg’or tutish masalalari xususida ham so’z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila, ota-onaning asosiy vazifasidir. O’z kamchiliklarini tuzatishga qodir bo’lgan ota- ona tarbiyachi bo’lishi mumkin. Axloqiy tarbiyada eng muhim vositalar bolaning nafsoniyatiga, g’ururiga tegmagan holda, yakkama-yakka suhbatda bo’lish unga nasihat qilishdir. Nasihat qilishda suhbatdoshga nihoyatda hurmat bilan yondoshish uni kamsitmaslik kerak. Ortiqcha so’z aytib uni zeriktirmaslik zarur. Bir xil nasihatlarni qaytara berish ta’sir qilmaydi. Ibn Sino shunday yozadi «Sening fikrlaring bolaning yuragiga yetib borib, unga uylab, fikr yuritib ko’rishga imkon bersin. Agarda sening suhbatdoshing yoki do’sting sening so’zlaringga va nasihatingga e’tibor bermayotganini sezsang, suhbatni boshqa vaqtga ko’chir». Xalqimizning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari, xulq-atvoriga oid xislatlari XI asrda yashab ijod etgan ulug’ olim, mutafakkir Mahmud Qoshg’ariy ning «Devonu lug’ati turk» asarida keng bayon etilgan. Turkiy xalqlarning qadimgi manbalarida yoshlarga pandu nasihatlar, o’gitlaridan iborat ko’p uchraydi. M.Qoshg’ariy bu kitobni 1076-1077 yillarda yozgan. Geograf olim Hamidulla Hasanov shunday misol keltiradi 1914 yil Turkiyaning Diyorbakir shahrida bir beva xotin pulga muhtoj bo’lib, ekki qo’l yozmani keltiradi va 30 liraga sotishni so’raydi. Ammo, bu narxga kitobini hyech kim olmaydi. Bir kun do’konga keksa kitob muxlislaridan Ali Amri kirib qoladi va bir do’stidan qarz olib kitobni sotib oladi. «Devondagi» qo’shiqlarda tabiat manzaralari oz, va jang tasvirlari, sevgi muhabbat tuyg’ulari, o’git-nasihatlar o’z ifodasini topgan. «Devon» ko’p manbalarda M.Qoshg’ariy qo’shiqlarini xalq orasidan yig’ganligi ta’kidlanadi va g’oyaviy mazmuni tahlil qilinadi. She’rlar ilm olishning qadri, ilmli donishmand kishilarni hurmat qilish, mehmondo’stlik, xushxulqlik, mardlik va jasurlikni targ’ib etuvchi, o’z manfaatini ko’zlagan molparast, baxil, ochko’z, dastiga va xalqiga xiyonat kabi salbiy tomonlari qoralaydigan sherlar ko’p uchraydi. Bunday she’rlar turkiy xalqlar qadim-qadimdan boshlab inson shaxsini shakllantirishda ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor berganligini ko’rsatadi. Ayniqsa, pand-nasihatlarda asosiy o’rinni ilm olishga undan uning foydalari, ilm ahlini hurmat etish to’g’risidagi fikrlar egallaydi. Yoshlarga ilmli kishilarga yaqinlashishi, ulardan o’gitlar olishni maslahat beradilar. O’g’lim senga qoldirdim o’git, Unga amal qil, Olimlarga yaqinlash, bahra olgil tutib dil. Demak o’g’liga nasihat qilgan ota-ona bilimli kishilardan yaxshilik kelishiga ishonadi, ammo ularning fikrni eshitib gina qolmay, amalda unga rioya etishni ham uqtiradi. Lekin ilm-ma’rifat hamda hunar va yaxshi fazilatlarni yaxshi maqsadga yo’llash kerak deydilar. Olgil o’g’lim, mendan o’git, fazilat ol, Bunda ulug’ olim buli ilmingni yoy. Mazkur sherlar o’sha davrda ilm ma’rifatining qay darajada ulug’lanishini shuningdek ma’rifatparvarlik didaktik adabiyotining uzviy qismini tashkil etganini ko’rsatadi. Ular kimlarga hayotda qanday xatti-harakat qilishini o’rgatadi. Bilimli bo’lishi va birga noxush illatlardan saqlanishini zarurligi, manmanlik, maqtanchoqlikning zararli oqibatlari haqida nasihat qiladi. Ilm-ma’rifat o’rgangin, bo’lma mag’rur Maqtanchoqning sharmandasi chiqdi kur. Yuqoridagi ta’lim-tarbiyaga oid pand-nasihatlarga boy she’rlar inson turmushining turli tomonlariga oiddir. Inson hayotining abadiy emasligi, shuning uchun ham kishilarga yaxshilik qilish lozimligini yoshlik husniga ishonmoqlik suvga suyanish bilan barobar deydi. «Devonu lug’at» asarida xalqning ta’lim-tarbiyaga oid tajribalari ifodalagan maqollari ham mavjud, maqollarda ham qo’shiqlardagi kabi do’stlik va hamkorlik mehnatga muhabbat, ilm olishga va kasb hunar egallashga undan vatanparvarlik va qoniqardoshlik tuyg’usi, tejamkorlikning ahamiyati, isrofgarchilikning oldini olish adolat va adolatsizlik yaxshilik va yomonlikning oqibatlari xulq odob qoidalari, sihat salomatlikni saqlashga oid o’gitlar tashkil etiladi. Bularni biz «Devon»da ifodalangan qator maqolalarda ko’ramiz misol «Tirishqoqning labi yog’lik» «Yerinchoqning beti qonlik» maqolida tirishqoq odam mehnat qilib, yaxshi taomlar topadi, shunga ko’ra yog’li ovqatlar yeydi, erinchoq dangasa esa, yalqovligi tufayli ishidan qochadi va firibgarligi boshiga urib faryod chekadi degan ma’no yotadi, «Odamning olasi ishida, molniki sirtida» maqoli esa dilidagi xiyonatini yashirib, yuzaki yoqilish muomala qiluvchi kishilarga nisbatan aytiladi. «Odobining boshi til» iborasida esa xushko’ngillikning talablaridan biri odobini boshi til ekanligi, shirin so’z kishi martabaga ega bo’ladi degan ma’no yotadi. Shoir o’z so’zlarida esa bosiqlik o’zini tutib olish turmush tajribalari asosida paydo bo’lishni uqtiradi . Bilim ma’rifatli kishi kibr-havo manmanlikdan uzoq yuradi, unga insonning o’zi ham sababchi deb uqtiradi. Ilm sari intilishni unga bo’ysunishni kerak bo’lsa kibrini o’zidan nari surishi lozim deydilar. Aqlli odam - deyiladi sherlarida o’tkir bo’ladi, u har qanday o’git nasihatini xuddi yuqorida parvoz yetayotgan qushning pasta ovni ko’rgan tezlik bilan pastga sho’ng’ishiga o’xshatadi. Aqlli odam zehnining tezligi qush parvoziga qiyoslanadi. Qush ov ko’rsa, yuksaklardan pastga qular Olim kishi o’git bersa darhol uqar Hamma zamonlarda ham ilm fan aql ong va tafakkur qiymati og’ir kechgan ular halollik, johillik tomonidan taqib yetilgan. Bilimdonlar yoziladi Dunyo horib qiladi Odob go’shti buziladi Yerga tegib sudralar Ko’rinib turibdiki yeng qadimgi davrlarda yaratgan maqolalar ham xalqning ta’lim-tarbiyaga oid donishmandligi o’z ifodasini topgan va o’z ahamiyatini hozirgacha yo’qotmagan. Demak, kishilarni mukammallashtirishga xizmat qilgan ‘»Devon» dagi sheriy barcha maqolalar yegulikni tarkib qilgan, insonning kamolga yetishiga katta ta’sir qilgan. Xulosa qilib aytganda yeng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarga insonda yeng qadrlanadigan xislat jasurlik, mardlik, adolat, sadoqat, insoniylik xushxulqlik bo’lgan. Bu tislat o’z-o’zidan moyillanmagan, tabiat va jamiyatdagi o’zgarishlar ibtidoiy urug’chilik, qabilachilik turmush tarzi buni taqozo yetadi. Hayoti va faoliyati kitobi ilmining yaratilganligi haqida qisqacha ma’lumot. Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra Yusuf Xos Hojibning tarjimai xoliga faqat uning o’z asarida yozib qoldirgan ma’lumotlaridan bilamiz xalos. Yusuf Xos Hojibning tug’ilgan joyi Kuz urdi (ya’ni Bolasog’un) ekani ammo uni yozishda turli o’lkalarga safar qilgani va nihoyat uni vatani Qashqarda tugatgani taxmin qilinadi. U o’z asarini yoshi ellikdan o’tganda yozgan. Asarining (1069-1070) yilda yozib tug’ilganligini , uni sakkiz oyda yozib tugatganligini taxmin etiladi. Yusuf Xos Hojibning «Qutatg’u bilig» asari 6500 baytdan yoki 13000 misrdan iborat. Buyuk mutafakkir asarini yozib tugatgan Qoraxoniy hukmdori Tovgachxon huzuriga kelib unga taqdim etadi . Kitob xonga manzur kulib uning muallifiga Xos Hojiblik unvonni beradi. «Qutadg’u bilig» katta shuhrat qozonadi. Mazkur asarning shuhrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf Xos Hojibning o’z davrining yetuk mutafakkiri chuqur ilmli, donishmand kishi yedi. U o’z asarida tibbiyot, geografiya, riyozat, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya fikriga oid fikrlarni bayon etib, faylasuf va qomusiy olim sifatida o’zini namoyon etdi. Shunchaki u barcha ijtimoiy tabaqalar o’rtasidagi muomala, munosabatlarini yuritishi bilan diplomatiyaga oid qoidalar tuzishni yoritadi. Turli kasb egalari kasb- koriga oid talab va jamiyat axloqiy tamoyillarini tarannum yetish bilan ta’lim tarbiya sohasida o’ziga xos usulni yaratadi. Qutatg’u bilig - baxt va saodatga eltuvchi ilm, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Demak, asar nomidan ham nasihat, ta’lim-tarbiyaga oid, har tomonlama komil insonni tarbiyalaydi yetuk didaktik asar ekanligi ko’rinib turardi. Bu asarda Qoraxoniylar davlatini mustahkamlash, uning idora usullarini yaratish barcha tabaqa, toifadagi kishilar xulq atvori, jamiyatda tutgan o’rni davlatni iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy jihatdan mustahkamlash, davlat mustahkamlashning bosh tayanchi insoniy ma’naviy kamolga yetkazish masalalari qamrab olinadi . Yusuf Xos Hojib bu murakkab vazifani emas, balki tarbiyashunos olim sifatida ham o’zini namoyon etdi. Shunga ko’ra u yaratgan «Qutatg’u bilig» asari ta’lim-tarbiya tarixi, uning nazariy masalalari, komil imonni shakllantirishda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. «Qudadg’u bilig» asarida hokimiyat qoraxoniylar qo’liga o’tish munosabati bilan ta’lim-tarbiyaning ham hokimiyatni mustahkamlash va taraqqiy ettirish uchun xizmat etadigan o’ziga xos talab va tamoyillarini belgilash zarur edi. Shu uning ham mazkur asar didaktik, ya’ni ta’limiy axloqiy uslubda yozildi. Yusuf Xos Hojibning «Qudadg’u bilig» asarida yetuk inson kamolot yetkazishi masalalari.Mutafakkir kitobining an’anaviy boshlanmasidan keyinroq insonning haqiqiy baxti ilmida ekanligini bayon etadi. U bilimli buyuk, o’quvni ulug’ deb ta’riflaydi. Chunki zakovatli inson ulug’ bo’ladi. Bilimli kishi buyuk bo’ladi - deb ilmli kishilarni asil toifadagi kishilarga qo’shadi. Olim ezgu ishlarni barchasi ilm tufayli amalga oshirilishi mumkinligini aytadi. Yusuf Xos Hojib insonga bilim nechog’lik zarur bo’lsa , kasb-hunar egallashi ham shunchalik muhimligini asarda alohida ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojib insonni kamolga yetkazishning yana bir va eng muhim tomoni uni aqliy kamol topshirishi deb qaraydi. Mutafakkir o’zining axloqiy qarashlarini, ya’ni ijtimoiy munosabatlar jamiyatning barcha tabaqalar o’rtasidagi axloqiy munosabatlarni amaliyotga tayangan holda eritadi. Yusuf Xos Hojib takabburlik, mag’rurlanish, xushfe’llik qarshi qo’yadi. Shuningdek amaldorlarning xizmati baland, muruvvatli, samimiylik goh katta, goh kichik bo’lsin insonga xos fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojib insonning haqiqiy kamolga yetishida aqli va axloqiy tomondangina emas jismoniy tomondan ham sog’lom bo’lishi ikromliligiga katta e’tibor beradi . Shuningdek olim insonning turli marosimlar, yig’inlar, uchrashuvlar, ziyofatlarda o’zini tutishi, odob qoidalarga rioya etishi haqida ham fikr yuritib, insonning mezbonlik va mehmonlik qoidalari shartlari tartib intizomlari haqida muhim o’gitlarini beradi. Xulosa qilib aytganda, Yusuf Xos Hojib biz tahlil etgan mazkur asari insonni har tomonlama kamolga yetkazishning barcha masalalari, o’zining madaniy ifodasini topgan yirik ta’limiy axloqiy dostondir. Olim insonni kamolga yetkazish uchun quyidagilarni nazarda tutadi Qoraxoniylar hukmronligi davrida axloqiy jihatdan eng yuksak sanalgan asarlardan biri Ahmad Yugnakiy ning «Xibatulaxakoyik» (Haqiqat sovg’asi) asaridir.Mazkur asar mazmuni o’z davrining ijtimoiy, siyosiy, diniy, axloqiy, iqtisodiy masalalarini tashkil etib, o’nda o’sha davrdagi ta’limiy axloqiy asarlarda bo’lgani kabi bilimlilik, adolat, saxovat, muruvvat kabi hissiyotlar ulug’lanadi, yetuk insonni tarbiyalash g’oyasi olga suriladi. Ahmad Yugnakiy ismi Ahmad, otasining ismi Mahmud, u tug’ilib o’sgan joy Yugnak ekanligini o’z asarida aytib o’tdi.Mahmud manbalarga asoslangan holda «Xibatul-xakayik» tugrul Kilich Sipohsolarbekning nomiga atab yozilishi keltirib uning yozgan vaqti taxminan XII asr oxiri XIII asr boshlariga kelishini ta’kidlaydi. «Kutadgu bilig» kabi bu asar ham, Qoraxaniylar hukmronligi davrida yozilib, mamlakat ma’naviy hayoti muammolariga bag’ishlangan. Uning mazmuni ham didaktik xarakterga ega bo’lib ,buni «Xibatul-xakoyik» mundarijasining o’ziyoq ko’rsatib turibdi.Asar 14 bobdan iborat. Dostonning dastlabki to’rt bobi an’anaviyga kura muqaddima bo’lib, beshinchi bobida asosiy qismi belgilangan. Bu boblarda asosan bilimning ahamiyati jaholatning zarari, til odobi dunyoning foniyligi, saxovat va baxillik, kamtarlik hamda axloqning eng muhim xususiyatlari tarannum etiladi. «Kutadg’u bilik» asari kabi Ahmad Yugnakiyning «Xibatul xakayik» asarida ham markaziy urinda inson, uni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash masalasi turadi.Yetuklikning birinchi belgisi bilim bo’lganidek Ahmad Yugnakiyning ham asarining birinchi bobidayoq ilm manfaati ilmsizlikning jaholatining zarari haqida fikr yuritadi. Adib ilmli kishi bilan ilmsizni bir-biriga taqqoslash vositasida ilm ma’rifatning foydaliligini yuritib beradi. Ilmli kishi ilm bilan mashhur bo’lib nomi uchmagan holda, ilmsiz esa hayot bo’lsa ham nomi ulug’dir, bilim esa kishini yuksakliklarga ko’tarsa, ilmsizlik tubanlikka tushiradi deb ta’kidlaydi. A.Yugnakiyning «Xibatul xakoyiik» asarida ham boshqa ta’limiy axloqiy asarlar kabi insonni barkamol etishning ikkinchi belgisi bu uning xushxulqindadir deyiladi. Shuning uchun adib asarda axloqlikning tarkibiy qismi sanalgan tilni tiyish mol dunyoga xirs kuyishning oqibatlari saxovat va baxillik, kamtarlik va kibr-u havo va ochko’zlik haqida zulm va jinoyat yo’lidan saqlanishi haqida va halolni farqlay olishi kabi muhim masalalar ustida fikr yuritadi. A.Yugnakiy inson axloqligini ko’rsatuvchi muhim belgilaridan birinchisi til odobi deb biladi. Insonda ikki narsa bo’lsa unga muruvvat uning so’zlari yolg’on va ko’p so’zlashning oldini olishi yo’llarini boyon etadi. Yolg’onchi kishidan o’zingni uzoq tut sen umringni to’qsizlik bilan kechir og’iz va tilning mezoni to’g’ri so’zdir. So’zni to’g’ri so’zla, dilingni yoza de to’g’ri so’zni asalga, insonni davolovchi shifoga o’xshatadi. Adib to’g’ri so’zlash bilan birga sir saqlash haqida foydali nasihatlar beradi. Inson sir saqlash kerakligi hatto do’stiga ham sir aytsa, siri oshkor bo’lishi mumkinligini chunki kishining o’zida saqlanmagan sir boshqada ham saqlanishi mumkin emasligini insonlarda misollar bilan tushuntiradi. Asarning to’rtinchi bo’limi saxovat va baxillik oqibatlariga bag’ishlanadi. A.Yugnakiy ham boshqa mutafakkirlar kabi saxovatni eng ezgu insoniy xislatlardan deb biladi. Saxiylar hamma tomondan ulug’lanishi, dunyoga inson faqat ezgu nom qoldirishi kerakligini ta’kidlar ekan qullar ichida in’om beruvchi boyisi (quldur o’zi olib boshqalarga bermagan qullarning sutsizdir) deydi. Baxillikni adib davolab bo’lmaydigan kasallikka o’xshatadi. Saxiylikni baxillik ochko’zlik qarama-qarshilik quyiladi. Boyliq to’plab yemay ichmay boshqalarga bermay yashab kishilarning mol dunyosi do’stga emas, dushmanga buyurishini aytdi. A.Yugnakiy kamtarlik va inson yetukligini ko’rsatuvchi xislatlardan bo’lib kibrlilik va harislik insonni tubanlashtiradi. Kim o’zini balandda tutsa uni hyech kim hurmat qilmaydi, tavoze kamtarlik muloyimlik insonning husnidir deydi.U yaxshi xulq odobni shakllantirishi va yomon illatlardan saqlash yo’llarini tavsiya etadi. Misoli boylik tuplash va mulkonidan ketgan kishilarga mustaqil hayot kechirishni maslahat beradi. Ahmad Yugnakiy kishi gunoh qilsa ehtiyot bo’lib muomalada bo’lishi kerak, foydasiz tortishuvlar ulug’larning g’azabini keltirsa, kichiklarning xulqini buzadi, deydi. U kishilarni, ayniqsa amaldorlarni martabaga erishgan kamtar, samimiy bo’lishini mansabni endi suiiste’mol qilmaslikni maslahat qiladi.Ulug’likka yetishsang yengilma, agar atlas kiysang , bo’z kiyganingni unutma.Adib do’st- dushmanning farqiga yetish yaxshi kishilarni do’st tutishni maslahat beradi. Shuning uchun ham do’st tanlashda xato qilmaslikni ta’kidlaydi. Shuningdek doimo yaxshi kishilar bilan hamkor bo’lishini, kishining o’zi ham ezgu yaxshi ish qilib yashasa natijaga erishish mumkinligini ta’kidlaydi. Ba’zi tadqiqotchilar Ahmad Yugnakiy asarlarida zamonga norozilik kayfiyatlari mavjudligini aytdi. Lekin adabiyotning kuyidagi misralarning mazmuni u zamondan emas ba’zi kishilarni u xatti xulqidan norozi ekanligini ko’rsatadi. Xalqdan kuyib zamoningni ayblama, Zamoningni emas balki kishilarni aybla. Xulosa qilib aytganda A.Yugnakiy o’zining insonni kamolga yetkazish haqidagi qarashlari bilan pedagogik fikr taraqqiyotida o’z o’rniga ega. U inson kamoloti uchun muhim bo’lgan ahamiyat va axloqiy qoida va talablarni o’zida mujasamllashtirgan «Xibatul-xakayik» asarida komil insonni shakllantirishning o’ziga xos tuzilishini aytdi. Bunda u insonni kamolga yetkazishning eng muhim va asosiy mezonlaridan biri insonning bilimga ega bo’lishi yoki unga aqliy tarbiya berishi deb biladi. So’ng axloqiy-ma’naviy kamolga yetkazuvchi so’z odobi insondagi halollik, rostgo’ylik, saxiylik, kamtarlik sanoat samimiylik, chinakam do’st bo’lishini eng muhim insoniy xislatlar sifatida ta’riflaydi va bularga qarama-qarshi bo’lgan jaholat, baxillik, ochko’zlik, yolg’onchilik, takabburlik, zolimlik, shoshqaloqlik kabi illatlarni qoralab, u yomon oqibatlarni ko’rsatadi. Ahmad Yassaviy 1041 yilda Sayramda Ibrohim xonadonida tug’iladi. Yetti yoshida otasidan, so’ng onasidan yetim qoladi. U Arslonbob nomli insonning qulida tarbiya oladi. Ahmad Yassaviy ham juda ko’p tolibi ilm kabi tahsil oladi. U yerda mashhur Yusuf Xamodoniydan suluk odoblarini o’rganib, so’ng Turkistonga qaytadi va o’z tariqatiga asos soladi. U so’fiylik o’z tariqatini tarkib etishda she’rlardan foydalanadi. Islom dini aqidalarini va o’z g’oyalarini hikmatlarida ifoda etadi va shu bilan keng omma orasida kirib boradi. Yassaviy hikmatlarining axloqiy falsafiy ilohiy ildizlari to’g’ridan to’g’ri Qur’on g’oyalari Muhammad payg’ambar berib bog’lashadi. Chunki Ahmad Yassaviy rostlikni tarkib qiladi, faqat ollohga tavba bo’lishga undaydi. Uning hikmatlarida nasihat asosiy urin tutadi. Ularning barchasi so’fiylik tasavvufdagi haqiqatni bilishi haqli sevishi uchun nafs-u dunyodan chekinishdir. Insondagi har qanday illat qabohat, u ongidan ko’rib bilishi kerak ana shunda insonda ba’zi nuqsonlar qayta tiklanadi, deydi. Zero tasavvuf nafs lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs ochko’zlik, o’g’irlik, jaholat xudbinlikni keltirib chiqaradi.Shuning uchun qanoat Yassaviy shiori sanaladi. Ozgina qanoat qilishi , shukurlik, halol yeyish orqali inson haq bilan «ko’rinma» oladi, nafsga muta bo’lganlar esa xudbinlikdan qaytmaydi, nafs balosiga uchraydi. Nafslar kechib qanoat pesha qilgan, Har kimm tepsa rozi bo’lib busti singan, Yaxshilarga xizmat qilib duo olgan, Andox ochiq shohlar kuni armoni yo’q. Jondan kechmay xu-xu degan bari yolg’on, Bu gumrohlikning tugmang savol yo’lla qolgan, Haqni top o’zi pinhon so’zi pinhon, Ul sababdir olqishi uchda nerdim ma’no. Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va ustozlarga hurmatsizlik, ma’naviy shoshqaloqlik, yovuzlik, takabburlik rivoj topishi, nodon eng tubani mol bo’lishini nodonlik, razolat hukm so’rgan joyda ma’rifat bo’lmaydigan o’lkada mamlakat inqirozga yuz tutadi deydi. Yassaviy hikmatlarida haqqa yetib yo’lini tarkib qilar ekan, insonni jaholat botqog’idan xalos qilishini ilgari so’radi. Ahmad Yassaviy ham ruhiy kamolotga intilganlar, zero u intilgan komillikka yetishishi unga muhabbat, shu ishq-u dardi bilan yashash sabr qanoat, to’g’rilik va rostgo’ylik, samimiyat, nafsni tiyish va undan g’olib bo’lish har bir inson qalbini chirik illatlardan pok etadi. U bir maqsadga inson kamolotiga turli yo’llar bilan yetishga harakat qilgan. Adabiyotlar: 1. Safo Ochil, K.Hoshimov "O’zbek pedagogikasi antologiyasi" - T.,"O’qituvchi", 1995. 2. K. Hoshimov "Pedagogika tarixi" "O’qituvchi" -T., "O’qituvchi",1997 yil. 3. O. Xasanova "Pedagogika tarixidan xrestomatiya" -T., "O’qituvchi", 1994. yil. 4. A.Xasanov "Pedagogika tarixi" -T., "O’qituvchi", 1998 yil.

Movarounnahrga Islom dinini kirib kelishi va ta’lim-tarbiyaga ta’siri Reja : 1. Movarounnahrni arablar tomonidan bosib olinishi va unda ta’lim- tarbiya muhiti. 2. Vatanimizda dunyoviy pedagogika g’oyalari va uning namoyandalari. 3. Vatanimizda diniy pedagogik g’oyalar va ularning namoyandalari. 4. Uyg’onish davri ta’lim tizimi.

Movarounnahr (ikki daryo oraligi yoki daryo orqasidagi joy) VIII asrda arablar tomonidan bosib olingan, xalqimiz ma’naviy hayotida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Islom dini o’lkamiz ijtimoiy ma’naviy hayotida hukmron mafkura rolini o’ynay boshladi. Islom dinini xalqimiz ijtimoiy-ma’naviy takomilidagi roliga turli qarashlar mavjud: 1.Islom dini va arablar istilosini xalqimiz ma’naviy hayotidagi ta’sirni ideallashtirish. Bunday qarash "Avesto" va "Avesto"gacha davr tarixini yaxshi bilmagan va islom ruhoniylarining ayrim vakillari tomonidan e’tirof etiladi. Ularning fikricha: xalqimiz istilogacha yovvoyi qaloqlarcha turmush tarziga ega edi, arablar bizga madaniyat, ma’rifat olib kirgan. 2.Tanqidiy asosda yondashuv. Ovropa, Russiya olimlari ateistik (xudosizlik) nuqtai nazaridan yondashadi. Ularning fikricha arablar o’lkamizga jaholat, madaniyatsizlik, xurofotni olib kelganlar, boyliklarni talagan, tinch aholiga tajovuz qilganlar. 3.Islom dini va arablar istilosini ta’sirini xolisona baholash, bunday qarash O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng shakllanadi. Islom dini va arablar istilosi o’lkamiz ta’lim va pedagogik fikrlarni taraqqiyotiga qanday ta’sir etdi? 1.Islom dini Vatanimizga chetdan kirib kelganligi tufayli xalq uz ixtiyoriy bilan uni qabul qilmagan.Natijada xalq manaviyati ning barcha sohalarida birdan hukmronlikka erisha olmagan. 2.O’lkamizda fan va madaniyatning o’sha davrda ilg’or darajada rivojlanganligi islom g’oyalarini singishga to’sqinlik qilgan. 3.Vatanimizda o’ziga xos ta’lim tizimi vujudga keldi. Masalan: ta’lim- o’rganish maktab- ta’lim beradigan odam madrasa-muddaris kabilar yuzaga keldi. Vatanimizda pedagogik g’oyalar ikki yo’nalishda shakllandi va rivojlandi.

1. Dunyoviy pedagogika - uni asosida yunon olimlari asos solgan g’oyalar, hind eposlari g’oyalari, o’lkamizning o’ziga xos madaniyati,tajribalar, yutuqlar turardi. Dunyoviy pedagogika insonni tabiatning bir qismi sifatida , ta’lim tarbiya bilan kamolotga erishadi deb hisoblanadi. U yashayotgan muhit, uz xatti-harakati bilan bog’liq buladi deb asoslanadi. Bolani yoshligidan kasb-hunarga o’rgatish lozim deb, odob-axloqni foydasi to’g’risida g’oyalar olga suriladi. (namoyandalari) Muhammad Muso al Xorazmiy (780-850) Arab xalifaligining markazi Bog’dodda ilmlar uyi "Akademiyani" boshqargan. Akademiya qoshidagi madrasada mudarrislik qilgan. Uning "Astronomiyaga kirish ", "O’ttiz fasldan iborat astronomiya kirish". Vatanimizda XI asrga kelib yesh avlod ta’lim-tarbiyasi oid ju da ko’p asarlar paydo bo’ldi:Nizomul Mulkning "Siyosatnoma", Nosir Xisravning "Saodatnoma", Kaykovusning "Qobusnoma", Yusuf Xos Xo jibning "Kutag’du-bilig", Ahmad Yugnakiyning "Haqiqatlar armug’oni" kabilar. Burxoniddin Zarunjiy (1150-?) Marg’ilon madrasasida katta mu darris bo’lib, uning "O’quvchilarni ta’limga yo’llashga doir nasihatlar" asarida: fanning mohiyati va uni takomillashtirish; ta’lim jarayonida ongli bilim olish; ta’limda fanni, O’qituvchi sherik va vaziyatni tanlash; fan va olimlarni hurmatlash; ta’limda o’quvchi intilishi, tirishqoqlik, ularni o’stirish; darsni boshlash va uni hajmi, darsni o’tkazish tartibi haqida, mashg’ulot vaqti, ta’limda O’quvchini o’qitish va unga nasihat qilish, bilimlarni egallash haqida; ta’limda o’qituvchi va o’quvchining muvaffaqiyatini umid qilish haqida; ta’limda Xudodan qo’rqish haqida; ta’limda o’quvchi xotirasini tarbiyalash haqida kabi masalalar o’ziga xos usulda hal etiladi. Olimning fikricha, ilm egallash avvalo o’qituvchiga, o’qiyotgan ki tobiga, bilimga nisbatan tirishqoq va chidamli bo’lishni talab etadi. Bir darsni puxta o’zlashtirmay, bir kitobni tugatmay, bir o’qituvchida saboqni tashlab boshqasiga utma. Bilimni faqat oltitta shartiga rioya qilsa puxta egallab olasan: ziyraklik, kuchli istak, chidam, o’qituvchi nasihati va yetarli vaqt,- deb ta’kidlaydi. Maxmud Zamaxshariy (1074-1144). Uning ilm olamidagi mavqyeyi ni olimlar "Xorazm osmonidagi quyosh" deb nisbat berganlar. Arab olimlaridan biri "Agar

Xorazmning Zamaxshar qishlog’idan chiqqan olim bo’lmaganida biz arablar uz ona tilimizni mutlaqo bilmasdan utib ketar edik"-deb yozgan ekan. Zamaxshariy: tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, geografiya, Hadis ilmlari sohasida asarlar yozgan: "Grammatika hikmatlari ", "Arab tili grammatikasi", "Eng yangi lug’at", "Vatan va tog’larning nomlari"asarlarini yozgan. Bu asarlar boshqa tillarga tarjima qilingan. Zamaxshariyning "Nozik hikmatlar"asari yeshlar tarbiyasi, ustoz-shogird munosabatlari, oila muammolari to’g’risida. Demak, Uyg’onish davrida dunyoviy pedagogika gullab yashnagan, ta’lim- tarbiya o’ziga xos yo’nalishda amalga oshirilgan Uyg’onish davri diniy pedagogikasi. Islom dini asosidagi pedagogika : 1. Islom dini g’oyalari, (xalifalik) siyosati, madaniyati va ma’naviyati ta’lim- tarbiyaning mazmunini belgilab beradi. 2. Arab tili davlat, fan, ta’lim tili edi. 3. Arablar tarixi, adabiyoti, urf-odatlari muqaddas edi. Uni bilish va unga rioya etish xar bir musulmonning burchi edi. Namoyandalar: Burhoniddin Marg’iloniy al-Rishtoniy (1121-1195) Mashhur fiqh ilmi olimi, mudarris bo’lgan. Uning "Ilmga kiruvchilar uchun birinchi asos", "Ilmni nihoyasiga yetkazuvchining qanoatlanishi", "Haj marosimi","Farzlar haqida risola" asarlarida didaktik masalalar talqin etilgan. Uning mashhur asari "Al- xidoya" bo’lib maktab va madrasalarda iymon, urf-odatlar va marosimlarni o’rgatish to’g’risida fikr yuritiladi. Bu asar butun islom dunyosi madrasalarida darslik bo’lgan. Fors, Ingliz, Turk, Rus tillariga tarjima qilingan. Uning "Fiqh sohalari bo’yicha qo’llanma" risolasida huquq, axloq, onglik, Nikoh masalalari yoritilgan. Shayx Aziziddin Nasafiy (XIIasr) "Haqiqatlar gulshani", "So’ngi maqsad", "Komil inson", "Usullar va shoxlar" asarlarida inson ma’naviyat bilan bog’liq masalalar yoritilgan. Uning mashhur asari "Ko mil inson"da sharoit, tariqat, ma’rifat va Haqiqatga erishish yo’llari bayon etilgan. U "Komil inson-yaxshi so’z, yaxshi amal, yaxshi xulq va ma’rifat egasidir. Uning tili, dili pok, ilm va niyati xam pok buladi"- deb yozadi.

Demak, Uyg’onish davrida o’ziga xos diniy pedagogika shakllangan va rivojlangan. Uyg’onish davri ta’lim tizimi: Bu davrda o’ziga xos ta’lim muassasalari yuzaga kelgan. Uning bosqichlari: 1. Boshlang’ich maktablar. Bunday maktablar qishloq masjidlari qoshida bo’lgan. Uning vazifasi - bolalarga savod o’rgatish, Qur’on oyatlarini yod oldirish bo’lgan. 2. Madrasalar . Katta- katta masjidlar qoshida bo’lgan. Unda o’qiydigan talabalar: Katta talabalar, o’rta talabalar, kichik talabalarga bo’lingan. Madrasalarda dars tinglash ixtiyoriy bo’lib, mudarrisni talaba tanlagan saboq talabani qoniqtirmasa talaba bu mudarris oldiga bormay kuya qolgan. Mustaqil bilim olish, bilimini muddaris oldida namoyish etish ta’limning asosiy usuli hisoblangan. U yoki bu muammoni sharhlash mudarrisning vazifasi hisoblangan. 3. Qorixonalar. 4. Qizlar (otin bibilar) maktabi. Abu Nasr Forobiy -o’rta asr Sharqining mashhur mutafakkiri qadimgi yunon falsafasining Shardagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisidir. U Sirdaryo bo’yidagi O’tror (Forob) shahrida 873 yili tug’ilib, Shosh (Toshkent), Buxoro shaharlarida tahsil oldi, so’ng Arab xalifaligining markazi Bag’dod shahriga borib u yerda ko’p yil istiqomat qildi. Yunon faylasuflarining asarlarining mutolaa qilish, turli tillarni o’rganish bilan shug’ullandi. U turli sohalarga oid ilmiy asarlar qoldirdi. U o’z davrining faylasufi, musiqachisi, shoiri, qomusiy olimi sifatida shuhrat qozondi. U «Aql haqida risola», «Falsafadan oldin nimani o’rganish kerak», «Substansiya haqida», «Falsafa manbalari», «Logikaga kirish», «Masalalar manbai» kabi 160 dan ortiq risolalar yaratdi. Umrining so’ngi yillarida Damashqda yashadi. 950 yili vafot etdi. Forobiyning pedagogik ta’limotlari o’z davri uchun ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo’lib, insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan. Uning uqtirishicha insonni baxt-saodatga eltuvchi jamoa yetuk jamoa bo’la olishi

O'xshashlar

TABIAT BURCHAGININING TA’LIM TARBIYAGA ALOQASI
TARBIYA NAZARIYASI. OILA PEDAGOGIKASI. GLOBALLASHUV VA UNING TARBIYAGA TA’SIRI
XIX asr oxiri –XX asr boshlarida Turkistonga Yevropa memorchiligining kirib kelishi
Islom dini
ISLOM QADRIYATLARI