Mustaqillikka erishish arafasida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.3984375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Mustaqillikka erishish arafasida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlar
Reja:
1. O'zbekistonning ijtimoiy—siyosiy hayoti
2. O'zbekistonning davlat mustaqilligini qo'lga kiritish tomon yo`l tutishi
3. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi. Ittifoq shartnomasini yangilash
talabi
4. O'zbekiston davlat mustaqilligining e'lon qilinishi va uning tarixiy ahamiyati

Tayanch tushunchalar : iqtisodiy inqiroz, «Paxta ishi», onalar va bolalar olimi,
ijtimoiy-iqtisodiy turgunlik, ishsizlik, Fargona voqealari, davlat tili, Mustaqillik
Dekloratsiyasi, Prezidentlik lavozimi, mustaqillik, avgust voqealari, mustaqillikning
elon qilinishi.
1. O'zbekislonning ijtimoiy-siyosiy hayoti
XX asrning 70-80- yillarida SSSRda iqtisodiyotni rivojlanish surati tobora
pasayib, sarf-xarajatlari ortib bordi. Mavjud imkoniyatlarni hisobga olmasdan ishlab
chiqilgan ijtimoiy, oziq-ovqat, agrar, energetika, ekologiya va boshqa sohalardagi
dasturlar samara bermadi, iqtisodiy ziddiyatlarni chuqurlashtirib yubordi. PSS
Markaziy Qo'mitasining 1985- yil aprelda bo'lgan Plenumi noxush tendensiyalar
yig'ilib, SSSR inqiroz oldi vaziyatga tushib qolganligini ilk bor e`tirof etdi. Mazkur
Plenum jamiyatni «qayta qurish» orqali iqtisodiyotni ko'tarish, xalqning turmushini
yaxshilash siyosatini belgiladi. 1985-1986- yillarda Markazdagi rahbariyat tomonidan
jiddiy o'zgarishlar qilish zarurligi anglandi. Biroq ahvolning nihoyatda murakkabligi
hali to'la idrok etilmagan edi.«Qayta qurish» siyosati va uning barbod bo'Iishi
Markazdagi rahbarlar hamon sotsializm «afzallik»laridan foydalanib, jamiyatni
«qayta qurish»ga, sotsializmni yaxshilashga umid bog'lar edi. Ammo ular
mamlakatni sotsializmning o'zi, u yaratgan totalitar siyosiy, iqtisodiy tuzum inqirozga
olib kelganligini pay-qamagan edi. 1987- yildagi mavjud siyosiy tuzumni va
iqtisodiyotga partiyaviy rahbarlikni saqlab qolgan holda xo'jalik mexanizmini isloh
qilish yo'lidagi urinish ham samara bermadi. Iqtisodiy islohotlar tez orada qotib
qolgan ijtimoiy-siyosiy tizimga urilib barbod bo'Idi, hech qanday samara
bermadi.1980- yillarning oxirlarida siyosiy tizimni isloh qilishga, birinchi navbatda
KPSSning siyosiy va mafkuraviy hukmronligini cheklashga, davlat va xo'jalik
organlarini kompartiya hukmronligidan chiqarishga, xalq deputatlari sovetining to'la
hokimiyatini ta'minlashga urinish bo'Idi. Ammo bu sa'y-harakatlar ham behuda
ketdi.To'g'ri, jamiyatni demokratlashtirish, oshkoralik, turli xil fikrlar bildirishga
imkon berish tomon ijobiy qadamlar qo'yildi. Matbuotda, radio va televidenieda turli
xil fikr-mulohazalar erkin yoziladigan, gapiriladigan bo'Idi.

« Qayta qurish » siyosati davrida iqtisodiyotda juda kuchli buzilishlar ro'y berdi.
Markaz «qayta qurish»ning ilmiy va nazariyjihatdan puxta va aniq-ravshan ni ishlab
chiqolmadi. Iqtisodiy siyosat puxta o'ylab ko'rilmagan sinov va eksperimentlaiga
asoslangan edi. Mamlakat sinovlar va xatolar bilan siljib bordi. Mamlakatning real
imkoniyatlari hisobga olinmasdan xalq xo'jaligining barcha sohalarini bir vaqtning
o'zida rivojlantirishdan iborat noto'g'ri yo'l tutildi. «Bu yo`l,-deb yozadi I.Karimov
o'zining «O'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li» asarida,
pirovard natijada cheklangan mablag'larning parokanda bo'lib ketishiga, moliya va
ta'minot tizimining batamom izdan chiqishiga olib keldi, inqirozni chuqurlashtirdi».
" Kadrlar desanti» O'zbekistonliklar jamiyatni qayta qurish, islohotlar yo'lini
katta umid bilan kutib oidilar. Jamiyatni yangilashdan najot kutayotgan edilar. Biroq
tez orada aholining hafsalasi pir bo'Idi. O'zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot yanada
murakkablashib bordi. Bu o'z xalqining or-nomusi va qadr-qimmatini himoya
qilishga qodir bo'lmagan, siyosiy irodasi bo'sh kishilarning respublika rahbariyatiga
kelib qolishi bilan bog'liq edi. Ularning ojizligi natijasida Respublika partiya va
davlal rahbarlik lavozimlariga Markaz tomonidan ko'plab kadrlar yuborildi. «Kadrlar
to'dasi» deb nom olgan 400 ga yaqin kelgindilar O'zbekistonni o'z bilganlaricha
boshqara boshladilar. O'zbekiston Kompartiyasi va Respublika Ministrlar Soveti
amalda ular tomonidan boshqarildi. Birinchi lavozimda o'tirgan mahalliy kadrlar
ularning qo'lida qo'g'irchoq bo'lib qoldi.
O'zbekiston Kompartiyasi Markaz qo'mi t a siga Moskva vakillari -
Mogilnichenko, Bessarabov, Ponomaryov uya qurib olgan edi. O'sha yillarda tez-tez
bo'lib turadigan plenumlar va yig'ilishlarda qilingan barcha ma'ruzalarni Ponomaryov
va O'zbekistonda doimiy ishlash uchun yuborilgan «kadrlar desanti»ning boshliqlari -
Anishev, Ogarek, Satin va ularning hamtovoqlari tahrir qilardilar. O'zbekiston
Kompartiyasi MQning birinchi kotibi Usmonxo'jayev esa minbarga chiqib tayyor
narsalarni o'qir edi. Minbardan bilib-bilmay aytilgan gaplar qanchadan-qancha
kommunistlar va rahbarlarning sha'ni, qadr-qiymatini oyoq osti qilardi, hayotini
buzardi. O'zKP Markaziy Qo'mitasida «pinxona kabinet» tashkil topdi. Ushbu
«kabinet» kuch ishlatish, tuhmatlar uyushtirish yo'li bilan xodimlarni badnom qilish,

respublikaga mutlaqo aloqasi bo'lmagan avanturistik qarorlarni tiqishtirish biian
shug'ullandi. O'zbekistonda faoliyat ko'rsatayotgan «pinxona kabinet» va «kadrlar
desanti»ning tashkilotchisi KPSS MQning kotibi E.K.Ligachyov edi. Qo'g'irchoqqa
aylantirilgan mahalliy rahbarlar «kadrlar to'dasi» tomonidan tayyorlangan qarorlarga
imzo chekishardi, xolos. Ularning sovet hokimiyatining ko'zbo'yamachilik,
shovinistik siyosati va uni amalga oshiruvchilar oldidagi ojizligi, itoatkorligi xalqqa
qimmatga tushdi.
"Paxta ishi ". O'zbekistonda «o'zbeklar ishi», «paxta ishi» deb atalgan jinoiy
ishlar to'qib chiqarildi. Moskvadan yuborilgan Gdlyan va Ivanov guruhi
O'zbekistonning boshiga tushgan kulfat bo'ldi. Guruh a'zolari hech kim bilan
hisoblashib o'tirmay, odamlarni qamash bilan shug'ullandi. Oddiy dehqondan tortib
O'zbekiston Kompartiyasi MQ sekretarlari va hukumat a'zolarigacha bo'lgan
xodimlami qamash uchun birovlarni zo'rlab yozdirib olgan bir parcha qog'oz kifoya
edi. O'zbekistonda qonunchilik buzildi, o'zboshimchalik va qatag'onning yangi davri
avj oldi. Ming-minglab iqtidorli, rahbarlik mahoratini puxta egallagan rahbar kadrlar,
paxtakorlar, ter to'kib mehnat qilgan halol kishilar qamoqqa olindi. Hibsga olingan
Respublika partiya va davlat organlarining rahbarlari esa Moskva qamoqxonalariga
tashlandi. Tergov xodimlari 30- yillarda ishlatilgan yaramas usullardan foydalanib,
hibsga olinganlarni qiynab, boshqalar ustidan to'qilgan aybnomalarni ularning qo'li
bilan qaytadan yozdirib olardi va bu «aybnoma» tobora ko'p begunoh odamlarni
qamashga asos bo'lib qolardi. 25 mingga yaqin kishi qiynoq ostiga olinib, so'roq
qilindi. 4,5 mingdan ko'proq kishi sud qilinib, turli muddatlarga ozodlikdan mahrum
etildi.
O'sha yillarda O'zbekiston Kompartiyasi MQning birinchi kotibi bo'lib uzoq
yillar ishlagan, o'zbek xalqining baxt-saodati yo'lida samarali faoliyat ko'rsatgan
Sh.R. Rashidovning nomi ham badnom qilindi. Vafot etib ketgan partiya va davlat
arbobining ruhini bezovta qilish nima uchun kerak bo'lib qoldi? O'zbekistonning,
o'zbek xalqining sha'ni-shavkati va qadr-qiymatini oyoq osti qilish uchun kerak
bo'lgan edi. Buni anglamagan, ayrim mahalliy rahbar xodimlar o'zboshimcha
qonunbuzarlarga yordamlashdilar. Ommaviy axborot vositalari xalqni dalil-isbotsiz

tahqir qilish, halol mehnatkashlarni ma'naviy ezishga yo'naltirilgan ko'plab xabarlar,
maqolalar berar edilar. Natijada, butun bir mamlakat va millat badnom qilindi,
poraxo'r, olib-sotar sifatida sharmanda qilindi. Butun SSSRda bo'lganidek,
O'zbekistonda ham kamchiliklar, qo'shib yozishlar, poraxo'rlik illatlari va boshqa
jinoyatchiliklar bor edi. Lekin bu illatlarni o'zbek xalqi emas, balki Sovet
hokimiyatining ij'timoiy-siyosiy tuzumi keltirib chiqargan edi.
O'zbekiston fuqarolari o'z haq-huquqlarini himoya qilishlarini so'rab tuman,
viloyat va respublika partiya va sovet organlariga murojaat qildilar. 1986-87- yillarda
faqat O'zbekiston Kompartiyasi MQga fuqarolardan 50 mingdan ortiq xat va
shikoyatlar tushdi. 20 mingdan ortiq kishi Markazqo'm kotiblari va bo'lim boshliqlari
qabulida bo'lib, o'zlarining arz-dodlarini bildirdilar. Poytaxtga yetolmagan 100
minglab fuqarolar mahalliy hokimiyat organlariga o'z haq-huquqlari, qonuniy
manfaatlarining buzilganligidan shikoyat qilib koridorma-koridor, eshikma-eshik
turtinib yurdilar.
Norozilik, ayniqsa, xotin-qizlar orasida ko'paydi. 1986-87- yillarda respublikada
270 ayo’l o'zini-o'zi yondirib yubordi. Bu holat ularning sha'ni, qadr-qiymatining
toptalashi, haq-huquqlarining buzilishiga nisbatan ko'rsatilgan norozilik edi. Haqiqat
va adolat, keyinroq, Islom Karimov O'zbekiston rahbari bo'lgach ro'yobga chiqdi.
Islom Karimov tashabbusi bilan «Paxta ishi»ni ko'rib chiqish uchun maxsus
komissiya tuzildi. Pirovardida 3,5 mingdan ko'proq kishi oqlandi
Ijtimoniy-siyosiy hayot . Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o'lkaning
o'ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni istamagan kelgindilar mahalliy
xalqning urf-odatlari, an'analarini oyoq-osti qildilar. Xalqimizning boy madaniyati va
ma'naviy qadriyatlari kamsitildi. Ona tilining qo'llanilishi yanada cheklab qo'yildi.
Hatto milliy libos kiyib yurish ham qoralandi. Milliy an'analar bo'yicha to'y qilgan,
qarindosh-urug'larini milliy, diniy qadriyatlar asosida dafn qilganlar tanqid ostiga
olindi, shafqatsiz jazolandi. Bunday vaziyat xalqni ranjitdi, hafsalasini pir qildi,
siyosiy loqaydlikni kuchaytirdi. Ko'plab olimlar, yozuvchilar va boshqa ijodiy
xodimlar aziyat chekdi. Ularning ko'pchiligi mahalliychilikda, milliy
cheklanganlikda, xurofot-bid'atga berilganlikda, sinfiy va partiyaviy tamoyillardan

og'ishlikda, o'tmishni, xonlar va amirlar hayotini bo'rttirib ko'rsatishda ayblandilar.
Iqtisodiyot tobora tanglik holatiga tushib bordi. 1985- yilda iqtisodiy rivojlanishning
negizi sifatida qabul qilingan jadallashtirish konsepsiyasining asossizligi ma'lum
bo'lib qoldi. Respublikada sanoat korxonalari, qurilish va transport sohalarini,
ko'pgina kolxoz va sovxozlarni xo'jalik hisobiga yoki brigada (jamoa) pudratiga
o'tkazish samara bermadi. 1987- yilda iqtisodiy tuzilmalarni qayta qurish, xo'jalikni
boshqarish va xo'jalik mexanizmini isloh qilish, ma'muriy rahbarlikdan iqtisodiy
rahbarlikka o'tish tadbirlari ham natija bermadi. Ma'muriy-buyruqbozlik usuli bilan
ishlayotgan vaziriiklar va idoralar iqtisodiy islohotlarni yo'qqa chiqardi, iqtisodiyot
taraqqiyotiga to'g'anoq bo'lib qolaverdi. Respublikaning tog'-kon, metallurgiya,
mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo sanoatiga qarashli korxonalar Ittifoq vazirliklari
va idoralariga tobe bo'lib qolaverdi. Ijtimoiy va iqtisodiy ko'rsatkichlarni, avvalgidek,
Markaz belgilab berardi.
Aholining ijtimoiy ahvoli nochor edi. O'sha yillarda mutaxassislarning hisob-
kitoblariga ko'ra, kun kechirish uchun bir kishiga oyida kamida 85 so'm zarur edi.
O'zbekistonda aholi jon boshiga daromad 75 so'mdan oshmaydigan 8 million 800
mingga yaqin kishi yashardi, bular aholining 45 foizini tashkil etardi. Qishloq
aholisining atigi 50 foizi toza ichimlik suvi bilan ta'minlangan edi, xolos.
Qishloqlarda yashovchi 240 ming oilaning tomorqa yeri yo'q, har besh
xonadonning birida birorta ham chorva mol, 37 foiz xonadonlarda sigir, yarmisida
qo'y boqilmas edi. Maktab va maorif ishlarini isloh qilish va o'rta maxsus ta'limni
qayta qurish borasidagi sa'y-harakatlar ham behuda ketdi. Respublikadagi 9000 ga
yaqin maktablarning atigi 40 foizi maktab uchun mo'ljallab qurilgan binolarda,
qolganlari esa moslashtirilgan binolarda ishlardi, ko'plari avariya holatida edi,
o'quvchilarning katta qismi ikkinchi yoki uchinchi smenada o'qir edi. O'quvchilarning
yiliga 2-3 oylab qishloq xo'jalik ishlariga jalb etilishi o'quv ishlarini izdan chiqargan
edi. Oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida ham mutaxassislar tayyorlash sifati pasayib
ketgan edi. Kadrlar tayyorlashda son ketidan quvishga yo'l qo'yildi. Ijtimoiy
hayotning barcha sohalarida muammolar to'planib bordi, ularni ma'muriy-
buyruqbozlik usullari bilan hal qilishga urunishlar hech qanday natija bermadi. Xalq

orasida pinhona o'sib borayotgan ishonchsizlik, loyqaydlik kayfiyatlari asta- sekin
yuzaga chiqa boshladi. Ruxsat etilmagan mitinglar, namoyishlar o'tkazish, hatto
noxush voqealar ham sodir bo'la bordi. Farg'ona fojiasi. 1989- yilning may-iyun
oylarida Farg'onada fojiali voqealar sodir bo'ldi. 45 yil muqaddam Stalin bedodligi
natijasida o'z yeridan badarg'a qilingan mesxeti turklarini o'zbek xalqi o'z bag'riga
olgan, ularga mehribonlik qilgan edi. Tub joy aholi bilan mesxeti turklari o'zaro
qardoshlik rishtalarini bog'lab, inoq yashardilar.
Biroq 1989- yil 20-mayda Quvasoyda mahalliy aholi bilan mesxeti turklari
guruhlari o'rtasida mushtlashuv sodir bo'ldi. Respublika rahbariyatining voqeani
to'g'ri baholay olmaganligi va tezkorlik bilan zarur choralar ko'rmaganligi oqibatida
vaziyat murakkablashdi va etnik mojaroga aylanib, qon to'kilishiga olib keldi.
Voqealarning keng miqyos va fojiali tus olganligi sababli sovet va ma'muriy organlar
mesxeti turklarini Farg'onadagi harbiy qism poligonidagi lagerga hamda
Tojikistonning Leninobod viloyati Asht tumanidagi Novgarzon posyo’lkasiga
shoshilinch ko'chirildi. Minglab odamlarni bunday lagerlarda uzoq saqlab bo'lmas
edi. Shuning uchun 16.282 kishi Farg'ona viloyatidan Rossiyaning Smolensk,
Orlovsk, Kursk, Belgorod va Voronej viloyatlariga ko'chirib olib borib joylashtirildi.
Farg'ona fojiasining sabablari, uni harakatga keltirgan kuchlar kimlar edi?
O'zbekiston Kompartiyasi MQning 1989- yil 23-iyunda bo'lgan XIV Plenumida
Farg'ona fojiasi bilan bog'liq masalalarni o'rganish uchun maxsus komissiyasi tuzildi.
Komissiyaning O'zbekiston Kompartiyasi MQning 1989- yil 29-iyulda bo'lgan XV
Plenumi tomonidan ma'qullangan axborotida fojiani keltirib chiqargan sabablar ochib
berildi.
Farg'ona viloyati, shahar, tuman partiya va sovet tashkilotlarining, huquqni
himoya qilish organlarining tashkilotchilik, siyosiy ishidagi jiddiy xatolar fojiali
voqealarga sabab bo'ldi. Ular viloyatdagi keskin ijtimoiy, siyosiy vaziyatni
kuchayishi xavfini o'z vaqtida anglab etmadilar, millatlararo adovatni keltirib
chiqarishga uringan ekstremistlarga, poraga sotilganlarga o'z vaqtida zarba
berolmadilar.

Farg'ona viloyatida o'n yillar davomida ijtimoiy-iqtisodiy keskinlik ortib bordi.
strukturasi buzilgan, tarmoqlarga xomashyo yetishtirish, yarim fabrikalar ishlab
chiqarishga moslashib qolgan edi, ishsizlar soni tobora oshib borar, odamlarni,
Yoshlarni ish bilan ta'minlash tadbirlari ko'rilmasdi. Kadrlar tanlash, munosib ish
bilan ta'minlash ishlari buzilgan, poraxo'rlik, xizmat mavqeyini suiiste'mol qilish avj
olgan edi. Ana shunday keskinlikdan, respublikada ijtimoiy-siyosiy beqarorlikni
keltirib chiqarishdan manfaatdor siyosiy kuchlar allaqa-chon ishlab chiqilgan, puxta
tayyorgarlik ko'rilgan reja asosida ig'vogarona harakat qildilar, olomonga oldindan
tayyorlangan varaqalar tarqatdilar.
Farg'onada sodir bo'lgan siyosiy ig'vogarlik Tbilisi, Tog'li Qorabog', Bokuda
tashkil etilgan ig'vogarliklardan biri edi. Keyinchalik, 1990- yil fevral-mart oylarida
Bo'ka va Parkent, 1990- yil iyunda O'sh va O'zganda ham shunday urinishlar bo'ldi.
Yovuz kuchlar o'z maqsadiga erisha olmadilar. O'zbekistonning yangi rahbariyati
tomonidan ko'rilgan chora-tadbirlar natijasida keskinlik bartaraf qilindi.
11. 2. O'zbekistonning davlat mustaqilligini qo'lga kiritish tomon yo’l tutishi
Yangi yo'l. 1989-yil 23-iyun kuni bo'lib o'tgan O'zbekiston Kompartiyasi
MQning XIV Plenumida Islom Abdug'aniyevich Karimov O'zbekiston Kompartiyasi
MQning birinchi kotibi etib saylandi. I.A. Karimov boshliq yangi rahbariyat
tomonidan o'zbek xalqining milliy o'zligini anglashi kuchayib borayotganligi birinchi
bor etirof etildi. Xalqning shon-shuhrati, qadr-qimmatini himoya qilish, milliy
mustaqillikka erishish tomon yo'l olindi.
Respublikada kadrlarni tanlash, joy~joyiga qo'yish va tarbiyalash masalalarida
milliy manfaatdorlik ustivorligi ta'minlandi. Markazdan yuborilgan «kadrlar desanti»
o'z mavqeyini yo'qotdi. Anishev, Ogarek, Satin va boshqa «kazo-kazolar»
respublikadan chiqarib yuborildi. Mahalliy kadrlar rahbarlik lavozimJariga ko'tarildi.
Kadrlar siyos atidagi jiddiy ijobiy o'zgarish shundan iborat bo'ldiki endi
O'zbekistonda partiya, sovet, davlat, huquqni himoya qilish organlarining
boshliqlarini Moskva orqali hal qilish, Moskva belgilagan xodimlarni ko'tarish
amaliyotiga chek qo'yildi, bu masalalarni hal qilishni respublika rahbariyati o'z

qo'Iiga oldi.Bu vaziyatni teran anglagan rahbarning jasorati bo'lib, siyosiy mutelikdan
qutilish tomon tashlangan muhim qadam bo'ldi.
O'zbekistonda adolatni tiklash chora-tadbirlari ko'rildi, to'qib chiqarilgan
«o'zbek ishi», «paxta ishi»ning tamomila sharmandasi chiqdi. Bu bilan bog'liq ishlar
qayta ko'rildi, aybsiz qamalgan minglab kishilar oqlandi, o'zoilasiga qaytdi, adolat
tiklandi.O'zbek tili - davlat tili. Respublika jamoatchiligi tomonidan allaqachon
o'zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi ko'tarilgan edi. O'zbekistonning
sobiq rahbariyati bu masalaga awallari millat-chilik, mahalliychilik deb qarardi,
keyinchalik o'zbek va rus tilini teng mavqega ko'tarishga urindi, shu yo'sinda ikki
tillik haqidagi qonun loyihasini o'tkazishga harakat qilgan edi. Respublika yangi
rahbari jamoatchilik fikrini inobatga oldi, masalani bosiqlik bilan hal qilish yo'lini
tanladi.
O'zbekiston SSR Oliy Sovetining 1989- yil 21-oktabrda bo'lgan o'n birinchi
sessiyasida «O'zbekiston SSRning davlat tili haqida» Qonun qabul qilindi. Qonunda:
«O'zbekistonning davlat tili o'zbek tilidir, o'zbek tili Respublikaning siyosiy-ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy hayotining barcha sohalarida to'liq amal qiladi», -deb belgilab
qo'yildi.1990- yil 19-fevralda «O'zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi qonunni
amalga oshirish davlat qabul qilindi. Qonun va davlat ga binoan, mehnat jamoalari,
o'quv yurtlari, korxonalar va davlat muassasalarida ish yuritish rus tilidan o'zbek
tiliga o'tkazila boshladi. Bu qonunning qabul qilinishi va uning amalga oshirila
boshlanishi respublika ijtimoiy hayotida katta tarixiy voqea bo'lib, mustaqillik sari
tashlangan yana bir muhim qadam bo'ldi.
Respublika iqtisodiyoti va ijtimoiy sohasini xolisona tahlil etish, baholash va
ko'tarishga qaratilgan dastlabki sa'y-harakatlar qilindi. Qishloq aholisiga shaxsiy
tomorqa uchun yer ajratildi. Yerga muhtoj 381 ming oilaga tomorqa yerlari berildi,
372 ming oila o'z tomorqalarini kengaytirib oldi. Shu maqsadlar uchun jami 150
ming gektar yer ajratildi. Respublikada «Ish bilan ta'minlash» ishlab chiqildi. Ana
shu dasturga binoan 1990- yilda 300 ming kishi, asosan Yoshlar ish bilan ta'minlandi.
Aholining kam daromadli qismini ijtimoiy jihatdan himoyalash uchun 1990- yilda
budjetdan va korxonalr hisobidan 142 mln. so'm qo'shimcha mablag' ajratildi.

Prezident lavozimining ta'sis etilishi.1990- yil 18-fevralda O'zbekiston Oliy
Sovetiga saylov bo'ldi. Bu saylovlarning yangiligi shundan iborat bo'idiki, 500 saylov
okrugining 326 tasida muqobil nom-zodlar ko'rsatildi. Oldingi saylovlarda barcha
nomzodlar birinchi turdayoq deyarli 100 foiz ovoz bilan saylangan bo'lsalar, bu safar
birinchi turda 368 nomzod zarur ovozlarni to'play oldi. Qolgan 132 okrugda qayta
saylovlar bo'lib o'tdi.1990- yil 24-31-mart kunlari Toshkentda o'n ikkinchi chaqiriq
O'zbekiston SSR Oliy Sovetining birinchi sessiyasi bo'lib o'tdi. 24-mart kuni sessiya
respublikalar orasida birinchi bo'lib «O'zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta'sis
etish to'g'risida» qonun qabul qildi. 1990- yil 24-mart kuni Oliy Sovet sessiyasida
yashirin ovoz berish yo'li bilan Islom Abdug'aniyevich Karimov O'zbekiston
Prezidenti etib saylandi.
Ana shu sessiyada I. Karimov nutq so'zlab, O'zbekistonning siyosiy
mustaqilligini, o'zini-o'zi idora qilishga va o'zini-o'zi pul bilan ta'minlashga o'tishni
ta'minlashni o'zining asosiy vazifasiligi ekanini ta'kidladi. SSSR va Markaziy
hokimiyat mavjud bo'lgan sharoitdayoq O'zbekistonda Prezident saylanishi muhim
voqea bo'ldi, mamlakatimiz mustaqilligiga erishish sari tashlangan yana bir dadil
qadam bo'ldi.
Mustaqillik Deklaratsiyasi O'zbekiston SSR Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasi
1990- yil 20-iyun kuni «Mustaqillik Deklaratsiyani qabul qildi. Deklaratsiyada har bir
millatning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro huquq
qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga asoslanib
O'zbekiston SSRning davlat suvereniteti e'lon qilindi.
Mustaqillik Deklaratsiyasi 12 moddadan iborat bo'lib, quyidagilar bayon etilgan:
• O'zbekiston SSR davlat suvereriiteti;
• O'zbekiston SSR demokratik davlatining o'z hududida barcha tarkibiy
qismlarda va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligi;
• O'zbekiston SSR davlat hududi chegarasi daxlsiz va bu hudud xalqning
muhokamasiga qo'yilmay turib o'zgartirilishi mumkin emas. SSSR Oliy Soveti qabul
qiladigan qarorlar O'zbekiston SSR Konstitutsiyasiga muvofiq O'zbekiston SSR Oliy

Soveti tomonidan tasdiqlangandan keyingina O'zbekiston hududida kuchga ega
bo'ladi;
• O'zbekiston SSR davlat hokimiyati vakolatiga O'zbekiston SSR ichki va tashqi
siyosatiga tegishli barcha masalalar kiradi va hokazo.
O'zbekiston mustaqilligi to'g'risidagi Deklaratsiya muhim tarixiy hujjat bo'lib,
mamlakatimizning o'z davlat mustaqiltigini qo'lga kiritish yo'lida yana bir yangi
qadam bo'ldi.
12. 4. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi Ittifoq shartnomasini
yangilash talabi
Sobiq SSSRga kiruvchi respublikalar rasman teng va suviren deb yuritilsa-da,
amalda qaram edi. Ular o'z yerlari, suvlari, o'rmon-lari va yer osti boyliklariga,
ko'pdan-ko'p korxonalariga o'zlari egalik qilolmas edilar. 80- yiHarning oxirlari 90-
yillarning boshlarida ko'pchilik respublikalar mavjud vaziyatni o'zgartirish talablarini
ilgari sura boshladilar.
O’zbekiston Respublikasining rahbari I.Karimov 1989-yil 20-sentabrda
Moskvada bolib otgan KPSS MQ ning Plenimida sozlangan nutqida respublikalar
bilan SSSR ortasidagi vakolatlarni aniq-ravshan ajratib qoyishi kozda tutadigan yangi
federativ shartnoma ishlab chiqish zarurligi to’g’risida oz fikrini bildirib: «Biz ittifoq
va respublikalarning vazifalarini, burchlarini va O’zaro majburiyatlarini aniq-
ravshan btlgilab qoyish, respublikalat mustaqilligini har jihatran mustahkamlash
ratafdorimiz»,-degan edi.
Biroq Markaziy hokimiyat respublikalarga erkinlik bensh haqidagi talab-
takliflarni e'tiborga olmadi, to'g'rirog'i ularga erkinlik berishni xohlamas edi.
Markazning qaysarligi hamda respublikalar jamoat-chiligining ta'siri ostida
markazdan ajralish harakati kuchayib bordi. 1990- yil bahorida Boltiqbo'yidagi
Latviya, Litva, Estoniya Respublikalari, keyinroq Gruziya va Ozarbayjon SSSR
tarkibidan chiqqanligini e'lon qildilar.
Markazda vajoylarda: «SSSR Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi yoki
respublika Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi?»- degan masalada bahs-

munozaralar kuchaydi. Markazdagilar: «Kuchli markaz-kuchli respublikalar»,- desa;
joylardagilar: «Kuchli respublikalar-kuchli markaz»,- der edilar.
Markaziy hokimiyat jamoatchilikning talabi ostida Ittifoq shartnomasini
yangilash zarurligini e'tirof etishga majbur bo'ldi. SSSR Oliy Soveti mazkur masala
bilan shug'ullanuvchi maxsus delegatsiya tuzdi va uning tarkibini tasdiqladi. 1990-
yil iyulda Moskvada Markaz vakillari bilan respublikalar delegatsiyalari yangi
shartnoma matnini tayyorlashga kirishdi. 1990- yil avgust oyida Ittifoqni yangilash
ishlab chiqildi.
Dasturda respublikalar o'z hududlaridagi butun milliy boylik-larga egalik qilish,
foydalanish huquqiga ega ekanligi ta'kidlangan edi. Ammo shartnomaga bunday
yondashuv Markazdagilarga yoqmadi. SSSR Oliy Soveti mazkur dasturni qabul
qilmadi. SSSR Oliy Soveti respublikalarning istak va manfaatlarini batamom inkor
etgan yangicha shartnoma loyihasini tuzib respublikalarga tarqatdi. Respublikalar,
shu jumladan, O'zbekiston Markaz loyihasini qabul qilmadi.
1991- yil fevral-mart oylarida Ittifoq shartnomasi loyihasi ustida qayta ish olib
borildi. Unda Boltiqbo'yi respublikalari, Gruziya, Armaniston, Moldova vakillari
qatnashmadi, Ozarbayjon kuzatuvchi bo'lib qatnashdi. Ittifoq bilan respublikalar
vakolatlarini farqlab qo'yishga harakat qilindi. Nihoyat, Ittifoq va respublikalar
vakolatlari belgilab berilgan shartnoma loyihasi matbuotda e'lon qilindi.
Respublikalarda mazkur loyiha muhokama qilindi. O'zbekiston rahbariyati
respublikalarga to'la mustaqillik berishni ko'zlamaydigan shartnoma loyihasini rad
etdi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O'zbekiston Kompartiyasi
Markaziy Qo'mitasining 1991-yil 12-martda bo'lgan IV plenumida so'zlagan nutqida:
«Ittifoq shartnomasini imzolash uchun eng qulay payt qo'ldan boy berib qo'yildi. Ikki
yil muqaddam bu masalani ko'targan kishilarning ovoziga hech kim quloq solmadi.
Markaz 1922- yildagi shartnomaga mahkam yopishib olib, oqilona takliflarni qabul
etmadi, ishni paysalga soldi»,-degan edi. Bu fikrning to'g'riligini hayot to'la isbotladi.
Butunittifoq referendum SSSR Oyiy Soveti ittifoq shartnomasini o'zgartirish,
SSSRni teng huquqli suveren respublikalar Federat-siyasi sifatida yangilash xususida
xalqning fikrini bilish maqsadida 1991- yil 17-mart kuni Butunittifoq referendumini

o'tkazishga qaror qildi. 1991- yil 20-fevralda O'zbekiston Oliy Kengashning Rayosati
referendum o'tkazishni ma'qulladi va SSSR Oliy Soveti tomonidan tayyorlangan
bulleten bilan birga yana bitta qo'shimcha byulletenni ovozga qo'yishga qaror qildi.
Qo'shimcha bulletenga «Siz O'zbekistonning mustaqil, teng huquqli respublika
sifatida yangilangan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida qolishiga rozimisiz?»- degan savol
qo'yildi. Ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning 93 foizi bu savolga «Ha» deb
javob berdilar. Demak, o'zbekistonliklar o'z mamlakatini mustaqil davlat sifatida
federativ ittifoqda bo'lishini, O'zbekistonning suveren respublika sifatida rivoj-
lanishini yoqlab ovoz bergan edilar.
1991- yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belorus, O'zbekiston, Qozog'iston
Respublikalari rahbarlarining uchrashuvi bo'ldi. Uchrashuvda mustaqil respublikalar
manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga yondashish yo'llari ishlab
chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu hujjatni Qirg'iziston, Tojikiston, Turkma-
niston Respublikalari ham imzolashga rozilik bildirdi. Markaz yon berishga majbur
bo'ldi.
13. Mustaqil davlatlar ittifoqini tuzishda intilish.
1991- yil aprelda Novo-Ogoryovoda SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyovning 9
respublika rahbarlari bilan uchrashuvi bo'ldi. Ishtirokchilar tomonidan
«Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tangUkni bartaraf etishga doir
kechiktirib bo'lmaydigan choralar to'g'risida» qo'shma Bayonot imzolandi. Bu hujjat
«9+1» (9 respublika + Markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon
berganini, Kiyevda bildirilgan fikr-mulohazalarga rozi bo'lganini ko'rsatadi.
1991- yil 3-iyunda Novo-Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan
Respublika rahbarlari o'rtasida uchrashuvbo'ldi. Uchrashuvda Mustaqil davlatlar
ittifoqi (MDI) tuzish masalasi muhokama qilindi. Mulk, til va yangi shartnomani
tasdiqlash tartibi to'g'risida keskin munozara bo'ldi. Uchrashuvda ishtirokchilarning
fikr-mulohazalari asosan inobatga olingan «Mustaqil davlatlar ittifoqi to'g'risida
shartnoma» loyihasi ishlab chiqildi. Loyiha barcha Respublikalar Oliy Sovetlariga
muhokama uchun jo'natildi.

Mazkur shartnoma loyihasi O'zbekiston Oliy Sovetida 1991- yil 14- iyunda
muhokama qilindi. Kengash Federatsiya tamoyillari asosida Mustaqil Davlatlar
Ittifoqini tuzish tarafdori ekanligini bildirdi. Shu bilan birga, respublikalar
vakolatlarini yanada kengaytirishga doir takliflarni ilgari surdi.
1991-yil iyul oyining oxirlarida Novo-Ogoryovoda yangi shartnoma loyihasini
uzil-kesil tayyorlash uchun Markaz vakillari va Respublika rahbarlarining uchrashuvi
bo'ldi. Markazni ham, Respublikalar rahbarlarini ham qanoatlantiradigan «Mustaqil
Davlatlar Ittifoqi to'g'risida shartnoma» loyihasi tayyorlandi. Ammo hamma rozi
bo'lgani holda «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi to'g'risidagi shartnoma»ni imzolash 1991-
yil 20-avgust kuniga qoldirildi. SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyov Foros (Qrim)ga
dam olish uchun jo'nab ketdi.
1991 yil avgust voqealari Markaziy hokimiyatni saqlab qolish, respublikalarga
mustaqillik bermaslik payida yurganlar uchun qandaydir bir «imkoniyat» vujudga
kelgan edi. Ana shu kuchlar tomonidan 1991- yil avgustda Markaziy hokimiyatni
avvalgi maqomida saqlab qolish maqsadida fitna tayyorlandi va SSSRda Favqulodda
holat davlat qo'mitasi (FHDQ) tuzildi. Uning boshliqlari G.I.Yanayev - SSSR vitse-
prezidenti, O.D.Baklanov - SSSR Mudofaa Kengashi Raisining birinchi o'rinbosari,
V.A.Kryuchkov - SSSR Davlat xavfsizligi qo'mitasining raisi, V.S.Pavlov - SSSR
Bosh vaziri, B.K.Pugo ~ SSSR ichki ishlar vaziri, D.T.Yazov -SSSR mudofaa vaziri,
V.A.Starodubsev - SSSR dehqonlar uyushmasi raisi, T.Tizyakov - SSSR sanoat,
qurilish, transport va aloqa davlat korxonalari hamda inshoatlari uyushmasining
prezidenti kabi Markaziy hokimiyatning rahbarlari edi. Shu tariqa, fitnachilar
M.S.Gorbachyovni noqonuniy yo'l bilan hokimiyatdan chetlashtirib, o'zlari
hokimiyatni egallab oldilar.
Mazkur qo'mita Sovet rahbariyatining Bayonoti, Sovet xalqiga murojaatnoma,
Davlatlar va hukumatlarning boshliqlariga hamda BMT Bosh kotibiga murojaat va
boshqa qarorlarni e'lon qildi.
Butunittifoq doirasida mo'rtlashib qolgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada
taranglashdi. Mamlakatdagi siyosiy kuchlar vaziyatga turlicha munosabat bildirdilar.

Qaltis vaziyatda 1991- yil 19-avgustda O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimov
Hindistonga qilgan rasmiy tashrifdan qaytib keldi va Toshkent shahri faollari bilan
uchrashuv o'tkazdi. Uchrashuvda Prezident O'zbekistonning nuqtayi nazarini bildirib,
respublika-mizda favqulodda holat joriy etishga hojat yo'qligi, O'zbekistonda vaziyat
barqarorligi, qonunga xilof ko'rsatmalar bajarilmasligini qat'iy ta'kidladi.
1991-yil 20-avgust kuni Toshkentda O'zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati
va O'zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog'iston,
viloyatlar va Toshkent shahar rahbariari ishtirokidagi qo'shma majlisi bo'lib o'tdi.
Majlis mamlakatda vujudga kelgan vaziyatni muhokoma qilib, Bayonot qabul qildi.
Bayonotda O'zbekiston Respublikasining tinch vaqtda kuch, awalo, harbiy kuch
ishlatishga qarshi ekanligi ta'kidlandi. Unda tinchlik, osoyishtalikni saqlash va
mustahkamlash, har qanday ig'vogarona harakatlarning oldini olish, hamma joyda
qattiq intizom va tartibni saqlash, mish-mishlar va ehtiroslarga berilmaslik vazifalari
ilgari surildi. Bayonotda O'zbekiston Davlat mustaqilligi to'g'risidagi Deklaratsiya
qoidalarini og'ishmay va izchil amalga oshirish yo'lidan boraveradi deb ko'rsatildi.
1991- yil 21-avgustda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti o'z farmoni bilan
O'zbekiston hududida hokimiyat va boshqaruv ido-ralari, korxonalar, tashkilotlar
hamda muassasalarning qabul qilgan barcha qarorlari va ularning ijrosi SSSR va
O'zbekiston SSR Konstitut-siyalariga hamda qonunlariga, O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti Farmonlariga va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga so'zsiz mos kelishi
kerak, deb belgilab qo'ydi. Farmonda SSSR da Favqulodda holat davlat qo'mitasining
SSSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga, O'zbekiston SSR Konstitutsiyasi hamda
qonunlariga zid keladigan farmonlari va qarorlari haqiqiy emas, deb belgilab qo'yildi.
Fitnachilarning qonnunga xilof ravishda urinishlari natijasida 1991-yil 19-21-
avgust kunlari Moskvada fojiati hobisalar roy berdi. Rossiya Federatsiyasi rahbariyati
tashabbusi bilan demokratik kayfiyatdagi Moskva aholisi tomonidan fitna bostirildi.
Fitnachilar qamoqqa olindi. M.S.Gorbachyev Prqzidentlik lavozimiga qaytib keldi.
Biroq mamlakatdagi siyosiyb vaziyat tang ahvolga tushib qoldi. Markaziy hokimiyat
falaj bolib, harakatsiz qolgan edi. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi ham
halokatga uchradi. Shu tariqa, SSSR tanazzulga uchradi va parchalana bosgladi.

14. 5. O'zbekiston davlat mustaqilligining e'lon qilinishi va uning tarixiy
ahamiyati SSSR tanazzulga uchragach, O'zbekiston rahbariyati davlat mustaqilligini
to'la o'z qo'liga olishga kirishdi.1991- yil 25-avgustda O'zbekiston Prezidentining
farmoni e'lon qilindi. Farmonga binoan, Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat
xavfsizligi Qo'mitasi O'zbekiston SSRning qonuniy tassarufiga olindi. Respublika
hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo'shinlari bevosita
O'zbekiston Prezidentiga bo'ysundirildi. Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat
xavfsizlik Qo'mitasi, prokuraturasi va adliya organlari, shuningdek, respublika
hududida joylashgan ichki qo'shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va
qo'shilmalari partiyadan butunlay xalos qilindi.
O'zbekiston Prezidenti Islom Karimov Oliy Kengash Rayosa-tiga juda qisqa
muddatda respublikaning davlat mustaqilligi to'g'risidagi qonun loyihasini tayyorlash
va uni Oliy Kengashning navbatdan tashqari sessiyasi muhokamasiga taqdim etishni
taklif qildi. Oliy Kengash 1991- yil 26-avgust kuni O'zbekistonning davlat
mustaqilligi to'g'risida qonun loyihasini tayyorlash haqida va 31-avgustda Oliy
Kengashning navbatdan tashqari VI sessiyasini cha-qirishga qaror qildi.
1991- yil 28-avgust kuni O'zbekiston Kompartiyasi MQ va Markaziy nazorat
komissiyasining qo'shma plenumi bo'lib o'tdi. Plenumda Prezident I.Karimovning
SSSRda 19-21-avgust kunlari sodir bo'lgan fojiali voqealar va respublika partiya
tashkilotlarining vazifalari to'g'risidagi axboroti tinglandi va muhokama qilindi.
Plenum Respublika Kompartiyasining KPSS MQ bilan har qanday aloqalarni
to'xtatishga, KPSSning barcha tuzilmalaridan chiqishga, uning markaziy
organlaridagi o'z vakillarini chaqirib olishga qaror qildi.
1991- yil 31-avgust kuni O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining
navbatdan tashqari tarixiy oltinchi sessiyasi bo'lib o'tdi. Sessiyada O'zbekiston
Prezidenti I.Karimov nutq so'zlab, sobiq Ittifoqda so'ngi paytlarda yuz bergan
ijtimoiy-siyosiy voqealarni, davlat to'ntarishiga urinish oqibatlarini tahlil qilib, ular
O'zbekiston taqdiriga, xalqimiz tarixiga bevosita daxldor ekanligini har tomonlama
asoslab berdi. Vaziyatdan kelib chiqqan holda, O'zbekiston Respublikasining davlat

mustaqilligini e'lon qildi va uni mustaqillik to'g'risidagi qonun bilan mustahkamlashni
taklif qildi.
Sessiyada "O'zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to'g'risidagi Oliy
Kengash Bayonoti" qabul qilindi. Bayonotda bunday deyilgan edi:
"Mustaqillik deklaratsiyasini amalga oshira borib, O'zbekiston Sovet Sotsialistik
Respublikasi Oliy Kengashi O'zbekistonning Davlat mustaqilligini va ozod suveren
davlat - O'zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e'lon qiladi".
Oliy Kengash sessiyasida "O'zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini
e'lon qilish to'g'risida" qaror qabul qilindi.
15. Mazkur qarorda:
1) respublikaning davlat mustaqilligi to'g'risidagi Oliy Kengash bayonoti
tasdiqlansin va resrublika bundan buyon O'zbekiston Respublikasi deb atalsin;
2) 1-sentabr O'zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni deb belgilansin va
1991- yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e'lon qilinsin, deb qat'iy
belgilab qo'yildi.
Oliy Kengash sessiyasida "O'zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi
asoslari to'g'risida"gi Qonun qabul qilindi. Bu Qonun 17 moddadan iborat bo'lib,
O'zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlab
berdi. Qonunda:
• O'zbekiston Respublikasi o'z tarkibidagi Qoraqalpog'iston Respublikasi bilan
birga, mustaqil, demokratik davlatdir;
• O'zbekiston Respublikasining xalqi suverendir va respublikada davlat
hokimiyatining birdan-bir sohibidir. U o'z hokimiyatini ham bevosita, ham vakOlik
idoralari tizimi orqali amalga oshiradi;
• O'zbekiston Respublikasi to'la davlat hokimiyatiga ega, o'zining milliy davlat
va ma'muriy-hududiy tuzilishini, hokimiyat va bosh-qaruv idoralari tizimini mustaqil
belgilaydi, davlat chegaralari, hududi daxlsiz va bo'linmas bo'lib, uning xalqi o'z
xohish-irodasini erkin bildirmasdan turib o'zgartirilishi mumkin emas;
• Respublika hududidagi yer, yer osti boyliklari, suv va o'rmon-lar, o'simlik va
hayvonot dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar, respub-likaning ma'naviy boyliklari

O'zbekiston Respublikasining milliy boyligi, mulki hisoblanadi, deb qonunlashtirilib,
belgilab qo'yildi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VII sessiyasida 1991- yil 30-
sentabr kuni "O'zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to'g'risida"gi
Qonunga Konstitutsiyaviy qonun maqomini berishga qaror qilindi. Qarorda
O'zbekiston Respublikasining amaldagi Konstitutsiyasi moddalari "O'zbekiston
Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to'grisida"gi Qonunning moddalariga
zid kelgan hollarda mazkur Qonunga amal qilinsin, deb belgilab qo'yildi.
Shunday qilib, xalqimizning asriy orzusi, umidlari ushaldi, ro'yobga chiqdi.
Mamlakatimiz, xalqimiz siyosiy mutelikdan, asoratdan qutildi. Dunyo xaritasida yana
bitta mustaqil davlat -O'zbekiston Respublikasi paydo bo’ldi.
Savol va topshiriqlar
1.O’zbekistonning mustaqillikka erishishi va uning tarixiy ahamiyati haqida
ma’lumot bering?
2.Birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning siyosiy faoliyati haqida so’zlab
bering?
3.Mustaqil O’zbekistonning tarraqiyot yo’li va iqtisodiy va siyosiy jarayonlar
to’g’risida so’zlab bering?
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Noveyshaya istoriya Uzbekistana: Uchebnik / Pod red. d.i.n., prof. M. А .
Raximova. - T.: « А dabiyot uchkunlari», 2018. – 512.
2. Mustaqil O zbekistan tarixining dastlabki saxifalari. - Toshkent, 2000.ʼ
3. Erkaev А . O zbekiston yo li. - Toshkent: Ma naviyat, 2011.
ʼ ʼ ʼ
4. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug at // M.
ʼ А bdullaev va boshqalar:
to ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006.
ʼ
5. 2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ʼ
ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasi. – Toshkent: Ma naviyat, 2017.
ʼ ʼ ʼ
6. Mustaqil O zbekiston tarixi. Mas ul muharrir
ʼ ʼ А .Sabirov. - Toshkent:
А kademiya, 2013.

7. Noveyshaya istoriya Uzbekistana. Rukovoditel proekta i redaktor:ʼ
M. А .Raximov. - Toshkent: А dabiyot uchqunlari, 2018.

Mavzu: Mustaqillikka erishish arafasida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar Reja: 1. O'zbekistonning ijtimoiy—siyosiy hayoti 2. O'zbekistonning davlat mustaqilligini qo'lga kiritish tomon yo`l tutishi 3. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishi. Ittifoq shartnomasini yangilash talabi 4. O'zbekiston davlat mustaqilligining e'lon qilinishi va uning tarixiy ahamiyati

Tayanch tushunchalar : iqtisodiy inqiroz, «Paxta ishi», onalar va bolalar olimi, ijtimoiy-iqtisodiy turgunlik, ishsizlik, Fargona voqealari, davlat tili, Mustaqillik Dekloratsiyasi, Prezidentlik lavozimi, mustaqillik, avgust voqealari, mustaqillikning elon qilinishi. 1. O'zbekislonning ijtimoiy-siyosiy hayoti XX asrning 70-80- yillarida SSSRda iqtisodiyotni rivojlanish surati tobora pasayib, sarf-xarajatlari ortib bordi. Mavjud imkoniyatlarni hisobga olmasdan ishlab chiqilgan ijtimoiy, oziq-ovqat, agrar, energetika, ekologiya va boshqa sohalardagi dasturlar samara bermadi, iqtisodiy ziddiyatlarni chuqurlashtirib yubordi. PSS Markaziy Qo'mitasining 1985- yil aprelda bo'lgan Plenumi noxush tendensiyalar yig'ilib, SSSR inqiroz oldi vaziyatga tushib qolganligini ilk bor e`tirof etdi. Mazkur Plenum jamiyatni «qayta qurish» orqali iqtisodiyotni ko'tarish, xalqning turmushini yaxshilash siyosatini belgiladi. 1985-1986- yillarda Markazdagi rahbariyat tomonidan jiddiy o'zgarishlar qilish zarurligi anglandi. Biroq ahvolning nihoyatda murakkabligi hali to'la idrok etilmagan edi.«Qayta qurish» siyosati va uning barbod bo'Iishi Markazdagi rahbarlar hamon sotsializm «afzallik»laridan foydalanib, jamiyatni «qayta qurish»ga, sotsializmni yaxshilashga umid bog'lar edi. Ammo ular mamlakatni sotsializmning o'zi, u yaratgan totalitar siyosiy, iqtisodiy tuzum inqirozga olib kelganligini pay-qamagan edi. 1987- yildagi mavjud siyosiy tuzumni va iqtisodiyotga partiyaviy rahbarlikni saqlab qolgan holda xo'jalik mexanizmini isloh qilish yo'lidagi urinish ham samara bermadi. Iqtisodiy islohotlar tez orada qotib qolgan ijtimoiy-siyosiy tizimga urilib barbod bo'Idi, hech qanday samara bermadi.1980- yillarning oxirlarida siyosiy tizimni isloh qilishga, birinchi navbatda KPSSning siyosiy va mafkuraviy hukmronligini cheklashga, davlat va xo'jalik organlarini kompartiya hukmronligidan chiqarishga, xalq deputatlari sovetining to'la hokimiyatini ta'minlashga urinish bo'Idi. Ammo bu sa'y-harakatlar ham behuda ketdi.To'g'ri, jamiyatni demokratlashtirish, oshkoralik, turli xil fikrlar bildirishga imkon berish tomon ijobiy qadamlar qo'yildi. Matbuotda, radio va televidenieda turli xil fikr-mulohazalar erkin yoziladigan, gapiriladigan bo'Idi.

« Qayta qurish » siyosati davrida iqtisodiyotda juda kuchli buzilishlar ro'y berdi. Markaz «qayta qurish»ning ilmiy va nazariyjihatdan puxta va aniq-ravshan ni ishlab chiqolmadi. Iqtisodiy siyosat puxta o'ylab ko'rilmagan sinov va eksperimentlaiga asoslangan edi. Mamlakat sinovlar va xatolar bilan siljib bordi. Mamlakatning real imkoniyatlari hisobga olinmasdan xalq xo'jaligining barcha sohalarini bir vaqtning o'zida rivojlantirishdan iborat noto'g'ri yo'l tutildi. «Bu yo`l,-deb yozadi I.Karimov o'zining «O'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li» asarida, pirovard natijada cheklangan mablag'larning parokanda bo'lib ketishiga, moliya va ta'minot tizimining batamom izdan chiqishiga olib keldi, inqirozni chuqurlashtirdi». " Kadrlar desanti» O'zbekistonliklar jamiyatni qayta qurish, islohotlar yo'lini katta umid bilan kutib oidilar. Jamiyatni yangilashdan najot kutayotgan edilar. Biroq tez orada aholining hafsalasi pir bo'Idi. O'zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot yanada murakkablashib bordi. Bu o'z xalqining or-nomusi va qadr-qimmatini himoya qilishga qodir bo'lmagan, siyosiy irodasi bo'sh kishilarning respublika rahbariyatiga kelib qolishi bilan bog'liq edi. Ularning ojizligi natijasida Respublika partiya va davlal rahbarlik lavozimlariga Markaz tomonidan ko'plab kadrlar yuborildi. «Kadrlar to'dasi» deb nom olgan 400 ga yaqin kelgindilar O'zbekistonni o'z bilganlaricha boshqara boshladilar. O'zbekiston Kompartiyasi va Respublika Ministrlar Soveti amalda ular tomonidan boshqarildi. Birinchi lavozimda o'tirgan mahalliy kadrlar ularning qo'lida qo'g'irchoq bo'lib qoldi. O'zbekiston Kompartiyasi Markaz qo'mi t a siga Moskva vakillari - Mogilnichenko, Bessarabov, Ponomaryov uya qurib olgan edi. O'sha yillarda tez-tez bo'lib turadigan plenumlar va yig'ilishlarda qilingan barcha ma'ruzalarni Ponomaryov va O'zbekistonda doimiy ishlash uchun yuborilgan «kadrlar desanti»ning boshliqlari - Anishev, Ogarek, Satin va ularning hamtovoqlari tahrir qilardilar. O'zbekiston Kompartiyasi MQning birinchi kotibi Usmonxo'jayev esa minbarga chiqib tayyor narsalarni o'qir edi. Minbardan bilib-bilmay aytilgan gaplar qanchadan-qancha kommunistlar va rahbarlarning sha'ni, qadr-qiymatini oyoq osti qilardi, hayotini buzardi. O'zKP Markaziy Qo'mitasida «pinxona kabinet» tashkil topdi. Ushbu «kabinet» kuch ishlatish, tuhmatlar uyushtirish yo'li bilan xodimlarni badnom qilish,

respublikaga mutlaqo aloqasi bo'lmagan avanturistik qarorlarni tiqishtirish biian shug'ullandi. O'zbekistonda faoliyat ko'rsatayotgan «pinxona kabinet» va «kadrlar desanti»ning tashkilotchisi KPSS MQning kotibi E.K.Ligachyov edi. Qo'g'irchoqqa aylantirilgan mahalliy rahbarlar «kadrlar to'dasi» tomonidan tayyorlangan qarorlarga imzo chekishardi, xolos. Ularning sovet hokimiyatining ko'zbo'yamachilik, shovinistik siyosati va uni amalga oshiruvchilar oldidagi ojizligi, itoatkorligi xalqqa qimmatga tushdi. "Paxta ishi ". O'zbekistonda «o'zbeklar ishi», «paxta ishi» deb atalgan jinoiy ishlar to'qib chiqarildi. Moskvadan yuborilgan Gdlyan va Ivanov guruhi O'zbekistonning boshiga tushgan kulfat bo'ldi. Guruh a'zolari hech kim bilan hisoblashib o'tirmay, odamlarni qamash bilan shug'ullandi. Oddiy dehqondan tortib O'zbekiston Kompartiyasi MQ sekretarlari va hukumat a'zolarigacha bo'lgan xodimlami qamash uchun birovlarni zo'rlab yozdirib olgan bir parcha qog'oz kifoya edi. O'zbekistonda qonunchilik buzildi, o'zboshimchalik va qatag'onning yangi davri avj oldi. Ming-minglab iqtidorli, rahbarlik mahoratini puxta egallagan rahbar kadrlar, paxtakorlar, ter to'kib mehnat qilgan halol kishilar qamoqqa olindi. Hibsga olingan Respublika partiya va davlat organlarining rahbarlari esa Moskva qamoqxonalariga tashlandi. Tergov xodimlari 30- yillarda ishlatilgan yaramas usullardan foydalanib, hibsga olinganlarni qiynab, boshqalar ustidan to'qilgan aybnomalarni ularning qo'li bilan qaytadan yozdirib olardi va bu «aybnoma» tobora ko'p begunoh odamlarni qamashga asos bo'lib qolardi. 25 mingga yaqin kishi qiynoq ostiga olinib, so'roq qilindi. 4,5 mingdan ko'proq kishi sud qilinib, turli muddatlarga ozodlikdan mahrum etildi. O'sha yillarda O'zbekiston Kompartiyasi MQning birinchi kotibi bo'lib uzoq yillar ishlagan, o'zbek xalqining baxt-saodati yo'lida samarali faoliyat ko'rsatgan Sh.R. Rashidovning nomi ham badnom qilindi. Vafot etib ketgan partiya va davlat arbobining ruhini bezovta qilish nima uchun kerak bo'lib qoldi? O'zbekistonning, o'zbek xalqining sha'ni-shavkati va qadr-qiymatini oyoq osti qilish uchun kerak bo'lgan edi. Buni anglamagan, ayrim mahalliy rahbar xodimlar o'zboshimcha qonunbuzarlarga yordamlashdilar. Ommaviy axborot vositalari xalqni dalil-isbotsiz

tahqir qilish, halol mehnatkashlarni ma'naviy ezishga yo'naltirilgan ko'plab xabarlar, maqolalar berar edilar. Natijada, butun bir mamlakat va millat badnom qilindi, poraxo'r, olib-sotar sifatida sharmanda qilindi. Butun SSSRda bo'lganidek, O'zbekistonda ham kamchiliklar, qo'shib yozishlar, poraxo'rlik illatlari va boshqa jinoyatchiliklar bor edi. Lekin bu illatlarni o'zbek xalqi emas, balki Sovet hokimiyatining ij'timoiy-siyosiy tuzumi keltirib chiqargan edi. O'zbekiston fuqarolari o'z haq-huquqlarini himoya qilishlarini so'rab tuman, viloyat va respublika partiya va sovet organlariga murojaat qildilar. 1986-87- yillarda faqat O'zbekiston Kompartiyasi MQga fuqarolardan 50 mingdan ortiq xat va shikoyatlar tushdi. 20 mingdan ortiq kishi Markazqo'm kotiblari va bo'lim boshliqlari qabulida bo'lib, o'zlarining arz-dodlarini bildirdilar. Poytaxtga yetolmagan 100 minglab fuqarolar mahalliy hokimiyat organlariga o'z haq-huquqlari, qonuniy manfaatlarining buzilganligidan shikoyat qilib koridorma-koridor, eshikma-eshik turtinib yurdilar. Norozilik, ayniqsa, xotin-qizlar orasida ko'paydi. 1986-87- yillarda respublikada 270 ayo’l o'zini-o'zi yondirib yubordi. Bu holat ularning sha'ni, qadr-qiymatining toptalashi, haq-huquqlarining buzilishiga nisbatan ko'rsatilgan norozilik edi. Haqiqat va adolat, keyinroq, Islom Karimov O'zbekiston rahbari bo'lgach ro'yobga chiqdi. Islom Karimov tashabbusi bilan «Paxta ishi»ni ko'rib chiqish uchun maxsus komissiya tuzildi. Pirovardida 3,5 mingdan ko'proq kishi oqlandi Ijtimoniy-siyosiy hayot . Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o'lkaning o'ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni istamagan kelgindilar mahalliy xalqning urf-odatlari, an'analarini oyoq-osti qildilar. Xalqimizning boy madaniyati va ma'naviy qadriyatlari kamsitildi. Ona tilining qo'llanilishi yanada cheklab qo'yildi. Hatto milliy libos kiyib yurish ham qoralandi. Milliy an'analar bo'yicha to'y qilgan, qarindosh-urug'larini milliy, diniy qadriyatlar asosida dafn qilganlar tanqid ostiga olindi, shafqatsiz jazolandi. Bunday vaziyat xalqni ranjitdi, hafsalasini pir qildi, siyosiy loqaydlikni kuchaytirdi. Ko'plab olimlar, yozuvchilar va boshqa ijodiy xodimlar aziyat chekdi. Ularning ko'pchiligi mahalliychilikda, milliy cheklanganlikda, xurofot-bid'atga berilganlikda, sinfiy va partiyaviy tamoyillardan

O'xshashlar

Mustaqillikka yerishish arafasida Oʻzbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar.

O`zbekiston mustaqillikka erishish arafasidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar

O'zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida

Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash mohiyati

Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash mohiyati 51v