MAVZU: MUSTAQILLIK YILLARIDA DAVLAT BOSHQARUVI TIZIMIDA AMALGA OSHIRILGAN ISLOHOTLAR Reja: 1.Konstitutsiyaning qabul qilinishi 2. Ichki siyosiy islohotlar 3. Iqtisodni liberallashtirish 4. Ijtimoiy sohada amalga oshrilgan islohatlar 1. Konstitutsiyaning qabul qilinishi Konstitutsiya bir davlatning asosiy qonuni bo'lib, davlat tizimi, fuqarolarning huquqlari va majburiyatlari, hukumat tuzilishi va boshqa asosiy qonunchilik qoidalarini belgilab beradi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan. Mazkur sana Respublikada Konstitutsiya kuni sifatida nishonlanadi. O'zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi 1991-yilda mustaqillik qo'lga kiritilgandan so'ng, yangi davlatning huquqiy asoslarini yaratish zaruriyatidan kelib chiqqan. Ushbu jarayon dastlabki tayyorgarlik ishlaridan boshlab qo'shimcha tadqiqotlar, loyihalar ishlab chiqish va keng jamoatchilik fikrini o'rganishni o'z ichiga olgan. Konstitutsiyaning tayyorlanishi va qabul qilinishi bo'yicha maxsus konstitutsiyaviy komissiya tuzilgan. 1992-yilning yoz oylarida Konstitutsiya loyihasi bir necha bor keng jamoatchilikka taqdim etilgan va alohida muhokamalardan so'ng yagona loyihasini tasdiqlash jarayoni boshlandi. Ushbu loyihada davlat tuzumi, fuqarolar erkinliklari va huquqlarining keng doirasi, ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotining barcha muhim jihatlari e'tiborga olingan edi. O'zbekiston Konstitutsiyasi 6 bo'lim, 26 bob va umumiy 128 moddani o'z ichiga oladi. Bu hujjatning mazmuni O'zbekistonning mustaqilligi, hududiy yaxlitligini, davlatning xalqchil, demokratik va huquqiy davlat tamoyillari asosida rivojlanishini qamrab oladi. Konstitutsiya qabul qilingan kundan boshlab, uning mazmuni butun mamlakat bo'ylab buzilmas ustuvorlikka ega bo'ldi va mamlakatning rivojlanishida asosiy yo'nalish sifatida xizmat qildi. Asosiy huquqiy hujjat sifatida Konstitutsiya, davlat hokimiyatining barcha tarmoqlari faoliyatining huquqiy asosini tashkil etadi, fuqarolar va davlat organlari o'rtasidagi huquqiy aloqani tartibga soladi. Shu sababli, Konstitutsiyani qabul qilish mamlakat uchun tarixiy ahamiyatga ega voqea hisoblanadi. Taqdim etilgan Konstitutsiya loyihasi qabul qilinayotganida, unga milliy an'analar va xalqaro me'yorlar asosida yondashildi. Muhim tamoyillar orasida O'zbekistonning suvereniteti, demokratik davlat sifatida rivojlanishi, inson huquqlari va erkinligini ta'minlash, davlat hokimiyatini bo'linishi, iqtisodiy va ijtimoiy adolat prinsiplarini ta'kidlash mavjud edi. O'zbekiston

Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakatning xalqaro maydondagi nufuzini oshirishda ham muhim rol o'ynagan. Bu hujjat xalqaro huquq prinsiplari bilan uyg'unlikda ishlab chiqilgan va O'zbekistonning inson huquqlari borasidagi xalqaro majburiyatlariga mos kelishini ta'minladi. O'zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilingandan so'ng ko'plab qonunlar va boshqa normativ hujjatlar ana shu Konstitutsiya asosida ishlab chiqildi, bu esa mamlakatning huquqiy tizimi yanada mustahkamlanishiga yordam berdi. Konstitutsiya qabul qilingandan beri bir necha bor unga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritilgan bo'lib, bu o'zgarishlar mamlakatning zamonaviy rivojlanish ehtiyojlari va xalqaro o'zgarishlarga moslashishini ta'minlashga qaratilgan. 2. Ichki siyosiy islohotlar Ichki siyosiy islohotlar — bu davlatning ichki boshqaruvni, qonunchilikni va siyosiy tizimni yaxshilashga qaratilgan o‘zgarishlar jarayonidir. Ikkita asosiy tomonini ko‘rib chiqamiz: davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish va huquqiy hamda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash. Davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish jarayonida ko‘plab davlatlar islohotlar o‘tkazadi. Masalan, O‘zbekistonda keyingi yillarda davlat boshqaruvini isloh qilish bo‘yicha bir necha muhim qadamlar tashlandi. 2017-yilda O‘zbekistonda yangi qabul qilingan "Davlat boshqaruvini isloh qilish to‘g‘risida"gi qaror doirasida vazirliklar va idoralar soni optimallashtirildi. Bu jarayonda 17 ta vazirlik va 15 ta davlat idorasi birlashtirildi yoki ularning funksiyalari qayta ko‘rib chiqildi. Keyinchalik, 2020-yilda davlat xizmatchilari sonining qisqarishi va maqsadli optimallashtirish orqali byurokratiya darajasini pasaytirilishi natijasida davlat boshqaruvining samaradorligi oshirildi. Huquqiy islohotlar ham ichki siyosiy islohotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga kiritilgan o‘zgarishlar natijasida sud-huquq tizimi isloh qilindi. 2017- yildan boshlab, sudlarning iqtisodiy, ma’muriy va jinoiy ishlarga ixtisoslashuvi yanada takomillashtirildi. Shu yil davomida Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tomonidan e’lon qilingan normativ-huquqiy hujjatlar va qarorlar asosida 5000 ga yaqin qonunchilik aktlari qayta ko‘rib chiqiladi va optimallashtiriladi deb e’lon qilingan. Ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar doirasida O‘zbekiston davlatida 2016-2021 yillar oralig‘ida fuqarolar uchun ijtimoiy xizmatlar yaxshilash maqsadida 3200 dan ortiq yangi maktablar va 900 dan ziyod maktabgacha ta’lim muassasalari qurilgan. Shuningdek, sog‘liqni saqlash tizimida ham muhim o‘zgarishlar amalga oshirildi. 2021-yilda sog‘liqni saqlash byudjeti ikki barobar ko‘paytirildi, 1500 dan ziyod tibbiyot maskanlari yangilandi yoki yangidan qurildi. Saylov tizimi ham isloh qilish jarayonida alohida e’tiborga loyiqdir. O‘zbekistonda ochiqlik va shaffoflikni oshirish maqsadida 2019-yilda saylov kodeksi

qabul qilindi, bu esa fuqarolarni faol siyosiy hayotga jalb qilishga xizmat qiladi. Shu sababli, so‘nggi saylovlarda ishtirok etgan fuqarolar soni 70% dan oshgani kuzatildi. Ichki siyosiy islohotlar ahamiyati nafaqat davlat boshqaruvida, balki jamiyatning har tomonlama rivojlanishida ham muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, 2020-yilda tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va liberallashtirish bo‘yicha qabul qilingan chora-tadbirlar natijasida kichik va o‘rta biznes sub’ektlarining soni 15% ortgan. Xulosa qilib aytganda, ichki siyosiy islohotlar xalqning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini oshirishga yo‘naltirilgan va bu jarayon xalqaro tajriba va ilmiy yondashuvlarni inobatga olgan holda amalga oshirilmoqda. Bu o’zbekiston yoxud boshqa davlatlar o’tkazgan yoki mamlakatning kelajakdagi strategik maqsadlariga yetishishda qanchalik axamiyatli ekanligini ko’rsatadi. 3. Iqtisodiy liberallashtirish Iqtisodiy liberallashtirish — bu bozor mexanizmlarini kuchaytirish, davlatning iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish va xususiy sektorning rivojlanishini rag'batlantirish yo'li bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosatdir. Ushbu jarayon, odatda, ma'muriy cheklovlarni qisqartirish, xususiylashtirish, savdo va investitsiyalarni liberallashtirish va iqtisodiyotni ochish orqali amalga oshiriladi. O'zbekistonning mustaqillikka erishgan yillaridan buyon iqtisodiy liberallashtirish masalasi bir necha bosqichlarda ko'rib chiqilgan. 1990-yillarning boshida O'zbekistonning iqtisodiy islohotlarga nisbatan konservativ yondashuvi uni tezkor bozor islohotlaridan yiroqlashtirdi. Biroq, 2000- yillarning o'rtalaridan boshlab, iqtisodiy liberallashtirish jarayonida sezilarli o'zgarishlar kuzatildi. Misol uchun, 2017-yilda O'zbekiston hukumatining valyuta siyosatini liberallashtirishi muhim qadamlardan biri bo'ldi. Buning natijasida chet el valyutasini ayirboshlash erkinlashtirildi va bu korxonalar va xususiy shaxslar uchun ancha yengilliklar yaratdi. Bu jarayon, shuningdek, chet el investitsiyalarini jalb qilishda ham ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Xususiylashtirish jarayonida ham sezilarli qadamlar qo'yildi. 2020- yilda O'zbekistonda davlat tomonidan nazorat qilinayotgan 6200 dan ortiq mulk ob'ektlari xususiylashtirishga chiqarildi. Shu jumladan, sanoat, transport, aloqa va boshqa sohalardagi kompaniyalar xususiy investorlarga taklif qilindi. O'zbekiston Markaziy banki tomonidan 2021-yilda olib borilgan pul-kredit islohotlari doirasida foiz stavkalarini ozod tarzda belgilash imkoniyati yaratilib, banklar o'rtasidagi raqobatni kuchaytirish ko'zda tutilgan edi. Bu qadamlar kreditlar olish imkoniyatlarini yanada kengaytirishga qaratilgan bo'lib, xususiy sektorni qo'llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Shuningdek, bojxona, soliqlar va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash sohalarida ham liberallashtirish jarayonlari amalga oshirilmoqda. 2019-yilda joriy etilgan soliq

islohotlari qatorida qo'shilgan qiymat solig'ining (QQS) stavkasi 20 foizdan 15 foizga pasaytirildi, shuningdek tadbirkorlar uchun bir qator imtiyozlar yaratildi. Bu islohotlar mamlakatda tadbirkorlik muhiti yaxshilanishiga olib keldi va kichik va o'rta bizneslarning rivojlanishini rag'batlantirdi. Ma'lumotlarga ko'ra, iqtisodiy liberallashtirish doirasida O'zbekistonning xalqaro savdo oboroti sezilarli darajada oshgan. Xususan, 2020-yilda O'zbekistonning umumiy savdo aylanmasi qariyb 36 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo'lib, bunda eksport qismi 17,3 milliard dollar, import esa 18,7 milliard dollarni tashkil etdi. Ochiq iqtisodiyot siyosati mamlakatni global bozorlar bilan integratsiyalashishiga yordam berayotgan holda, chet el investitsiyalarini jalb qilishda ham ijobiy o'zgarishlar kuzatildi. Shu bilan bir qatorda, O'zbekiston iqtisodiy liberallashtirish siyosati doirasida davlat korxonalarini tarmoq optimallashtirish masalalariga ham katta e'tibor qaratmoqda. Bu davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan, lekin samarali ishlamaydigan korxonalarni xususiy sektor orqali rivojlantirish va aholiga yanada sifatli xizmat va mahsulotlar taklif qilishga ko'maklashadi. Yakunda, O'zbekiston iqtisodiy liberallashtirish yo'li bilan mahalliy va xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlikni oshirishni maqsad qilgan. Bu jarayon mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini yanada barqarorlashtirish, xususiy sektorni qo'llab-quvvatlash va aholining farovonligini oshirishga qaratilgan. 4. Sud-huquq tizimini isloh qilish Sud-huquq tizimini isloh qilish barcha mamlakatlar uchun muhim bo'lgan masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu sohada islohotlar amalga oshirilishi orqali adolat va qonun ustuvorligiga erishish mumkin. Qo'shimcha ravishda, samoaradorlikni oshirish va fuqorolarni o'z huquqlarini himoya qilish imkoniyatlarini kengaytirish maqsad qilingan bo'ladi. Quyida, sud-huquq tizimida amalga oshirilgan va rejalashtirilgan islohotlar haqida ba'zi muhim ma'lumot va raqamlar keltiriladi. 1. “Sud tizimi samaradorligi”: Sud jarayonlarining samaradorligini oshirish maqsadida, bir qator mamlakatlarda elektron sud (e-sud) tizimlari joriy etilmoqda. Masalan, Xitoyda 2020-yilda 16 mingdan ortiq elektron sud mavjud bo‘lib, ularda ko‘rilgan ishlarning 50% dan ortig‘i aynan onlayn rejimda ko‘rib chiqilgan. 2. “Sudyalarning mustaqilligi”: Sudyalarning mustaqilligini ta’minlash uchun ko‘plab mamlakatlar sudyalarni qo‘llab-quvvatlash choralarini ko‘rmoqda. Masalan, AQSHda har yili sudyalarning maoshi o‘rtacha 3% oshiriladi, bu ularning moddiy mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan. 3. “Huquqiy yordam xizmatlarining kengaytirilishi”: Aholiga huquqiy yordam ko‘rsatish xizmatlarini kengaytirish orqali ularning huquqiy ongini oshirish va sud tizimiga

ishonchini kuchaytirish ko‘zda tutilmoqda. O‘zbekistonda 2021-yilda davlat tomonidan 50 mingdan ziyod fuqaro bepul huquqiy yordam olish imkoniyatiga ega bo‘lgan. 4. “Sud jarayonlarining ochiqligi”: Sud jarayonlari ochiqligini ta’minlash orqali fuqarolar va ommaviy axborot vositalari uchun shaffofligini oshirish maqsad qilingan. Masalan, Kanadada 2020-yilda sud majlislarining 85% i ochiq rejimda o‘tkazilgan. 5. “Adolatli sudlov tizimini rivojlantirish”: Ko‘plab davlatlarda adolatli sudlov tizimini ta’minlash uchun sud idoralari infratuzilmasini modernizatsiya qilish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va kadrlar malakasini oshirish ishlari amalga oshirilmoqda. 2019-2021 yillarda Rossiyada 1,5 milliard rubl sud idoralarini modernizatsiya qilishga ajratilgan. 6. “Sud qarorlari ijrosi”: Sud qarorlari ijrosining majburiyligini ta’minlash orqali huquqiy tizim samaradorligini oshirish muhimdir. Ko‘plab mamlakatlarda mehnat munosabatlari, ijro ishlarini yaxshilash uchun yangi qonunchilik choralari qabul qilinmoqda. Misol uchun, Fransiyada 2020-yilda sud qarorlari ijrosi 70% dan oshgan. 7. “Xalqaro hamkorlik”: Sud-huquq tizimini isloh qilish jarayonida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston 2022-yilda Jahon banki, Yevropa Ittifoqi kabi tashkilotlar bilan birgalikda sud-huquq tizimini isloh qilish bo‘yicha qator loyihalarni amalga oshirdi. 8. “O'qitish va kadrlar malakasini oshirish”: Sud tizimi xodimlarining malakasini oshirish maqsadida o'quv dasturlari va seminarlar tashkil qilinadi. Janubiy Koreyada 2021-yilda 500 dan oshiq sud xodimlari yangi malaka talablariga muvofiq qayta o'qitilgan. Yuqoridagi ma’lumotlar va raqamlar sud-huquq tizimini samarali va adolatli qilish maqsadida amalga oshirilayotgan va rejalashtirilayotgan islohotlar haqida umumiy tushuncha beradi. Bu kabi islohotlar orqali, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish, adolatga erishish va davlatning huquqiy tizimiga bo'lgan ishonchni oshirish mumkin. Mahalliy boshqaruv tizimini rivojlantirish Mahalliy boshqaruv tizimini rivojlantirish mavzusida, mavjud ma'lumotlarga asoslanib, quyidagi statistik va faktik ma’lumotlarni taqdim etish mumkin: 1. “Mahalliy boshqaruv tizimi”: Mahalliy boshqaruv tizimi davlatning markaziy boshqaruv organlaridan mustaqil ravishda, o'z hududida moliyaviy hamda ma'muriy ishlarni amalga oshiradigan boshqaruv organlari hisoblanadi. Ushbu yonalishda turli davlatlarda o'ziga xos modellari va tartiblari mavjud. 2. “O'zbekiston”: O'zbekistonda mahalliy boshqaruv tizimi viloyatlar, tumanlar va shaharlar darajasida tashkil etilgan. Shuningdek, mahalliy o'zini-o'zi boshqarish organlari sifatida "mahalla" instituti faoliyat yuritadi. Ular joylarda aholi masalalarini hal qilishda muhim rol o'ynaydi.