MAVZU: SUG‘ORISH TIZIMLARI VA ULARDAN FOYDALANISH Reja: 1. Cug‘orish tizimlarining turlari va tarkibiy qismlari. 2. Sug‘orish tarmoqlari. 3. Muvaqqat sug‘orish tarmoqlari. 4. Muvaqqat sug‘orish tarmoqlarini sug‘orish uchastkalarida joylashtirish sxemalari.

1. Cug‘orish tizimlarining turlari va tarkibiy qismlari. Sug‘orish (gidromeliorativ) tizimlari – bu yerlarni sug‘orish uchun tashkil etiluvchi murakkab suv xo‘jalik majmui bo‘lib, u quyidagi ikki tarkibiy qismdan iborat: 1) sug‘orish tarmoqlari va 2) kollektor-zovur va suv yig‘ish-tashama tarmoqlari. Sug‘orish tarmoqlari suvni qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orish texnologiyalariga muvofiq kyerakli miqdor va muddatlarda suv manbaidan olib, sug‘oriladigan hududlargacha tashib keltirish va uni suvdan foydalanuvchilar o‘rtasida, almashlab ekish dalalari va sug‘orish uchastkalari bo‘yicha bir tekisda taqsimlash uchun xizmat qiladigan o‘zaro uzviy bog‘liq holda faoliyat ko‘rsatuvchi inshoot va texnik vositalarni o‘z ichiga oladi. Kollektor-zovur va suv yig‘ish-tashama tarmoqlari sizot suvlar sathini pasaytirish va ortiqcha suvlarni uchastkadan tashqariga chiqarib tashlashda qo‘llaniladigan inshoot va texnik vositalardan tarkib topgan. Sug‘orish tizimlari alohida xo‘jalikka (shirkat, ijara, fyermyer, dehqon) xizmat ko‘rsatayotgan bo‘lsa xo‘jalik sug‘orish tizimi, ikki yoki undan ortiq xo‘jalikka xizmat ko‘rsatayotgan bo‘lsa xo‘jaliklararo sug‘orish tizimi deb yuritiladi. Agar sug‘orish tizimi bir nechta tuman, viloyat yoki respublikalar hududida joylashgan bo‘lsa, u tegishlicha tumanlararo, viloyatlararo va respublikalararo sug‘orish tizimlari deyiladi. Geomorfologik sharoitlarga ko‘ra tog‘ oldi (Markaziy Osiyoning tog‘li) rayonlarida, daryolarning vodiylarida (yirik daryolar Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon, CHirchiq va b.) va tekisliklardagi suv ayirg‘ichlarda (Ukrainaning sahro va yarim sahro rayonlari) tashkil etilgan sug‘orish tizimlari o‘zaro farqlanadi. Sug‘orish tizimlari tuzilishi (konstruksiyasi), suv uzatish usuli, qo‘llanish holatiga qarab ham turlarga bo‘linadi. Tuzilishiga ko‘ra ochiq, yopiq va aralash; suv o‘z oqimi bilan, mexanik ko‘tarib byerish va o‘z oqimi-mexanik, ya’ni aralash usullarda uzatiluvchi; qo‘llanish holatiga ko‘ra ko‘chmas (turg‘un), yarim ko‘chma va ko‘chma sug‘orish tizimlari ajratib ko‘rsatiladi.

Sug‘oriladigan yerlarda qishloq xo‘jaligini ixtisoslashganligiga ko‘ra quyidagi sug‘orish tizimlari o‘zaro farqlanadi: paxtachilik, sholichilik, meva- sabzavotchilik va boshqalar. Aholi istiqomat joylari, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalarida shakllanayotgan chiqindi suvlardan namiqtiruvchi-o‘g‘itlash maqsadlarida foydalanish uchun maxsus tizimlar chiqindi suvlardan foydalaniladigan sug‘orish tizimlari barpo etiladi. Sug‘orish tizimlari murakkab suv xo‘jalik majmui bo‘lib, quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan iborat: bosh suv olish inshooti (sug‘orish suvini suv manbaidan olib, magistral kanalga uzatish uchun xizmat qiluvchi to‘g‘on, shlyuz, nasos stansiyalari va b.); suv uzatish va taqsimlash kanallari (magistral kanal va uning tarmoqlari, xo‘jaliklararo taqsimlagichlar); xo‘jalik taqsimlash tarmoqlari (xo‘jalik taqsimlagichi, almashlab ekish uchastkasiga suv taqsimlagich); karta sug‘orish tarmoqlari (muvaqqat va o‘qariqlar, sug‘orish egatlari, yo‘laklar va cheklar); oqova tarmoqlari (ortiqcha sug‘orish va yog‘in suvlarini chiqarib yuboruvchi tashamalar); kollektor-zovur tarmog‘i (ortiqcha sizot suvlarni tashqariga chiqarib tashlashda qo‘llaniladigan birlamchi va guruh zovurlari, vyertikal zovurlar, xo‘jalik va xo‘jaliklararo kollektorlar, magistral kollektorlar); gidrotexnik inshootlar (suv o‘lchash taqsimlash inshootlari, akveduk, dyukyer, sizot suvlar sathini kuzatish quduqlari va b.); xizmat yo‘llari va ulardagi inshootlar, xo‘jalik va dala yo‘llari, ko‘priklar; aloqa vositalari (suvdan foydalanishni tezkor boshqarish maqsadida qo‘llaniladigan telefon, radiostansiyalar); ishlab chiqarish, xizmat, yashash binolari, omborxona, garajlar, ustaxona va yordamchi binolar; kanallarning himoya zonalari, ihota daraxtzorlari, elektr liniyalari va boshqalar. 2. Sug‘orish tarmoqlari Sug‘orish tarmoqlari foydalanish muddatiga ko‘ra doimiy va muvaqqat tarmoqlarga bo‘linadi. Doimiy tarmoqlarga ikki va undan ortiq yil davomida foydalaniluvchi suv uzatish tarmoqlari – magistral kanal va uning tarmoq-lari, xo‘jaliklararo, xo‘jalik va uchastka taqsimlagichlarini o‘z ichiga oladi. YOpiq sug‘orish quvurlari ham doimiy tarmoq hisoblanadi. Muvaqqat sug‘orish tarmoqlari mavsum davomida yoki bitta sug‘orish davomida foydalaniluvchi

tarmoqlar bo‘lib, ularga muvaqqat ariqlar, o‘qariqlar, beshamaklar, sug‘orish egatlari, yo‘lak (pol)lar va cheklar kiradi. Muvaqqat tarmoqlar bevosita sug‘orish arafasida qurilib, sug‘orishdan keyin tuproq etilishi bilan yoki mavsum boshida qurilib, mavsum oxirida tekislab yuboriladi. Ochiq sug‘orish kanallari hududning eng baland qismida quriladiki, toki suv dalalarga o‘z oqimi bilan uzatilsin. Agar suv manbai yoki taqsimlash kanali sug‘oriladigan daladan pastda joylashgan bo‘lsa, suv nasos stansiyasi yordamida ko‘tarib byeriladi, ya’ni mashina yordamida uzatiladi. 1.26 - rasm. Xo‘jalikda kanal va inshootlarni joylashtirish sxemasi: 1 - xo‘jaliklararo suv taqsimlagich; 2 - suv ajratish inshooti; 3 - xo‘jalik suv taqsimlagichi; 4 - suv o‘lchash-suv chiqarish inshooti; 5 - suv chiqargich; 6 - oqova suvlarni chiqargich; 7 - 20 - 40 gektarli uchastkalar; 8 - uchastka kanallari; 9 - yo‘llar; 10 - kollektor; 11 - muvaqqat sug‘orish tarmoqlari; I - III - suvdan foydalanishni tashkil etish massivlari. Sug‘orish kanallari foydali ish koeffitsienti (FIK) va yerdan foydalanish koeffitsienti (EFK) ning yuqori darajada bo‘lishini, ular va gidrotexnik inshootlardan samarali va qishloq xo‘jaligi mashinalaridan syerunum foydalanishni ta’minlaydigan qilib quriladi. Kanallardagi suv sathi ulardan suv oluvchi tarmoqdagidan 20–22 sm baland bo‘lishi kyerak. Sug‘orish kanallarining o‘zanlari yuvilib ketmasligi va ularni loyqa bosmasligi uchun kanal tubining nishobligi 0,00003 dan 0,002 gacha bo‘lishi lozim. Kanallar tuzilishiga ko‘ra qazma, yarim ko‘tarma va ko‘tarma kanallarga bo‘linadi. Kanal trassasida ma’lum bir to‘siq (avtomobil ь yoki temir yo‘llari,

daryo, soy yoki jarlik) uchrab qolsa, maxsus gidrotexnik inshootlar yordamida uning ustidan (akveduk) yoki tagidan (dyukyer) o‘tkazib yuboriladi. YOpiq sug‘orish tarmoqlari xo‘jalikning suv uzatuvchi bosimli va bosimsiz taqsimlash quvur tarmoqlari hamda ulardagi inshootlardan iborat. YOpiq tarmoqlar sharoitida qishloq xo‘jaligi ekinlarini mavjud barcha sug‘orish usullaridan foydalanish mumkin. Aralash tipdagi yopiq sug‘orish tarmoqlari xo‘jalik sug‘orish tizimida ekinlarni tuproq sathidan va yomg‘irlatib sug‘orishda qo‘llaniladi. Suv bosimi ushbu tizimda mexanik usulda yoki o‘z-o‘zidan hosil qilinadi. Bunday tizimlarda DDN-70, DDN-100, DDA-100MA, DDPA-130/140 yomg‘irlatib sug‘orish mashina va agregatlaridan foydalanish mumkin. Xo‘jalik sug‘orish tarmoqlarida fil ь tratsiyaga bo‘ladigan suv isrofgarchiligini kamaytirish maqsadida temir-beton novlardan keng foydalanila boshlandi. Novlar respublikaning yangi o‘zlashtirilgan yerlari (Mirzacho‘l, Qarshi cho‘li) da keng tarqalgan. Suvni fil ь tratsiyaga isrof bo‘li - shini yo‘qotilishi tufayli novlarning FIK 0,90–0,96 gacha, EFK esa 0,90 gacha etib boradi. Novlarni loyqa va begona o‘tlar bosmasligi bois ularni tozalash tadbirlariga qilinadigan xarajatlar tejaladi. Nov tarmoqlar orasidagi masofa egiluvchan shlanglar uzunligiga mos holda - 400–500 m qilib olinadi. Novdan ikki tomonga suv taqsimlanadigan sharoitda ular orasidagi masofa ikki marta oshiriladi. Uchastka taqsimlash novining uzunligi 2– 2,5 km, ba’zan 3,5–4 km bo‘lishi mumkin. Uchastka taqsimlagichi 150–200 ga yerni sug‘orish uchun zarur bo‘lgan suvni etkazib byera oladigan o‘lchamda quriladi. Novli sug‘orish tizimining kamchiliklari sirasiga quyidagilar kiradi: qishloq xo‘jaligi mashinalarining bir daladan ikkinchisiga o‘tishi murakkab - lashadi. Buning uchun dyukyerlar qurishga to‘g‘ri keladi. Tuproqning cho‘kishi yoki tayanchlarning og‘ishi avariya holatlarini keltirib chiqarishi mumkin. 3. Muvaqqat sug‘orish tarmoqlari.