NUTQ ONTOGENEZI Reja: 1. Tabiatdagi hayvonlar tili 2. Tilni o‘zlashtirish (nutq ontogenezi) haqidagi qarashlar 3. Bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlari

1. Tabiatdagi hayvonlar tili Inson nutqining juda kam qismini tashkil qiladigan pishillash, chirqillash, pishqirish, o‘kirish, g‘o‘ng‘illash va h.k. kabi kommunikatsiya vositalari hayvonlarda ham uchraydi. Hayvonlarning aksariyati o‘zaro muloqotda bo‘lishi mumkin, ammo ularning hech biri insonlar singari gaplasha olmaydi, ya’ni biron bir hayvon so‘zdan foydalanmaydi. Qushlar sayraydi, boshqa qushlar uchun tushunarli bo‘lgan tovushlarni chiqaradi. Hayvonlar halokat, tahdid, hujum, shodlik, g‘azab, qo‘rquv singari biologik holatlar haqidagi informatsiyani tovushlar, harakatlar, hidlar kabi turli modal signallar vositasida bir-birlariga uzatishadi. Shuningdek, hayvonlar va hasharotlar biron joyda yemishning mavjudligi haqida xabar berish yoki o‘zlarining ahvoli va maqsadi haqida signal berish imkoniyatiga ham ega. Masalan, arilarda ancha rivojlangan kommunikatsiya tizimini kuzatish mumkin. Chunonchi, yo‘l boshlovchi ari qator ma’noli harakatlar vositasida gul shirasining ari uyasiga uzoqligi, miqdori va yo‘nalishi haqida boshqa arilarga xabar beradi. Delfinlar ham 32 ta belgidan tashkil topgan kommunikatsiya tizimiga ega. Ular juda yuqori to‘lqinli tovushlar vositasida dengiz ostida o‘zaro muloqotga kirisha oladilar. Ammo inson nutqi juda murakkab jarayon va birorta hayvon uni takrorlashga qodir emas. Buning asosiy sabablaridan biri insonda butun boshli organlar turkumining mavjudligidir. Inson mazkur organlar yordamida so‘zlarni tarkib toptiradigan tovushlarni talaffuz qiladi. Insonning tovush tilchasi alohida usulda titraydi, bo‘g‘iz, og‘iz va burun bo‘shliqlari muayyan usulda sozlanadi, lablar, tishlar, pastki jag‘, til va tanglay o‘ziga xos usulda harakat qiladi. Nutq organlarining barchasi unli va undosh tovushlarni talaffuz qilishga moslashgan, ularni hayvonlar takrorlashga qodir emas. Hayvonlar so‘z va gap tuzish uchun tovushlarning butun bir turkumini talaffuz qilolmaydi. Hayvonlarning gapira olmasliklarining yana bir muhim sababi bor. Ma’lumki, so‘zlar predmetlar, xatti-harakatlar, tajribalar va g‘oyalarning ramzidir. Masalan, “qush” so‘zi uchadigan jonli obyektni ifodalash uchun qo‘llaniladigan ramzdir. Boshqa bir guruh so‘zlar esa uning rangi, shakli, uchishi va sayrashini

ifodalaydi. Yana bir boshqa guruhdagi so‘zlardan qush va uning xatti-harakatlari haqidagi fikrni ifodalash maqsadida foydalanish mumkin. Biron bir kishi bilan muloqotda bo‘lish maqsadida so‘zlarni qo‘llash ma’lum yo‘sinda uyushtirilgan ramzlardan foydalanishni anglatadi. Buning uchun ma’lum darajada aql-idrok bo‘lishi talab etiladi. Aql-idrok esa hayvonlarda mavjud bo‘lmaydi. Shuning uchun ular insonlardek gapira olmaydi. Hayvonlar tilining inson tilidan farqlanuvchi eng muhim xususiyati unda semantik funksiyaning mavjud emasligidir. Hayvonlar tilining unsurlari tashqi predmetlarni o‘zicha aks ettirmaydi, ularning mavhum xususiyatlari va munosabatlari hamisha aniq vaziyatlar va aniq xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘ladi hamda aniq maqsadlarga xizmat qiladi. Shu bilan birga, hayvonlar tilida insonlar nutqida muhim ahamiyat kasb etgan bo‘lishsizlik funksiyasi ham mavjud bo‘lmaydi. Hayvonlar bo‘lib o‘tgan voqeaning aniq vaqtini ko‘rsatib bera olmaydi, istak maylidagi konstruksiyalar va h.k.ni tuza olmaydi. Hayvonlar va hasharotlarda har bir signal ortida muayyan ma’no mustahkamlangan bo‘ladi. Hayvonlardagi aksariyat signallar, mantiqiy to‘plangan informatsiya sifatida emas, balki mexanizm sifatida harakat qiladi. Hayvonlar chiqarayotgan tovush faqatgina tug‘ma impulslar bilan chegaralanib qoladi. Hayvonlarning bolasi tovush chiqarishga o‘rganmaydilar. Binobarin, barcha mushuklar qayerda bo‘lishlaridan qat’iy nazar, bir xil miyovlaydilar yoki hamma kuchuklar bir xil vovullaydilar. Hayvonlar tili genetik jihatdan mustahkamlangan bo‘lib, u chegaralangan muayyan signallar majmuasidan tashkil topgan yopiq tizim hisoblanadi. Inson tili esa aksincha, genetik jihatdan mustahkamlanmagan ochiq tizim bo‘lib, u doimo rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘ladi. Hayvonlarga inson tilini o‘rgatish uzoq davrlardan beri ko‘pchilikni qiziqtirib kelgan. Qator olimlarning tadqiqotlari insonlarga xos bo‘lgan intellekt yoki lisoniy qobiliyatning hayvonlarda yetishmasligi masalasini yoritishga bag‘ishlangan. Inson tilini o‘rganishga eng munosib “nomzod” sifatida shimpanze ko‘rsatilgan. Chunonchi, shimpanze genetik kodining 98,4% insonniki bilan mos kelgan.

1940-yillarda amerikalik zoologlar Keti va Keyt Xayeslar o‘zlarining o‘g‘li bilan birga tarbiyalash maqsadida oilalariga urg‘ochi shimpanzeni olishgan. Uch yildan so‘ng maymun Viki (Vicki — the speaking chimp) inglizcha to‘rt so‘znigina talaffuz qilishga o‘rgangan 1 . Hayvon o‘rgangan so‘zlar Transkripsiyasi Tarjimasi 1 mama mama oyi 2 papa papa dada 3 up a p yuqori 4 cup kap chashka Amerikalik tadqiqotchi Gerbert Terras shimpanzega shaklan o‘zgartirilgan kar-soqovlar tilini o‘rgatishga harakat qilgan. Maymun ikki, uch, hatto to‘rt so‘zli gaplarni tuza olgan (15-19). Biroq Ni m yo yi q ga pl ar n i t u za yo t g an da , a so sa n, o‘ q i t uv ch i n i n g i m o- i s ho r a l ar i n i t akr or l ag an . Sh un da n s o‘ ng t a dq i q ot ch i shimpanze tilning eng sodda jihatlari va alohida so‘zlarinigina o‘zlashtirishi mumkin, degan xu l o sa ga k el ga n. M az ku r x ul os a Xomskiyning “hayvonlar tilni o‘zlashtira olmaydi”, degan fikrini yana bir karra isbotlab berdi (hatto maymunga Noam Xomskiy (Noarn Chomsky)ga taqlidan Nim Chimpsky, deb ism qo‘yilgan edi) 2 . Hayvon o‘rgangan iboralar So‘zma-so‘z tarjimasi (15 ) more drink yana ichimlik (16 ) tickle Nim Nimni o‘ynat (17 ) banana Nim eat banan Nim yemoq (18 eat drink eat drink yemoq ichmoq yemoq ichmoq 1 Белянин В. П. Психолингвистика. –М., 2004. – C . 36. 2 Ko‘rsatilgan asar, 38- bet .

) (19 ) banana me eat banana banan menga banan yemoq N. Xomskiyning qayd qilishicha, hayvonlarda lisoniy qobiliyat mavjud bo‘lmagani uchun ular gapira olmaydilar. Fransuz psixologi Jan Piaje va boshqa qator olimlarning fikrlariga ko‘ra, hayvonlarda inson tilidek murakkab hodisani o‘rganish uchun kerak bo‘lgan umumiy intellekt mavjud bo‘lmaydi. 2. Tilni o‘zlashtirish (nutq ontogenezi) haqidagi qarashlar Ontogenez – organizmdagi biron narsaning (organ, funksiya, tuzilish) tug‘ilishidan to o‘lguniga qadar bo‘lgan izchil rivojlanishi. Psixolingvistikada ontogenez termini inson lisoniy qobiliyatlarining shakllanishini anglatadi. Nutq ontogenezi nutqiy faoliyat nazariyasining tarkibiy qismi bo‘lib, u individda nutq mahsulining shakllanishi, nutqiy qobiliyat ko‘nikmasining paydo bo‘lishini o‘rganadi. Nutq ontogenezi bola nutqining tug‘ilishdan to 7 (9,11) yoshgacha bo‘lgan davrida har tomonlama izchil rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda tilni o‘zlashtirish (nutq ontogenezi) nazariyasi keng qamrovli soha hisoblanib, o‘ziga xos mustaqil maqomga ega. Kishilar tilni ular ma’lum til bilimlari bilan ta’minlanib tug‘ilganliklari uchun o‘zlashtirishadimi? Yoki ular turli muammolarni hal qila oladigan o‘ta aqlli mahluq bo‘lganliklari uchun tilni o‘rgana olishga qodirmilar? kabi savollarni javoblantirish uchun olimlar tomonidan turlicha qarashlar ilgari surilgan. 1. Xatti-harakatga asoslangan qarash. Ushbu qarashga ko‘ra, bolalar tilni boshqa narsalarni o‘rgangandek o‘rganishadi. Atrofdagi bir qancha tovushlarni guruhlantirish, shakllantirish va shunga o‘xshash holatlarda mazkur tovush va ta’sirlarni yuzaga chiqarish amalga oshiriladi. Bola onasi va atrofidagi yaqin kishilarining ko‘rsatgan ta’sirlarini vaqti vaqti bilan tilga chiqaradi. Shuningdek, go‘daklarning ko‘p eshitgan tovushlarga taqlid qilishlari ham nutqning shakllanishida muhim o‘rin egallaydi.