O‘qitish metodlari va boshlang‘ich adabiy ta’limda ulardan foydalanish Reja: 1. Ta’lim metodlari va ularning yetakchi xususiyatlar i 2. Boshlang‘ich sinflar adabiy ta’limida metodlar 3.Badiiy matn tahlili namunasi: Anvar Obidjon qalamiga mansub “Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak” asari. Tayanch so‘zlar: suhbat metodi , evristik metod , taqqoslash metodi , induktiv va deduktiv metodlar , fikriy hujum , 6x6” metodi. Ta’lim metodlari va ularning har biriga xos bo‘lgan yetakchi xususiyatlar bilan “Umumiy pedagogika” kursida batafsil tanishiladi. Shu bois mazkur darslikda, talabalarni takrorlardan qo‘rg‘ash maqsadida faqat boshlang‘ich sinflar adabiy ta’limi samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladigan mantiqiy metodlar va ulardan foydalanish yo‘llari haqida fikr yuritiladi. Boshlang‘ich sinflar o‘qish darslarida o‘quvchilar ma’naviyati sog‘lomlashuviga xizmat qiladigan mantiqiy – suhbat, evristik, tadqiqot, taqqoslash, induktiv, deduktiv metodlar bilan birga “fikriy hujum”, “6x6” nomli interfaol metodlardan samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir. Boshlang‘ich adabiy ta’limni to‘g‘ri tashkil etish bu jarayonning o‘quvchilar ishtirokida o‘qituvchi tomonidan emas, balki o‘quvchilarning o‘zlari tomonidan o‘qituvchi ishtirokida amalga oshirilishini nazarda tutadi. Shu asosga qurilgan zamonaviy suhbat metodi o‘quvchi ma’naviyatini sog‘lomlashtirish, dunyoqarashini kengaytirish, bilimlarni o‘zlashtirish, mantiqiy va mustaqil tafakkurini ta’minlashda qo‘l keladigan metodlardan biridir. A. Tojievning “Adabiyot darslarida suhbat” kitobida bu metodning o‘ziga xos xususiyatlari haqida so‘z yuritilgan 1 . O‘qish darslaridagi suhbatlarda ishtirok etgan boshlang‘ich sinf o‘quvchisi o‘z fikrlarini muhokama qiladi, qarashlarini so‘z bilan ifodalashga tayyorlanadi. U fikrning aniq va muayyan maqsadga yo‘naltirilishini ta’minlaydi. Suhbat jarayonida o‘quvchida o‘z fikrini aytish, uning to‘g‘riligiga hamsuhbatlarini ishontirish ehtiyoji tug‘iladi. O‘quvchini o‘z fikrini isbotlash uchun asar matnidan dalillar topa bilish, misollar keltirish ko‘nikmasini egallashga yo‘naltirish, uni e’tiroz bildirishga, qarshi fikrlar ayta olishga odatlantira borish suhbat metodining talablaridan biridir. Bu metod kichik o‘quvchilarni hamsuhbatni eshitish, munozarada ishtirok etishga o‘rgatadi, o‘z bilimini chuqurlashtirishga ehtiyoj paydo qiladi, qiziqishlari doirasini kengaytiradi. “O‘qish kitobi” darsliklaridan o‘rin olgan adabiy asarlar tahliliga yo‘naltirilgan suhbatlar o‘quvchiga nafaqat bilimlar beradi yoki tarbiyalaydi, balki uni aqliy faoliyatga ham yo‘naltiradi. To‘g‘ri tashkil etilgan suhbatlar xotirani, kuzatuvchanlikni, tasavvur va hissiyotni faollashtirishga sharoit yaratadi. Oqilona tashkil etilgan suhbatlar davomida har bir o‘quvchining individual jihati namoyon bo‘ladi. O‘qish darslarida tashkil etilgan bunday suhbatlarda bitta masala bo‘yicha bir nechta o‘quvchi, ba’zan butun sinf fikr aytishi mumkin. Bu jarayonda o‘qituvchi barcha o‘quvchilarning faoliyatini kuzatib boradi, suhbatni maqsad sari yo‘naltiradi, bu bilan o‘quvchilarning o‘zlari ishlashlari uchun sharoit yaratadi. 1 . . – .: « », 1997.Тожиев А Адабиёт дарсларида суҳбат Т Ўқитувчи

Boshlang‘ich sinflar adabiy ta’limini maqsadga muvofiq tarzda tashkil etishda qo‘llaniladigan suhbat metodining asosiy talablaridan biri – savollarning shakl tomonidan ham, mazmun jihatidan ham har xil bo‘lishi. Kichik o‘quvchiga bir xil narsa bilan uzoq shug‘ullanish o‘ta salbiy ta’sir qiladi. Suhbat uchun savollar tayyorlayotganda o‘qituvchi o‘quvchilarni o‘ylantiradigan, mustaqil ravishda mulohaza yuritishga undaydigan jihatlar yetakchilik qilishini, sinfdagi barcha o‘quvchilarning rivojlanganlik darajasini nazardan qochirmasligi lozim bo‘ladi. Bundan tashqari, suhbat uchun tuzilgan savollar o‘quvchi ruhiy faoliyatining xilma-xilligini ham ta’minlashi kerak. O‘quvchining savolga javob berish uchun o‘ylanishi, eslashi, tasavvur qilishi, izlanishi unda shaxslik sifatlari shakllanishida juda foydalidir. Suhbat uchun tuzilgan savollar orasida o‘zaro kuchli mantiqiy aloqa bo‘lishi kerak. Savol ko‘magida asardan o‘quvchi tomonidan kashf qilingan mantiq bilan asar muallifi fikrlari murakkab yaxlitlikni tashkil etishiga e’tibor qaratilishi maqsadga muvofiqdir. Boshlang‘ich adabiy ta’limda tashkil etilgan suhbatlar davomida kichik o‘quvchi asar haqidagi dalillarni aniq bilgandagina o‘z qarashlarini aytishi mumkin. Lekin ko‘pincha, bunday vaziyatlarda bilimning, dalilning o‘zi kamlik qiladi. O‘quvchi asarni o‘qituvchisi ko‘magida mustaqil tahlil qila bilishi, xulosalar chiqara olishi kerak bo‘ladi. Asar matni yuzasidan izlanishga undaydigan savol-topshiriqlar ham shunga qaratilishi lozim. Yaxshi savol ahamiyatli, keng qamrovli, o‘ylashga, his qilishga, izlanishga majbur etadigan, kashfiyotlar qiladigan, tasavvur uyg‘otadigan bo‘ladi. Jaloliddin Rumiy hazratlari: “Yaxshi savol yarim bilimdir”,- deb bejiz aytmagan. Quyi sinflar adabiy ta’limida tashkil etiladigan suhbatlarda bilim berish ustuvorlik qilmaydi. Balki kichik o‘quvchilarda olingan bilimlar, o‘zlashtirilgan fazilatlarni mustahkamlash, munosabat bildirish, tuyg‘ularni so‘z bilan ifodalash, uni asoslash, o‘z fikrida tura bilish xususiyatlari tarbiyalanadi. O‘qituvchidan birinchi savoldan keyin o‘quvchilar kayfiyatini ilg‘ab olish, savol tushunarli bo‘lganini his qilgan holda suhbatni yangi-yangi yo‘nalishlarga burish talab qilinadi. Suhbat metodi asosida tashkil qilingan darsning ichki tartibi shu tariqa yaratiladi. Badiiy bitiklar tahliliga qaratilgan suhbatni muvaffaqiyatli tashkil etishning shartlaridan yana biri – o‘quvchilarning javoblariga e’tibor va hurmat bilan yondashishdir. Javob berayotgan o‘quvchining fikrlari ba’zan chalkashib ketishi yoki noaniq bo‘lishi tabiiy. O‘qituvchining vazifasi uni butun sinfga tushunarli qilib aytib berish emas. Bu adabiy ta’lim metodikasida mutlaqo noto‘g‘ri yo‘l hisoblanadi. O‘quvchi aytmoqchi bo‘lgan fikrini qiynalib, izlanib, munosib so‘zlarni topib, o‘zi ifodalashi kerak. Uni boshidan shunga o‘rgatish lozim. O‘quvchining fikrini aytishga o‘rinsiz ko‘maklashish uni o‘ylamaslikka o‘rgatib qo‘yadi. Agar yordam berish kerak bo‘lsa, qo‘shimcha savollar bilan o‘quvchining o‘z fikrini aniqroq ifodalashiga ko‘maklashish mumkin. O‘qish darslarida tashkil etilgan suhbat jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlari samaradorligi nafaqat savolning to‘g‘ri qo‘yilishi, balki o‘qituvchining har xil xarakterdagi javoblar orasida o‘zini yo‘qotmay suhbatni boshqara bilishiga ham bog‘liq. Yaxshi tashkil qilingan suhbatlarda o‘qituvchi-

o‘quvchilar fikr va qarashlari bilan hisoblashadigan teng huquqli suhbatdoshlarga aylanadilar. O‘qituvchi o‘quvchi javoblaridagi silliqlikni birinchi o‘ringa ko‘tarmasligi kerak. O‘qituvchining o‘quvchi javoblarini muntazam ravishda tuzatib, to‘ldirib borishi ham noto‘g‘ri. Albatta, o‘quvchining xulosasi o‘qituvchining fikridek to‘kis bo‘lmaydi. U to‘mtoq, jo‘n, jaydari, tarqoq bo‘lsa ham adabiy ta’lim amaliyoti uchun olimnikidan qadrliroq, o‘qituvchinikidan qimmatliroqdir. Chunki o‘quvchi hech kimni – muallifni ham, muallimni ham takrorlayotgani yo‘q. Bu o‘quvchining o‘z mustaqil fikri, o‘z xulosasi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchining fikr ifodalashida mantiq, madaniyat va bilimni ta’minlash, boshqalarning fikriga munosabatda aytganlari uchun javob bera olish hissini tarbiyalashdan iboratdir. Boshlang‘ich adabiy ta’limga olib kirilayotgan zamonaviy suhbatlar – bu ovoz chiqarib mulohaza yuritish, bir savol atorfida birgalikda o‘ylash, ovoz chiqarib his etishdir. O‘quvchilar hamisha ham tuyg‘ularini so‘z vositasida ochiq ifodalayvermaydilar. Asl tuyg‘ularning tabiati shunaqa, ularni hamisha ham so‘zga ko‘chirib bo‘lmaydi. Tortishuvlar uchun vaziyat yaratish suhbat jarayonida o‘quvchilarni faollashtirishning muhim shartlaridan biridir. Badiiy matnlar mazmuni yuzasidan tashkil etiladigan suhbat jarayonida o‘qituvchining diqqati faqat bir nechta o‘quvchiga qaratilib qolsa, jamoa suhbati buziladi. Qolgan o‘quvchilar tezgina “tinglovchi”lik mavqeiga o‘tib oladilar. Sinfda “suhbatda faqat a’lochi o‘quvchilar qatnashadi” degan qarash shakllanib qoladi. Chinakam suhbat o‘qituvchi savol berib, birinchi bo‘lib javob bergan o‘quvchining fikri bilan chegaralanib qolmay, boshqa o‘quvchilarning mulohazalari bilan ham qiziqish, barcha o‘quvchilarning fikrlarini eshitib bo‘lgachgina javoblar sifatini baholash bo‘lgan joyda amalga oshadi. Suhbatlarda o‘quvchilar o‘zlarini teng huquqli suhbatdoshlar darajasida his qilgandagina boshlang‘ich adabiy ta’limning maqsadiga erishish mumkin bo‘ladi. Suhbatdagi tenglik, shu bilan birga undagi tabiiylik, samimiylik, erkinlikni o‘qituvchi tashkil etadi. Matndagi muhimlarni anglashga yo‘naltirilgan umumiy savol ba’zan ayrim yo‘naltiruvchi qo‘shimcha savollarni ham taqozo etadi. Buni o‘qituvchi vaziyatga qarab ilg‘ab olishi va yo‘naltiruvchi qo‘shimcha savollarni tashkil eta bilishi lozim bo‘ladi. Asarlar tahliliga bag‘ishlangan suhbatlarning yakunlangani savolning kun tartibidan tushib qolishi degani emas. Aksincha, o‘qituvchi tomonidan yaxshi tashkil qilingan suhbatning yakunlanishi sinfda muhokama qilinadigan yangi- yangi savollarning tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Suhbat o‘zining tabiiy kuchi, samimiy insoniy muloqotga asoslanganligi bilan ahamiyatlidir. Boshlang‘ich sinflar o‘qish darslarini adabiy ta’limning maqsadiga muvofiq tashkil etishda suhbat metodini qo‘llash o‘quvchi tafakkuri va bilim olishdagi mustaqilligining nisbatan baland darajasini ta’minlashi lozim. Mazkur metodda o‘qituvchining vazifasi o‘zlashtirilgan axborotlarni yodga soladigan, ma’lum maqsadga xizmat qiladigan, ayni zamonda qiziqarli, bilimlarni yangi vaziyatga muvofiqlashtirish va qayta ishlashga yo‘llaydigan, xulosa chiqarishga undaydigan, chiqarilgan xulosalarni asoslashni talab qiladigan tarzdagi savol va topshiriqlarni tuzishdan iborat. O‘quvchining faoliyati esa vaziyatni tahlil etish, o‘zlashtirilgan

axborotlarni yodga soladigan savollarni qayd etish, ularga javob izlash, javob berish, yarim mustaqil va mustaqil xulosalar chiqarish, fikrlarini asoslashdan iborat bo‘ladi. “O‘qish kitobi” darsliklaridan o‘rin olgan badiiy matnlarni o‘rganishda qo‘llanadigan suhbat metodi nafaqat o‘qituvchining o‘quvchilar jamoasi bilan, balki o‘quvchilarning o‘zaro dialogik hamkorligini ham nazarda tutadi. Bu metodning mohiyati o‘qituvchi tomonidan o‘quv materialidagi yetakchi, o‘quvchi ko‘nglidan o‘tsa u erda o‘zidan ijobiy iz qoldirishi mumkin bo‘lgan qarashlarni qiziqarli tarzda savol yoki topshiriqqa aylantira bilish, o‘quvchilarni javob topish yo‘llarini izlashga, bilim va ma’naviy sifatlar, xulosa, qonuniyat va qoidalarning bolalar tomonidan qayta kashf etilishiga, tarbiyalanuvchilarini yaratish lazzatini tuyishga jalb qilishdan iboratdir. Boshlang‘ich sinflar adabiy ta’limida o‘quvchi ma’naviyatini tozartirishga xizmat qiladigan metodlardan yana biri evristik metod dir . Bu metodning nomi yunoncha izlayman, topaman degan ma’nolarni anglatadigan “ heurisko ” so‘zidan olingan bo‘lib, mahsuldor ijodiy fikrlash jarayonini, hayotiy va badiiy haqiqatlarni o‘quvchilar mustaqil kashf etishlarini tashkil qila bilishni nazarda tutadi. Kichik o‘quvchilar ma’naviy kamolotini ta’minlashda qo‘l keladigan evristik metod tarbiyalanuvchilarning oldiga yo‘naltiruvchi masalalar qo‘yish, tekshirish, hal etish, aks savollar vositasida o‘qitish usuli hisoblanadi. O‘qish darslarida evristik metoddan foydalanganda o‘qituvchi o‘quv materialining suhbat metodida foydalangan tizimini to‘liq qo‘llashi mumkin. Faqat uning tarkibi qo‘shimcha bilim olishga yo‘naltiradigan savollar bilan to‘ldiriladi. Evristik metod suhbat metodida bo‘lgan barcha usullarning birgalikda qo‘llanilishini taqozo etadi. Bu metodda yetakchilik qiladigan savol va topshiriqlar qo‘zg‘otuvchi ahamiyat kasb etadi. Bunday asosdagi suhbat tizimi jarayonni kuzatish, savollarga javob berish, ma’lumot olish, topshiriqni bajarish, xulosa chiqarish va xulosalarni taqqoslash yo‘lga qo‘yilganda o‘quvchilarning fikrlash hamda bilimlarni mustaqil egallash ko‘nikmasi rivojlanib boradi. O‘quvchilar taqqoslash, tahlil qilish, dalillar keltirish bilan birga ma’lum umumlashmalar qiladilar, farazlarni ilgari suradilar, zarur ashyolar, materiallar to‘playdilar, xulosalar chiqaradilar, o‘z faoliyatini rejalashtiradilar. Bu o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtrishdagi faolligini oshiradi. Boshlang‘ich adabiy ta’limda evristik metoddan foydalanib belgilangan maqsadga erishish uchun o‘qituvchi: – o‘quvchilardan xabardorlikni talab qiluvchi savol va topshiriqlar qo‘yishi; – taqqoslab o‘zlashtirish uchun materiallar taqdim etishi; – belgilangan maqsadga yo‘naltiruvchi farazlarni ilgari surishi; – ularni tasdiqlovchi tajribalar qilishi; – kuzatishga yo‘naltirilgan savol va topshiriqlar berishi; – badiiy asrning didaktik tahliliga yo‘naltirishi; – muammoli savol yoki topshiriqlar qo‘yishi; – savol va topshiriqlar ko‘magida muammoli vaziyatlar hosil qilishi kerak bo‘ladi. Bu metodda tashkil qilingan o‘qish darslarida o‘quvchilarning faoliyati

bilimlarni vaziyatga muvofiq qo‘llash, taqqoslash, farazlarni ilgari surish va asoslash, kuzatish, farazning to‘g‘riligini tekshirish, tajriba tahlili, bilimlarni o‘zgargan vaziyatlarda qo‘llash, dalillar keltirish, umumlashtirish, mustaqil amaliy ishlar tahlilini amalga oshirish, muammoli masalani hal etish kabilarni o‘z ichiga oladi. Evristik metodda tashkil etilgan o‘qish darslarida kichik o‘quvchilarga taqdim etilgan savol, topshiriq va ko‘rsatmalar ogohlantiruvchi xususiyat kasb etishi ham maqsadga muvofiqdir. Ya’ni bunday savol va topshiriqlarning bajarilishi oldindan mazkur bosqichga moslab qo‘yiladi yoki uning yechimi davomida o‘rtaga tashlanadi. Boshlang‘ich adabiy ta’lim jarayonida qo‘llanilgan evristik metod o‘quvchilarlarda mustaqil mulohaza yuritish, muhokama qilish, xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Boshlang‘ich adabiy ta’lim samaradorligini ta’minlaydigan tadqiqot metodi ham o‘quv jarayonida bir muncha qiyin bo‘lgan badiiy va hayotiy masalalarni hal qishini nazarda tutadi. Bu metoddan boshlang‘ich sinflarning yuqori bosqichida ta’limning samarali izlanish yo‘llarini mustaqil ravishda tashkil etish maqsadida foydalaniladi. Bunda kichik o‘quvchilar dalil to‘plash va ularni tahlil qilish, tizimga solish, umumlashtirish va qat’iy xulosalar chiqarish kabi amaliy ishlarni bajaradilar. Tadqiqot metodining evristik metoddan farqi shundaki, unda “kashfiyot” avvaldan ajratilgan materiallar tahlil qilinib, faktik materiallar umumlashtirilganidan so‘ng, amaliy ish jarayonida o‘quvchilarning o‘zlari tomonidan sodir etiladi. Bunda o‘quv-biluv faoliyatining to‘liq turkumini o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida o‘zlari bajaradilar. Ya’ni ma’lumot to‘plashdan tortib, uni tahlil qilish va yangi bilimlarni amaliyotda qo‘llashgacha bo‘lgan ishlarning barchasini o‘quvchilar o‘zlari mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan badiiy yoki hayotiy faktik materiallarni to‘plash tadqiqot metodining zaruriy qismidir. Mustaqil ravishda tajribalar o‘tkazish o‘quvchining bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. O‘qituvchi o‘quvchilar ixtiyoriga dalillarni topish, ularni taqqoslash, tizimga solish, umumlashtirishni topshirgani bilan uning muammolik darajasi kamaymaydi. Tadqiqot metodini qo‘llashda topshiriqlarning o‘quvchilar tomonidan bajarilishi muhim hisoblanadi. Topshiriqlarni bajarishda ularning biror bosqichi tushib qolsa, topshiriq o‘z tadqiqiyligini yo‘qotadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning rivojlanganlik darajasi mustaqil ravishda tadqiqot ishlarini olib boradigan darajaga etganda, ya’ni yuqoriroq bosqichiga ko‘tilganda tadqiqot metodidan foydalanish mumkin. Bunda o‘quv materiali evristik metoddagiday tuzilishi kerak bo‘ladi. Savollar, ko‘rsatmalar, topshiriqlar tartibi ham shunday bo‘ladi. Tadqiqot metodini qo‘llaganda savol-topshiriqlar bosqichning so‘ngida, o‘quvchilarning ko‘pchiligi muammoni hal qilib bo‘lgandan keyin qo‘yiladi. Bu kuchli o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan metod bo‘lib, muammolarni hal etishda o‘z-o‘zini nazorat qilish va tekshirish usuli sanaladi. Rivojlanishi nisbatan sustroq bo‘lgan o‘quvchilarga ularning o‘zlari darajasidagi topshiriqlar beriladi. Topshiriqlar har bir o‘quvchining individual imkoniyatlariga qarab taqsimlanadi. Tadqiqot metodidan nafaqat yangi asarni o‘rganish, balki uni