O’rta osiyo xonliklarida arxiv ishi
![Mavzu : O ’ rta osiyo xonliklarida arxiv ishi
Reja:
1. Arxiv haqida umumiy ma’lumot
2. O’rta osiyo xonliklaridagi arxivlar holati
3. Chorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning ahvoli
Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida xo’jalik va ijtimoiy
munosabatlarning rivojlanishi ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga
hamda davlatchilikning vujudga kelishiga olib keldi. Deyarli bir vaqtda](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_1.png)
![ijtimoiy zarurat tufayli yozuv ham paydo bo’ldi. Qadimiy davlatlar
o’zlarining ijtimoiy funksiyalarini bajarish jarayonida turli hujjatlar
(qonunlar, farmonlar, mulk va soliq hisobotlari va h.) yaratish hamda
ularni saqlashga ehtiyoj sezdilar. Shu tariqa hujjatlarni saqlaydigan
muassasalar – arxivlar paydo bo’ldi. “Arxiv” atamasi lotincha
“arxivum” so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida “mahkama”,
“muassasa” degan ma’noni bildiradi. Lekin bu so’z hozirgi kunda
boshqacha ma’noda qo’llaniladi. Arxiv deganda biz odatda faqat
hujjatlar saqlanadigan muassasani tushunamiz. Arxivlarda turli idoralar,
korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek ayrim shaxslar faoliyati jarayonida
yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar saqlanadi. Arxeologik
tadqiqotlarning guvohlik berishicha, arxivlar qadimgi zamonlarda,
yozuv paydo bo’lishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya,
Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida
dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha
davrdagi qonunlar matni, sud hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va
boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar sopol lavhlarga,
randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm (pergament) ga
bitilgan. Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit
oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi
arxivlar, ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan
edi. Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan.
Rimdagi eng qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn
ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur arxivda senat va respublika
mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga olishi bilan
bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim saltanati](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_2.png)
![davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida
Arxivlar haqida umumiy tushuncha Arxivlarning vujudga kelishi va
rivojlanish tarixiga bir nazar Муаммоли савол: Архивлар қачон ва
нима сабабдан пайдо бўлди? 3 joylashtirildi. G’arbiy Rim
saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari arxivining
davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda G’arbiy
Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga
keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan
arxivi hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu
yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan
nodir va qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda. Yevropada
markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida
mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi. Qirollar arxivlari
bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga kengayib bordi.
Qirollar arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada qirolik
hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining
shakllanib borishi natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa
arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar
nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi. XVIII-XIX asrlardagi burjua
inqiloblari arxiv ishlarida tub o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya qator
mamlakatlarda arxiv ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni boshqarish
uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794 yilda Fransiyada
Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat arxivini tashkil
etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining hujjatlarini
topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari
departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_3.png)
![sohasidagi bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular
ham Fransiya singari davlat arxiv tizimini yaratdilar. Lekin Angliya va
AQSh singari mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona
davlat arxiv tizimi barpo qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va
shahar arxivlarining har biri mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatib
kelmoqda. XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda
arxivlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv
hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish
imkoniyati paydo bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda maxsus arxivshunos
kadrlarni tayyorlash yo’lga qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada ilk arxiv
instituti – Xartiyalar maktabi ochildi. Hozirgi kunda jahonnning barcha
mamlakatlarida minglab arxivlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning
orasida har bir davlatning markaziy (yoki milliy) arxivlari o’zlarining
noyob hujjatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Londondagi Davlat arxivi,
Parijdagi Milliy arxiv, Rimdagi Markaziy davlat arxivi, Koblens
shahridagi Federal Arxiv (GFR), Vashingtondagi Milliy arxiv,
Moskvadagi Rossiya Markaziy davlat arxivi, Dehlidagi Milliy arxiv,
Qohiradagi Markaziy davlat arxivi jahondagi eng yirik arxivlar qatoriga
kiradi. O’zbekiston arxivlari jahondagi eng yirik arxivlar bilan yaqindan
aloqa o’rnatganlar. Masalan, 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi AQShning
Xolokast yodgorligi kengashi va uning Vashingtondagi muzeyi
o’rtasida arxiv sohasi bo’yicha bitim imzolandi. Hozirgi kunda arxivlar
butun jahon miqyosida o’z faoliyatlarini muvofiqlashtirib, hamkorlik
qilmoqdalar. 1948 yilda YuNESKO qoshida Xalqaro Arxiv Kengashi
tashkil etildi. O’zbekiston arxiv muassasalari ham mazkur xalqaro](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_4.png)
![tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Arxiv Kengashi turli davlatlar arxivlari
o’rtasida 4 aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va ularni
himoya qilish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro
tashkilot 1981 yildan boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda.
Parijda arxivshunoslarning xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda.
Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan
hujjatlari baxtga qarshi bizgacha yetib kelmagan. Xonliklar
hukmronligining so’nggi davri (asosan XIX asr oxiri va XX asr
boshlari) ga oid hujjatlar qisman saqlanib qolgan. 1873 yilda chor
qo’shinlarining Xivaga qilgan yurishida qatnashgan sharqshunos A.
Kun xon saroyini tintuv qilish chog’ida 300 ga yaqin kitob (sharq
qo’lyozmalari) va har xil hujjatlarni yig’ib oladi. Hujjatlar asosan
xonning kirim va chiqimlari haqida ma’lumot beruvchi materiallar,
diplomatik yozishmalar va bir qancha vaqfnoma hamda mulkiy
yorliqlardan iborat edi. Xiva xoni arxivini o’rgangan A. Kun o’z
vaqtida uning to’liq emasligini va hujjatlar asosan xonlik tarixining
so’nggi davriga oid ekanligini qayd qilgan edi. Xiva xoni arxivi va
kutubxonasini shoshilinch tarzda ko’rib chiqqan A. Kun ayrim
hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga topshirish
uchun tanlab oladi, qolganini esa general fon Kaufman imperatorning
Sankt-Peterburgdagi Xalq kutubxonasiga (hozirgi Saltikov-Shchedrin
nomidagi Xalq kutubxonasi) ga sovg’a qilib yuboradi. Shundan so’ng
Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi. Ularni 1936 yilda
eslatib o’tilgan kutubxonada tadqiqot ishlarini olib borgan sharqshunos
olim P. Ivanov topdi. Ayni paytda P. Ivanov kutubxonaning
qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qo’qon](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_5.png)
![xonligiga tegishli ekanligini ham aniqladi. P. Ivanov tomonidan
hammasi bo’lib turli kattalik va hajmdagi 120 ta daftar topildi. Hujjatlar
1822-1872 yillarga tegishli edi. Qo’qon xonligi arxivining taqdiri ham
shunga o’xshashdir. Xudoyorxonning 1875 yilda Qo’qondan qochishi,
yo’lda uning karvonini talanishi, Qo’qondagi xon saroyini
qo’zg’olonchilar tomonidan talon-taroj qilinishi natijasida arxiv
hujjatlarining asosiy qismi nobud bo’ldi. Uning saqlanib qolgan qismi
esa Qo’qonni zabt etgan ruslar qo’liga o’tadi. General fon Kaufman
Qo’qon xoni arxivining saqlanib qolgan hujjatlarini nomi yuqoriida zikr
etilgan Sankt-Peterburgdagi kutubxonaga va qisman Toshkentdagi Xalq
kutubxonasiga taqdim etadi. Keyinchalik Toshkent Xalq kutubxonasi
( hozirgi A. Navoiy nomli O’zbekiston milliy kutubxonasi) dagi barcha
sharq qo’lyozmalari O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik
instituti fondiga topshirilgan. Sankt-Peterburgdagi Saltikov Shchedrin
kutubxonasining qo’lyozmalar fondidagi Qo’qon va Xiva xonliklariga
tegishli arxiv hujjatlari 1962 yilda Toshkentga qaytarilgan va hozirgi
kunda O’zbekiston Respublikasi Markaziy arxivi fondlarida
saqlanmoqda. Qo’qon xoni arxivi haqida tarixchi olima A. L. Troiskaya
1968 yilda “Katalog arxiva kokandskix xanov XIX v.” nomli kitobini
e’lon qildi. Mazkur kitobda mingdan ko’proq hujjatlarning tavsifi
keltirilgan. Qo’qon xonligi arxivi hujjatlarini o’rganish borasida t.f.d.,
prof. A. Nabiyevning xizmatlari kattadir. Xonliklar davrida arxivlarning
ahvoli 9 Buxoro amirligi arxivi haqida uzoq vaqt hyech narsa ma’lum
emas edi. Faqatgina 1931 yilning dekabrida Buxoro arkidagi suvab
tashlangan yerto’lada arab alifbosida, fors-tojik tilida yozilgan nomalar
betartib xolda topildi. Dastlab bu materiallar Buxoro muzeyiga](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_6.png)
![keltirilib, chek tarzida saralanadi va tartibga keltiriladi. 1937-1938
yillarda 77764 ta maktub O’zbekiston SSR Markaziy Davlat arxiviga
o’tkaziladi va bu majmuaga Buxoro amiri Qushbegiisi fondi deb nom
beriladi. Buxoro amiri Qushbegisi arxividagi hujjatlar XIX asr
oxirlaridan to 1920 yilgacha bo’lgan davrga taalluqlidir. Ular orasida
Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi bilan ichki va tashqi siyosiy
masalalarga doir diplomatik yozishmalar, mansabdor shaxslarning
joylardagi ahvol haqidagi xabarlari, soliqlar, xalq sayillarini o’tkazish,
jinoyat-qidiruv, dehqonlar qo’zg’olonlari, amirlikka olimlar, harbiylar,
chet elliklarning kelishi, qo’shinlarning bir joydan ikkinchi joyga
ko’chirilishi, lavozimga tayinlash haqidagi yorliqlar va boshqa
hujjatlarni uchratish mumkin. Fond majmualari orasida faqatgina
Qushbegiga yuborilgan materiallar bo’lmay, qozikalon va amir
xazinasini yurituvchi devonbegiga oid rasmiy hujjatlar ham mavjud.
Buxoro amirligi arxivi ustida ishlash amirlikning XIX asr oxiri va XX
asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixni yoritishda muhim o’rin tutadi.
Hozirgi kunda sharqshunos-olimlarning bir guruhi mazkur hujjatlarni
o’rganish, tahlil etish, tarjima qilish va ilmiy muomalaga kiritish
bo’yicha ish olib bormoqda. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’rta
Osiyo hududida arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud bo’lgan. Ammo
turli sabablarga ko’ra bu arxivlarning ko’pchiligi bizgacha yetib
kelmagan. Biz hozirgi kunda Xorazm podsholari va So’g’d davlati
arxivlarining ayrim hujjatlarini, shuningdek XVI-XIX asr vaqf hujjatlari
hamda qisman XIX asrga tegishli Xiva, Qo’qon xonliklari va Buxoro
amirligi arxivlariga mansub hujjatlar bilan tanishish imkoniyatiga
egamiz.](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_7.png)
![Turkiston o’lkasidagi bosh muassasa 1867 yilda tuzilgan general-
gubernatorlik mahkamasi edi. 1870 yilga qadar mahkamada hujjatlarni
qayerda va qay tarzda saqlash, umuman saqlashga zarurat bormi, degan
masala bilan hyech kim qiziqmagan. Faqat, 1870 yili mahkamada
shtatlarning oshishi bilan “jurnalist” (ham arxivshunos, ham ekzekutor)
lavozimini ta’sis etish taklif etildi. Xudi shu yili 1867-1869 yillarga
tegishli bir qism hujjatlarni arxivga topshirish mo’ljallanadi. Ammo
hujjatlar topshirilmasdan qoladi, chunki buning uchun maxsus xona
yo’q edi. Hujjatlar yetti yil mobaynida bosmaxona binosida qayd-
yozuvlarsiz yotadi, foydalanishga esa yo’l qo’yilmaydi. 1877 yil
mahkamada qo’shimcha binolar qurilishi bilanoq ikkita xona arxiv
uchun ajratiladi. 1882 yili mahkama amaldorlaridan tuzilgan maxsus
komissiya 1867-1882 yillarda to’lg’azilgan 9968 ta hujjatni
bo’limlardan olib arxivga topshiradi. Arxivga qonun-qoidalarga binoan
har yili tugallangan hujjatlar qabul qilinishi lozim edi. 1904 yilda
maxsus komissiya general-gubernatorlik idorasining arxivini tekshirib
chiqib, hujjatlar bo’limlardan betartib keltirilgani, muqovalari yirtiq
ekani, qayd-yozuvlar noto’g’ri Chorizm hukmronligi davrida
Turkistondagi arxivlarning ahvoli 13 to’lg’azayotganini qayd etgan edi.
Turkiston o’lkasi dagi boshqa yirik muassasalarning arxivlari xaroba
xolda edi. 1907 yilda Sirdaryo viloyatining arxivi joylashgan xona
yaroqsiz va buzishga loyiq, deb topildi. Bu arxivdagi 2 mingdan ortiq
hujjatlarning aksar qismi viloyat amaldorlari hamda hujjatlarni saralash
va yo’qotish uchun tuzilgan maxsus “komissiya” tomonidan nobud
qilinadi. Qolgan viloyatlarda ham arxiv ishlari o’lda-jo’lda edi. Viloyat
boshqarmalari mahkamalarida, garchi materiallar soni va salmog’i](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_8.png)
![ancha bo’lsa-da, arxivlar uchun maxsus odamlar ajratilmagan edi. Fa-
qat, 1881 yilda Kaufmanning “ojizona hisobot loyiha”sida viloyat
boshqarmalari mahkamalarida jurnalist-arxivchi lavozimini ta’sis etish
masalasida qo’yiladi. Graf K. Palen 1908-1909 yillarda Turkiston
o’lkasini taftish etib, o’z hisobotida uyezd idoralarida ham arxiv ishlari
yomon ahvolda ekanligini qayd qiladi. Jumladan, Andijon uyezd
boshqarmasida arxiv hujjatlari pastak, tomi loysuvoq, zax saroyda
joylashtirilgan ekan. Bu binoning omonatligi bois 1902 yilning
dekabrida sodir bo’lgan zilzila paytida tomi ag’anab tushib, hujjatlar loy
va tuproqqa qorishib qoladiki, ularni yoqib yuborishdan boshqa chora
qolmaydi. Taftish bo’yicha hisobotda ayrim hujjatlar, xatto ba’zi uyezd
boshqarma mahkamalarida butun-butun ishlar yo’qolayotgani aytiladi.
Taftishchilar Samarqand, Farg’ona va boshqa viloyatlarda ko’pgina
volost mahkamalari mirzolari mahkamaviy tartib haqida hyech qanday
tasavvurga ega emas, degan xulosaga keldi. Kelgan va ketgan xatlar
ro’yxat qilib borilmagan, tugallangan ishlarga qayd-yozuvlar
qo’yilmagan edi. Mahalliy tashkilotlar – qozilar, boylar, oqsoqollar
hujjatlari joylarda 1917 yilga qadar saqlanib qoldi. Lekin bundan
keyingi voqyealar, ya’ni inqilob, fuqarolar urushi va istiqlolchilik
harakati davrida ularning ko’pi yo’q bo’lib ketdi. Shunday qilib chor
Rossiyasi mustamlakachiligi davrida hujjatlarni saqlash ishi yaxshi
yo’lga qo’yilmagan edi. Lekin bundan qat’i nazar, bizgacha yetib
kelgan hujjatli materiallarda Turkiston o’lkasi gubernatorlik siyosiy-
iqtisodiy va madaniy hayotining barcha tomonlarini qamrab olgan
ma’lumotlar mavjud. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Markaziy
Davlat arxivining inqilobdan oldingi fondlari guvohlik beradi. Ular XIX](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_9.png)
![asrning ikkinchi yarmidan to 1917 yilgacha bo’lgan O’rta Osiyo
xalqlari tarixini o’rganishda bebaho manba bo’lib xizmat qiladi.
Mazkur fondlar o’lkaning o’sha davrdagi ma’muriy tuzilishi,
Rossiyaning Afg’oniston, Eron, Buxoro va Xiva bilan diplomatik va
iqtisodiy munosabatlarini, o’lkada tog’-qazilma boyliklari va paxtani
qayta ishlash sanoatining vujudga kelishi va xalq maorifi ahvolini teran
o’rganishga imkoniyat beradi. Arxiv fondlarining katta qismi o’lkada
inqilobiy harakatning o’sishi, 1905-1907 yilgi voqyealar, 1912 yilgi
sapyorlar qo’zg’oloni, 1917 yil fevralg’ inqilobi, Toshkentdagi
sentyabrg’ voqyealari haqida Муаммоли савол: Мустамлака
Туркистонда архив ишида қандай нуқсонлар мавжуд эди? 14
hikoya qiladi. Arxivdagi O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik
kurashi, ilg’or rus olimlarining Turkistondagi faoliyati haqidagi
materiallar, shuningdek generalgubernatorlik fondidagi ko’plab boshqa
hujjatlar ilmiy-tarixiy jihatdan nihoyatda qimmatlidir.](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_10.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Alimov I va B. Arxivshunoslik. Toshkent, 1997.
2. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. Toshkent, 1994.
3. Is’hoqov M. Unutilgan podsholikdan xatlar. Toshkent, 1992.
4. Oronyuk B., Aliyev B. Arxivlar – hujjatlar qal’asidir // Sharq
yulduzi.
5. Nabiyev R. Iz istorii Kokandskogo xastva. Toshkent, 1973.
6. Troiskaya A. L. Katalog arxiva kokandskix xanov. Moskva, 1968.
7. Ivanov P. P. Arxiv xivinskix xanov //Zapisi IV AN SSSR. T-7.
Moskva, 1939.
8. Muxsinova K. Opqt rabotq po uporyadocheniyu fonda «Kushbegi
emira Buxarskogo» // nauchno-metodicheskiy byulleteng’ Arivnogo
upravleniya MVD UzSSR. 1955. №3,](/data/documents/836426b5-af56-4c4c-82a8-dbcfb10e6273/page_11.png)
Mavzu : O ’ rta osiyo xonliklarida arxiv ishi Reja: 1. Arxiv haqida umumiy ma’lumot 2. O’rta osiyo xonliklaridagi arxivlar holati 3. Chorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning ahvoli Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida xo’jalik va ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga hamda davlatchilikning vujudga kelishiga olib keldi. Deyarli bir vaqtda
ijtimoiy zarurat tufayli yozuv ham paydo bo’ldi. Qadimiy davlatlar o’zlarining ijtimoiy funksiyalarini bajarish jarayonida turli hujjatlar (qonunlar, farmonlar, mulk va soliq hisobotlari va h.) yaratish hamda ularni saqlashga ehtiyoj sezdilar. Shu tariqa hujjatlarni saqlaydigan muassasalar – arxivlar paydo bo’ldi. “Arxiv” atamasi lotincha “arxivum” so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida “mahkama”, “muassasa” degan ma’noni bildiradi. Lekin bu so’z hozirgi kunda boshqacha ma’noda qo’llaniladi. Arxiv deganda biz odatda faqat hujjatlar saqlanadigan muassasani tushunamiz. Arxivlarda turli idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek ayrim shaxslar faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar saqlanadi. Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya, Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni, sud hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm (pergament) ga bitilgan. Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar, ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi. Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim saltanati
davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida Arxivlar haqida umumiy tushuncha Arxivlarning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga bir nazar Муаммоли савол: Архивлар қачон ва нима сабабдан пайдо бўлди? 3 joylashtirildi. G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari arxivining davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan arxivi hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda. Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi. Qirollar arxivlari bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga kengayib bordi. Qirollar arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada qirolik hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining shakllanib borishi natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi. XVIII-XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv ishlarida tub o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794 yilda Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat arxivini tashkil etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining hujjatlarini topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi
sohasidagi bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham Fransiya singari davlat arxiv tizimini yaratdilar. Lekin Angliya va AQSh singari mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona davlat arxiv tizimi barpo qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va shahar arxivlarining har biri mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda arxivlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati paydo bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda maxsus arxivshunos kadrlarni tayyorlash yo’lga qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada ilk arxiv instituti – Xartiyalar maktabi ochildi. Hozirgi kunda jahonnning barcha mamlakatlarida minglab arxivlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning orasida har bir davlatning markaziy (yoki milliy) arxivlari o’zlarining noyob hujjatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Londondagi Davlat arxivi, Parijdagi Milliy arxiv, Rimdagi Markaziy davlat arxivi, Koblens shahridagi Federal Arxiv (GFR), Vashingtondagi Milliy arxiv, Moskvadagi Rossiya Markaziy davlat arxivi, Dehlidagi Milliy arxiv, Qohiradagi Markaziy davlat arxivi jahondagi eng yirik arxivlar qatoriga kiradi. O’zbekiston arxivlari jahondagi eng yirik arxivlar bilan yaqindan aloqa o’rnatganlar. Masalan, 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi AQShning Xolokast yodgorligi kengashi va uning Vashingtondagi muzeyi o’rtasida arxiv sohasi bo’yicha bitim imzolandi. Hozirgi kunda arxivlar butun jahon miqyosida o’z faoliyatlarini muvofiqlashtirib, hamkorlik qilmoqdalar. 1948 yilda YuNESKO qoshida Xalqaro Arxiv Kengashi tashkil etildi. O’zbekiston arxiv muassasalari ham mazkur xalqaro
tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Arxiv Kengashi turli davlatlar arxivlari o’rtasida 4 aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va ularni himoya qilish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro tashkilot 1981 yildan boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda. Parijda arxivshunoslarning xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda. Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan hujjatlari baxtga qarshi bizgacha yetib kelmagan. Xonliklar hukmronligining so’nggi davri (asosan XIX asr oxiri va XX asr boshlari) ga oid hujjatlar qisman saqlanib qolgan. 1873 yilda chor qo’shinlarining Xivaga qilgan yurishida qatnashgan sharqshunos A. Kun xon saroyini tintuv qilish chog’ida 300 ga yaqin kitob (sharq qo’lyozmalari) va har xil hujjatlarni yig’ib oladi. Hujjatlar asosan xonning kirim va chiqimlari haqida ma’lumot beruvchi materiallar, diplomatik yozishmalar va bir qancha vaqfnoma hamda mulkiy yorliqlardan iborat edi. Xiva xoni arxivini o’rgangan A. Kun o’z vaqtida uning to’liq emasligini va hujjatlar asosan xonlik tarixining so’nggi davriga oid ekanligini qayd qilgan edi. Xiva xoni arxivi va kutubxonasini shoshilinch tarzda ko’rib chiqqan A. Kun ayrim hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga topshirish uchun tanlab oladi, qolganini esa general fon Kaufman imperatorning Sankt-Peterburgdagi Xalq kutubxonasiga (hozirgi Saltikov-Shchedrin nomidagi Xalq kutubxonasi) ga sovg’a qilib yuboradi. Shundan so’ng Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi. Ularni 1936 yilda eslatib o’tilgan kutubxonada tadqiqot ishlarini olib borgan sharqshunos olim P. Ivanov topdi. Ayni paytda P. Ivanov kutubxonaning qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qo’qon