MAVZU: O’QITUVCHI FAOLIYATIDA MULOQOT MADANIYATI VA PSIXOLOGIYASI . 1. “Muloqot” atamasining falsafiy, ijtimoiy, psixologik va pedagogik mohiyati. 2. Pedagogik muloqot, uning o’ziga xos xususiyatlari. 3. Pedagogik muloqotni tashkil etish madaniyati. 4. Pedagogik muomala madaniyati.

1. “Muloqot” atamasining falsafiy, ijtimoiy, psixologik va pedagogik mohiyati. Muloqot - yunoncha so'z, so'zlashuv, suxbatlashuv, shaxslararo suhbat va fikr almashinuv, og’zaki nutq shakli, ikki yoki undan ortiq shaxslarning so'zla sh uvidir. Muomala-axborot jarayonidir. Pedagog bevosita shaxslarga muomalada o’z tarbiyalanuvchilari, umuman, jamoa haqida, undagi ichki jarayonlar haqida g’oyat xilma-xil axborotga ega bo’ladi va hokazo. Pedagog ham o’z navbatida muomala jarayonida o’z tarbiyalanuvchilariga maqsadga qaratilgan axborotni ma’lum qiladi. Pedagog muomala vositasi orqali qanday axborot olishini qarab chiqar ekanmiz, o’quvchining shaxsi haqidagi axborotning muhimligini alohida ta’kidlab o’tish kerak. Muomala shaxsni g’oyat xilma-xil sharoit va ko’rinishlarda o’rgatishga imkon beradi. Pedagog o’quvchilar bilan muomala qilar ekan, juda mayda qismlarni ham anglab olishga qodir bo’ladi. Bular sirtdan qaraganda unchalik ahamiyatli bo’lmasada, shaxsda sodir bo’layotgan, uni tushunish uchun juda muhim bo’lgan zarur ichki jarayonlar ko’rinishlarining alomatlari bo’lishi ham mumkin, bunda pedagog shaxsi katta rol o’ynaydi. Ayni hil hodisaning turli kishilar tomonidan talqini uning shaxsning o’tmishdagi tajribasiga bog’liqligi bilan izohlanadi, bu tajribaning uch jihati bor: umuman, hayotiy tajriba, pedagogik faoliyat tajribasi va muayyan jamoa bilan, o’quvchilar bilan muomalada bo’lish tajribasi. Nihoyat, pedagogning o’quvchilar bilan kundalik muomalasi shunga olib keladiki, u o’quvchilarning xatti-harakatlaridagi chuqur ma’no va haqiqiy sababni turli vaziyatlarda payqab oladi, buning uchun namuna sifatida u o’z tez-tez qayd qilgan dalillardan va o’quvchilarning hulq-atvor usullaridan foydalanadi. O’qituvchining o’quvchilar bilan muomalasi tarbiyani boshqarish vositasi sifatida qaralib, birlashtiruvchi o’rnini to’ldiruvchi vazifasini ham bajaradi. Muomala o’zaro munosabatlar doirasida sodir bo’ladi. Boshqarish vositasi bo’lgan muomala faoliyatidan oldin sodir bo’ladi. Boshqarish vositasi bo’lgan muomala o’quvchilarning faoliyatiga hamkorlik qiladi nihoyat, boshqarish vositasi bo’lgan muomala faoliyatidan keyin boradi.

Muomala-axloq ko’rki sanaladi. Har bir kishining qanday dunyoqarashga egaligi, bilimliligi uning muomalasidan ma’lum bo’ladi. Muomala-insonlar o’rtasida o’zaro aloqa vositalaridir. Muomalada asosiy vosita til hisoblanadi. Shuning uchun ham til-aloqa quroli deyiladi. Insonning tili shirin, muomalasi madaniyatli bo’lsa, qisqa vaqt ichida xalq orasida obro’-e’tibor topadi. So’zga chechanlik. Hech qachon kishiga obro’ keltirmaydi. Shuning uchun ham o’tmishda yashab o’tgan mutafakkirlarimiz tilga, so’zga hurmat bilan yondashishlarini o’qtirib o’tganlar. Ulug’ bobomiz Alisher Navoiy muomala madaniyati, hushmuomalalik, tilning ahamiyati to’g’risida, shirinso’zlik haqida nurhikmat fikrlar bayon qilganki, bugungi kunimiz uchun ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. “Til shirinligi-ko’ngilga yoqimlidir, muloyimligi esa-foydali. Shirin so’z sof ko’ngillar uchun asal kabi totlidir”.-deydi Alisher Navoiy. Pedagog bolalarga bilim berish uchun bir qatorda ular nutqining rivojlanishiga ham alohida ahamiyat beradi va bunda u turli pedagogik usullardan foydalanadi. Bolalar nutqini o’stirishda pedagog (so’zi) muhim ahamiyatga ega: bir tomondan uning nutqi bolani o’qitish va tafakkurini rivojlantirishning muhim omili bo’lib hisoblanadi. Bundan shunday hulosa kelib chiqadiki, pedagogning nutqi obrazli, chiroyli jarangdor, namunali bo’lmog’i, bola diqqatini o’ziga tortmog’i lozim. Zotan nutq pedagogning o’z mutahassisligi qay darajada loyiq ekanligini ifodalaydigan o’lchov, ko’rsatkich hisoblanadi. SHuning uchun nutq ustida ishlash, nutq madaniyatini takomillashtirib borish har bir pedagogning eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati hisoblanadi. Ta’lim tarbiya ichida nutqning ta’sir kuchi nihoyatda kattadir. O’qituvchining nutqi o’quvchilarning o’zlarini tuta bilishlariga, hulq-atvori va fikr yuritishlariga ham ta’sir etuvchi kuchli vositadir. O’qituvchining nutqida uning hissi, intilishlari, iroda va e’tikodi aks etadi. U nutq yordami bilan o’quvchilarda hursandchilik, ruhlanish, muhabbat, sadoqat, g’azablanish, nafratlanish hislarini tug’diradi. Xalq bilan birga turish, birga yashash muosharat deb ataladi. 2. Pedagogik muloqot, uning o’ziga xos xususiyatlari.

Odamlarning bir-birlari bilan bo’lgan munosabatlarining go’zalligi, muloyimligiga “Muosharat odobi” deyiladi. Insonning eng ulug’, lekin murakkab va mashaqqatli faoliyatlaridan biri odamlar orasida, ya’ni jamiyatda o’z o’rnini topib yashashida. Bu faoliyatning murakkabligi shundaki, ko’pchilikka qo’shilish, ular bilan (alohida) ahil bo’lib yashash uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bo’lishi kerak. Muomala va munosabat ko’pchilikning diliga to’g’ri kelmaydigan qo’pol va dilozor odamni ko’pchilik yoqtirmaydi. Insonlar hushfe’l, shirinsuhan, mard, muomalasi shirish kishilarni dildan yoqtirishadi va hurmat- e’tibor qilishadi. Insonlar orasida munosib o’rin topish, inoq, ittifoq yashash shartlaridan biri odamning kamtarligidir. Kamtarin inson hech qachon o’zining yutug’i bilan, boy-badavlatligi bilan, ilm-hunari bilan maqtanmaydi, hamma vaqt kamgap, sodda bo’ladi. Ammo insondagi kamtarlik samimiy bo’lmog’i zarur. So’z inson qalbini ilitadi, so’z inson qalbini jarohatlaydi. “Tig’ yarasi ketar, so’z yarasi ketmas” degan xalq maqoli bekorga aytilgan emas. Chunki so’zning qudrati benihoyat katta. Inson o’z so’ziga, tiliga nihoyatda ehtiyotkor bo’lmog’i lozim. Ayrim yoshlarimizda so’zga, tilga e’tibor ancha sust. Eng avvalo, yoshlarga muomala madaniyatini, kattalar oldida mahmadonalik qilmaslikni, kattalar gapini bo’lmaslikni, yoshi ulug’larga gap qaytarmaslikni o’rgatishimiz zarur. Muomala madaniyati hamma joyda kerak. Ish joyida, transportda, uyda, shuning uchun ham biz kim bilan qanday muomala qilishni bilishimiz kerak. Insonning qanchalik bilimli, aql-zakovatli ekanligi muomala orqali namoyon bo’ladi. Odamlar butun ichki dunyosini, maqsadini, muomala va munosabatlarini bir- birlariga so’z yordamida etkazadi, amalga oshiradi. Shu tufayli so’zlashuv munosabatlari nihoyatda go’zal va muloyim bo’lishini hayot taqozo etadi. So’zga boy, shirinsuhan kishilarning muomalalari yoqimli, ishi ham yurishgan bo’ladi. Bundaylarni odamlar yoqtiradi, hurmat qiladi. So’zlashuv ham o’ziga hos san’atdir. Bu san’atni mukammal o’rganish har bir insonga zarur. Shu bilan birga, ona tilini mukammal o’rganmoq har bir insonning muqaddas burchidir. Tilni bilgach: uni ishlata bilish san’atini egallamoq inson uchun zarurdir.

Shirinso’zlik va go’zal nutq hech qachon, hech qaerda sotilmaydi. Bunga erishmoqlikning birgina yo’li bor, bu ham bo’lsa tinimsiz shirin so’zlashni mashq qilmoqlikdir. Bu esa asosan ko’p kitob o’qish yo’li bilan amalga oshiriladi. Muomala insonning kimligini ko’rsatuvchi yuzidir. O’qituvchining pedagogik faoliyati, eng avvalo, uning uchun mutahassis sifatida shaxsiy ma’no kasb etishi bilan uzviy bog’liq. Ushbu holat mantiqiy ierarhik printsipni o’zida aks ettiradi, chunki ta’lim shaxsni taraqqiyot ko’rsatkichiga (ham o’qituvchi, ham o’quvchi) bog’liq bo’lib ikkiyoqlama ta’sir, hamkorlik mahsuli samaradorlikni belgilaydi. Xuddi shu munosabat bilan pedagogik faoliyatning shakllanishi, rivojlanishi, ushbu kasb egalari shaxsiyatga yo’nalganlikdan ajralgan holda hukm surishi mumkin emas. Shuning uchun, kasbiy rivojlanish bilan ijtimoiy taraqqiyot o’rtasidagi cheklanganlik nuqtai nazaridan muammoni tadqiq etish pedagogika fanining dolzarb vazifasi hisoblanadi. Pedagogik faoliyat jamiyatda muhim ijtimoiy – ma’rifiy maqega ega. Zero, u davrlar zanjirini bir-biriga bog’lab, avlodlarni hayotga iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, axloqiy-estetik jihatdan tayyorlovchi faoliyatidir. Shuning uchun haqli ravishda aytish mumkinki, pedagogik faoliyat eng qadimgi faoliyat bo’lib, ijtimoiy- pedagogik hodisa hisoblanadi. Hatto insoniyat jamiyat taraqqiyotining ibtidoiy davrida yashash, avlodni saqlab qolish va davom ettirish uchun ham tabiatning injiqliklariga, stihiyali kuchlarga qarshi kurash olib borish jarayonida amaliy pedagogik faoliyat vujudga kelgan va u tartibga solingan. “Bu amaliy pedagogik faoliyat,- deb yozadi rus pedagogi I.F. Kozlov, - o’quvchilar tarbiyasini maqsadga muvofiq yo’naltirishi va boshqarishi uchun turli ta’lim - tarbiya muassasalari, kattalar, oldingi ajdodlar, ota-onalar, o’qituvchilar, maktablar faoliyatining umumlashmasidir” 1 . 3. Pedagogik muloqotni tashkil etish madaniyati. 1 Козлов И.Ф. Педагогический опыт А.С.Макаренко.- М.:1987, с-43