Mavzu: Navoiyning “Hayrat ul abror” dostonida so’z,nutq madaniyati haqidagi fikrlari. Tavallud topgan sana:1441-yil Vafot etgan sana: 1501-yil Tug’ilgan joyi:Hirot

Reja: 1. Navoiy “Hayrat ul-abror” da so z ta rif-tavsifiga nisbatan bildirgan fikrlari.ʻ ʼ 2. Navoining nasr va nazmdagi so’zga nisbatan qarashlari. 3. Mutafakkirning nutqiy madaniyat bobida qarashalari. 4. Xulosa.

Annotatsiya Mustaqil ishda Alisher Navoiyning so zga nisbatan qanchalik mas uliyat bilan ʻ ʼ yondashgani xususida so z yuritiladi. ʻ Tayanch so zlar ʻ : Navoiy, “Hayrat ul-abror” dostoni, so z mas uliyati, til, hikmat, ʻ ʼ “Mahbub ul-qulub”, she r, so zdagi ma no. ʼ ʻ ʼ Navoiy “Xamsa”sining birinchi dostoni bo lgan ʻ “Hayrat ul-abror” da so z ta rif- ʻ ʼ tavsifiga bir bob bag ishlangan. Ushbu o n to rtinchi bobning nasriy ʻ ʻ ʻ sarlavhasidayoq shoir so zning inson vujudini yorituvchi yorug yulduz ekanini, ʻ ʻ inson tanasi bir ma dan bo lsa, so z o sha ma danning qimmatbaho javohiri ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ ekanini ta kidlaydi ʼ : “So z ta rifidakim, bashar vujudi sipehrining kavokibi ʻ ʼ jahontobi va inson zoti ma danining javohiri serobi durur…” ʼ Yaxshi insonlarning bir-biri bilan yaqinlashuviga ularning yaxshi so zlari sabab ʻ bo lishini, fazilatli odamlarning o zaro ulfatliklariga ham so zlarining yoqimli ʻ ʻ ʻ ekani vosita bo lishini tasvirlaydi: “… sa d kavkablarning bir-biri birla qironi ʻ ʼ yaxshi asar ko rguzuridin va samin javharlarning “bir-biriga iqtironi dilpazir ʻ ko rinuridin…” ʻ Shundan so ng Alisher Navoiy insonga Yaratuvchi tomonidan berilgan so z ʻ ʻ ne matini ta riflashga o tadi. So zni gavharga qiyoslaydi, so ng bu fikridan qaytib, ʼ ʼ ʻ ʻ ʻ gavhar hatto so z uchun sadaf – idish bo lishga ham yaramaydi, deb so z ʻ ʻ ʻ sharafining naqadar yuksak va balandligini aytadi: So z guhariga erur oncha sharaf, ʻ Kim bo la olmas anga gavhar sadaf. ʻ Chunki insonning qalbidan chiqadigan so z gavharining jonsiz, qonsiz, hissiz ʻ toshning ichida saqlanishi so zga nisbatan zulm bo lar edi. Shuning uchun Latif ʻ ʻ Zot bu gavharning saqlanishi uchun insonning qalbini va oppoq qog ozning yuzini ʻ

makon qildi. Ulug adiblarning, buyuk shoirlarning qalb qa ridan chiqqan so z ʻ ʼ ʻ javohirlarini kitoblar, ya ni qog oz o z bag rida yuz yillab, ming yillab saqlab ʼ ʻ ʻ ʻ avlodlardan avlodlarga yetkazmoqda. Alisher Navoiy Yaratuvchining insonga ato qilgan mana shu buyuk ne matini e tirof etib, shukrona keltiradi. Shukrona ʼ ʼ keltirish esa shukrona keltiruvchiga ayni ne matning ziyoda bo lishini ta minlaydi. ʼ ʻ ʼ So’z gavharining sharafi shunchalar yuksakki,gavhardek qimmatbaho narsa ham unga sadaf bo’la olmaydi.To’rt sadaf ichidagi gavharga quti ham shu so’z,yeti qavat osmon yulduzlarining burjlari ham shu so’zdir.Inson *96ko’ngli qaysi tomonga boqmasin,jahon bog’chasida yuz xil yangi gullarni ko’rarkan,ular barchasi bir vaqtlar sirli yo’qlikning gulshanida yashiringan,g’unchalar ham hammasi ochilmagan holda edi. Azaliyat tog’idan mayin shabada esa boshlashi bilan jahon bog’idagi shuncha gullar ochilib ketdi.Bu oddiy shabada emas,gullar sochuvchi shabada bo’lib,u na’matak va undan to’kilgan gul yaprog’iga o’xshab ketadi.Shu ikki narsani donishmand odam bir-biriga yopishtirsa,”kofu nun”hosil bo’ladi.Dunyodagi hamma bir-biriga bog’liq va bog’liq bo’lmagan narsalar- barchasi shu “kof” va “nun”ning bolalari,o’shandan barpo bo’lganlar.Bu bolalar yana hisobsiz bolalar ko’rib,bola o’zi ham ota,ham o’g’ilga aylandi.Uni so’z bilan qanday maqtash mumkin?Axir,nima deyilsa ham uning o’zini o’zi bilan maqtalgan bo’ladi-da! So’z jon bo’lib,ruh uning qolipidadir.Tanida ruhi bor odam doim unga ehtiyoj sezadi.So’z dunyoda bor barcha ko’ngillarning qutisidagi javhar,hammaning og’iz qutisidagi qimmatbaho gavhardir.Agar til bamisoli bir po’lat xanjar bo’lsa,so’z unga qadalgan injulardir.Til shu chamanning ochilgan lolasi bo’lsa,so’z durlari unga qadalgan shabnamlardir.So’z o’lgan odamning tanasiga pok ruh bag’ishlaydi.So’zdan tanadagi tirik ruh halok bo’lishi mumkin Yaxshi so’z bilan o’lganni tiriltira olgani uchun Iso payg’ambar o’zini “Jonbaxsh” degan laqab bilan atagan.So’z tufayli Xalil o’zini o’tga tashlagan;Jabroil ham so’z yukiga hammol bo’lgan.Tangri insonni sirlar xazinasi darajasiga ko’targan ekan,uni so’zlash qobiliyatiga ega bo’lgani uchun hayvonlardan ortiq qilib yaratdi.

Navoiy so zning jonbaxshlik sifatini ta riflar ekan, uning odamni halok qilish ʻ ʼ xususiyati ham borligini ta kidlaydi: ʼ So zdin o lukning tanida ruhi pok, ʻ ʻ Ruh dag i tan aro so zdin halok. ʻ ʻ Ayni mazmunni adib shunday ifodalaydi: “Odame til bila soyir hayvondin mumtoz bo lur va ham aning bila soyir insong a sarafroz bo lur. Til muncha sharaf bila ʻ ʻ ʻ nutqning olatidur va ham nutqdirki, agar nopisand zohir bo lsa, tilning ofatidur. ʻ Ayn ul-quzot til sharafidin Masih guftor bo ldi va Husayn Mansur til sur atidin ʻ ʼ dorg a sazovor…” ʻ Zohiriy ko rinishi go zal bo lgan insonning qalb go zalligini bilish uchun uni ʻ ʻ ʻ ʻ so zlatish kerakligini, agar o sha odam har qancha chiroyli bo lsa ham so z ʻ ʻ ʻ ʻ ne matidan, so z fasohatidan bebahra bo lsa, jim o tiraversa, u bilan devorning ʼ ʻ ʻ ʻ farqi qolmasligini aytadi: Tengriki, insonni qilib ganji roz, So z bila hayvondin anga imtiyoz. ʻ G uncha og izlik sanami no sh lab, ʻ ʻ ʻ So zdin agar aylasa xomush lab… ʻ Surat ila bo lsa mahi osmon, ʻ Surati devor hamon, ul hamon… Navoiy so z ta rifida hozirgacha aytilganlar nasriy, oddiy so zlashuvdagi so z ʻ ʼ ʻ ʻ xususida edi, endi nazmdagi so z haqida so z yuritamiz, deydi. Nazmdagi, she rga ʻ ʻ ʼ solingan so zning poyasi va martabasi butunlay o zgachaligini ta kidlaydi: ʻ ʻ ʼ