1917-1990 yillar mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi
![1917-1990 yillar mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi
REJA:
1. Mustamlaka Turkiston idoraviy arxivlarining vujudga kelish
2. Chorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning
ahvoli](/data/documents/b8675d98-c502-476c-bcd0-c6b8ae9c7ff2/page_1.png)
![Mustamlaka Turkistonda idoraviy arxivlarning vujudga kelishi XIX asrning ikkinchi yarmida
chor Rossiyasi O’rta Osiyoni bosib oldi va uni o’z mustamlakasiga aylantirdi.
O’lkada Rossiya boshqaruv tizimi joriy qilindi. Yangi bosib olingan
hududlarda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. Turkiston o’lkasi
qo’shinlari qo’mondoni va general-gubernator etib K. P. Kaufman tayinlandi.
Viloyatlarni harbiy gubernatorlar boshqarardi. Uyezdlarda esa ularga
bo’ysungan boshliqlar tayinlanardi. Mahalliy boshqaruv volostp
boshqaruvchisi, qozilar, mingboshilar, oqsoqollar qo’lida edi.
O’lkada mustamlakachi ma’muriyatning faoliyati natijasida doimiy
ravishda ko’plab hujjatlar vujudga kelgan. General-gubernatorlik
mahkamasidan tortib to qishloq boshqaruv idoralariga qadar hujjatlar
to’planib borgan, ular bevosita shu muassasaning o’zida saqlangan. Shunday
qilib chor mustamlakachiligi davrida Turkistonda har bir muassasa qoshida
arxivlar vujudga kelganiligini kuzatamiz. Ammo bu idoraviy arxivlarni
o’zaro bog’lash va yagona davlat arxivlari tizimini barpo etish e’tibordan
chetda qoldi.
Turkistonda vujudga kela boshlagan idoraviy arxivlarning faoliyati sust
tashkillashtirilgan edi. Ko’p tashkilotlarda arxivlarni saqlash uchun maxsus
ajratilgan xonalar yo’q edi. Shu sababdan hujjatlar ko’pincha zax
qaznoqlarda, yog’och saroylarda saqlangan.
Bundan tashqari, hujjatli manbalarni saqlash ishiga tashkilot
rahbarlarining o’zlari ham jiddiy zarar yetkazganlar. Ular qog’ozlarni
yakkash o’zlari ko’rib chiqib, keraksiz deb hisoblaganlarini yo’qotib
yuborganlar. Hujjatli materiallarni yo’q qilish turli chekka o’lkalarda,
jumladan Turkistonda keng ko’lamda olib borilganligi o’sha davrdayoq ilg’or Му ам м ол и савол : Чор Россияси м у стам л ак ачил иги
даврида архив ишл арида қ андай ў з гаришл ар юз](/data/documents/b8675d98-c502-476c-bcd0-c6b8ae9c7ff2/page_2.png)
![kishilarni tashvishga solib qo’ygan edi. 1914 yilda Orenburgda o’tkazilgan
guberna olimlari arxiv komissiyasining I syezdida shu komissiya a’zosi A.
Popov quyidagilarni ta’kidlab o’tgan edi: “Keyingi 12 yil davomida
yo’qotilgan yuz minglab ishlarning anchagina qismi O’rta Osiyoning
qo’shilishi va bosib olinishi, Buxoro va Xivaga qilingan harbiy yurish haqida
edi”.
Turkistonda hujjatlarni ko’p miqdorda yo’q qilinishi odat tusiga kirgan
edi. Misol tariqasida quyidagi faktni keltirish mumkin. Farg’ona viloyati
harbiy shtabida 25 yil davomida yig’ilib qolgan hujjatlarni saralash chog’ida
105 pud “keraksiz” arxiv materiallari savdogarlarga o’rov sifatida sotib
yuborilgan. Tez orada muhim ahamiyatga ega hujjatlar bozorlar va rastalarda
ko’zga tashlanib qolgan edi.
1884 yilda taniqli arxivshunos N. Kalachov loyihasiga binoan Rossiya
imperiyasi chekka o’lkalarida hujjatlarning ommaviy yo’qotilishiga qarshi
arxiv komissiyasi tuzildi. Arxiv hujjatlarini tartibga solish va to’plash,
arxivlarni ayovsiz talon-taroj qilish va yo’qotishdan himoya qilish, har xil
idoralarda yo’qotishga ajratilgan hujjatlarni qaytadan ko’rib chiqish va
saralab olish, ularning ilmiy qimmatini aniqlash bu komissiyaning asosiy
maqsadi edi. Biroq komissiya oldiga yo’gan vazifalar bajarilmay qoldi.
Uning idoraviy arxivlarga kirish huquqi yo’q edi. Komissiya faqat tarixiy
arxivlardagi yo’q qilish uchun ajratilgan materiallarni saqlab qolish huquqiga
ega edi, xolos.
Turkiston o’lkasida arxiv ishlarini tashkil etish va tartibga solish
bo’yicha yakkayu yagona harakat K. Kaufman tomonidan qilingan edi. U
1873 yilning oktyabr oyida mahkamaviy ishlar boshlig’iga Toshkent shahrida
Markaziy arxiv uchun imorat qurish haqida ko’rsatma beradi. Markaziy
arxivni to’rt bo’limga ajratish ko’zda tutilgan edi. Birinchi bo’limga
Turkiston general-gubernatorligi idorasining hujjatlari, ikkinchisiga – viloyat](/data/documents/b8675d98-c502-476c-bcd0-c6b8ae9c7ff2/page_3.png)
![va shahar boshqarmalari, sud va Toshkent yarmarka kompleksining
hujjatlarini, uchinchisiga – Turkiston harbiy okrugi shtabi, harbiy okrug
kengashi, okrugdagi barcha topografiya va harbiy qismlarning ishlari qabul
qilinishi kerak edi. To’rtinchisiga esa Sirdaryo viloyati shtabi, komendantlik
boshqarmalari, o’qchi brigadalari boshqarmasi, gospitallar va boshqa
idoralarning hujjatlari yig’ilishi lozim edi. Markaziy arxivga yiliga 5 ming
hujjat to’plash mo’ljallangan edi.
Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, Kaufman loyihasida faqat Toshkent
shahridagi va Sirdaryo viloyatidagi hujjatlarni to’plash nazarda tutilgan edi.
Qolgan viloyatlardagi muassasa va tashkilotlar hujjatlarining taqdiri mutlaqo
e’tibordan chetda qolgan.
Lekin, K. Kaufmanning rejasi amalga oshmadi. Shuning uchun ham
mustamlaka Turkistonda hujjatli materiallar tarqoq holda saqlanib qolaverdi.
Turkiston
o’lkasidagi
bosh
muassasa
1867 yilda
tuzilgan general-gubernatorlik mahkamasi edi. 1870 yilga qadar mahkamada
hujjatlarni qayerda va qay tarzda saqlash, umuman saqlashga zarurat bormi,
degan masala bilan hyech kim qiziqmagan. Faqat, 1870 yili mahkamada
shtatlarning oshishi bilan “jurnalist” (ham arxivshunos, ham ekzekutor)
lavozimini ta’sis etish taklif etildi. Xudi shu yili 1867-1869 yillarga tegishli
bir qism hujjatlarni arxivga topshirish mo’ljallanadi. Ammo hujjatlar
topshirilmasdan qoladi, chunki buning uchun maxsus xona yo’q edi. Hujjatlar
yetti yil mobaynida bosmaxona binosida qayd-yozuvlarsiz yotadi,
foydalanishga esa yo’l qo’yilmaydi. 1877 yil mahkamada qo’shimcha binolar
qurilishi bilanoq ikkita xona arxiv uchun ajratiladi. 1882 yili mahkamaChorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning ahvoli](/data/documents/b8675d98-c502-476c-bcd0-c6b8ae9c7ff2/page_4.png)
![amaldorlaridan tuzilgan maxsus komissiya 1867-1882 yillarda to’lg’azilgan
9968 ta hujjatni bo’limlardan olib arxivga topshiradi. Arxivga qonun-
qoidalarga binoan har yili tugallangan hujjatlar qabul qilinishi lozim edi.
1904 yilda maxsus komissiya general-gubernatorlik idorasining arxivini
tekshirib chiqib, hujjatlar bo’limlardan betartib keltirilgani, muqovalari yirtiq
ekani, qayd-yozuvlar noto’g’ri to’lg’azayotganini qayd etgan edi.
Turkiston o’lkasi dagi boshqa yirik muassasalarning arxivlari xaroba
xolda edi. 1907 yilda Sirdaryo viloyatining arxivi joylashgan xona yaroqsiz
va buzishga loyiq, deb topildi. Bu arxivdagi 2 mingdan ortiq hujjatlarning
aksar qismi viloyat amaldorlari hamda hujjatlarni saralash va yo’qotish uchun
tuzilgan maxsus “komissiya” tomonidan nobud qilinadi.
Qolgan viloyatlarda ham arxiv ishlari o’lda-jo’lda edi. Viloyat
boshqarmalari mahkamalarida, garchi materiallar soni va salmog’i ancha
bo’lsa-da, arxivlar uchun maxsus odamlar ajratilmagan edi. Fa-qat, 1881
yilda Kaufmanning “ojizona hisobot loyiha”sida viloyat boshqarmalari
mahkamalarida jurnalist-arxivchi lavozimini ta’sis etish masalasida qo’yiladi.
Graf K. Palen 1908-1909 yillarda Turkiston o’lkasini taftish etib, o’z
hisobotida uyezd idoralarida ham arxiv ishlari yomon ahvolda ekanligini
qayd qiladi. Jumladan, Andijon uyezd boshqarmasida arxiv hujjatlari pastak,
tomi loysuvoq, zax saroyda joylashtirilgan ekan. Bu binoning omonatligi bois
1902 yilning dekabrida sodir bo’lgan zilzila paytida tomi ag’anab tushib,
hujjatlar loy va tuproqqa qorishib qoladiki, ularni yoqib yuborishdan boshqa
chora qolmaydi.
Taftish bo’yicha hisobotda ayrim hujjatlar, xatto ba’zi uyezd
boshqarma mahkamalarida butun-butun ishlar yo’qolayotgani aytiladi. Му ам м ол и савол : Му стам л ак а Ту рк истонда архив
ишида қ андай ну қ сонл ар м авж у д эди?](/data/documents/b8675d98-c502-476c-bcd0-c6b8ae9c7ff2/page_5.png)
![Taftishchilar Samarqand, Farg’ona va boshqa viloyatlarda ko’pgina volost
mahkamalari mirzolari mahkamaviy tartib haqida hyech qanday tasavvurga
ega emas, degan xulosaga keldi. Kelgan va ketgan xatlar ro’yxat qilib
borilmagan, tugallangan ishlarga qayd-yozuvlar qo’yilmagan edi.
Mahalliy tashkilotlar – qozilar, boylar, oqsoqollar hujjatlari joylarda
1917 yilga qadar saqlanib qoldi. Lekin bundan keyingi voqyealar, ya’ni
inqilob, fuqarolar urushi va istiqlolchilik harakati davrida ularning ko’pi yo’q
bo’lib ketdi.
Shunday qilib chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida hujjatlarni
saqlash ishi yaxshi yo’lga qo’yilmagan edi. Lekin bundan qat’i nazar,
bizgacha yetib kelgan hujjatli materiallarda Turkiston o’lkasi gubernatorlik
siyosiy-iqtisodiy va madaniy hayotining barcha tomonlarini qamrab olgan
ma’lumotlar mavjud. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat
arxivining inqilobdan oldingi fondlari guvohlik beradi. Ular XIX asrning
ikkinchi yarmidan to 1917 yilgacha bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari tarixini
o’rganishda bebaho manba bo’lib xizmat qiladi. Mazkur fondlar o’lkaning
o’sha davrdagi ma’muriy tuzilishi, Rossiyaning Afg’oniston, Eron, Buxoro
va Xiva bilan diplomatik va iqtisodiy munosabatlarini, o’lkada tog’-qazilma
boyliklari va paxtani qayta ishlash sanoatining vujudga kelishi va xalq
maorifi ahvolini teran o’rganishga imkoniyat beradi. Arxiv fondlarining katta
qismi o’lkada inqilobiy harakatning o’sishi, 1905-1907 yilgi voqyealar, 1912
yilgi sapyorlar qo’zg’oloni, 1917 yil fevralg’ inqilobi, Toshkentdagi
sentyabrg’ voqyealari haqida hikoya qiladi. Arxivdagi O’rta Osiyo
xalqlarining milliy-ozodlik kurashi, ilg’or rus olimlarining Turkistondagi
faoliyati haqidagi materiallar, shuningdek general-gubernatorlik fondidagi
ko’plab boshqa hujjatlar ilmiy-tarixiy jihatdan nihoyatda qimmatlidir.](/data/documents/b8675d98-c502-476c-bcd0-c6b8ae9c7ff2/page_6.png)
![Manbalar va adabiyotlar
Oronyuk B., Aliyev B. Arxivlar – hujjatlar qal’asidir // Sharq yulduzi.
Oronyuk B. L. K istorii arxivov v dorevolyusionnom Turkestane//
Nauchno-metodicheskiy byulleten. Arxivnogo upravleniya MVD UzSSR.
1957. №1
Alimov I va b. Arxivshunoslik. Toshkent, 1997.
Tolibov R.N.Arxivshunoslik (Ma’ruzalar matni) Navoiy 2005 .](/data/documents/b8675d98-c502-476c-bcd0-c6b8ae9c7ff2/page_7.png)
1917-1990 yillar mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi REJA: 1. Mustamlaka Turkiston idoraviy arxivlarining vujudga kelish 2. Chorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning ahvoli
Mustamlaka Turkistonda idoraviy arxivlarning vujudga kelishi XIX asrning ikkinchi yarmida chor Rossiyasi O’rta Osiyoni bosib oldi va uni o’z mustamlakasiga aylantirdi. O’lkada Rossiya boshqaruv tizimi joriy qilindi. Yangi bosib olingan hududlarda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. Turkiston o’lkasi qo’shinlari qo’mondoni va general-gubernator etib K. P. Kaufman tayinlandi. Viloyatlarni harbiy gubernatorlar boshqarardi. Uyezdlarda esa ularga bo’ysungan boshliqlar tayinlanardi. Mahalliy boshqaruv volostp boshqaruvchisi, qozilar, mingboshilar, oqsoqollar qo’lida edi. O’lkada mustamlakachi ma’muriyatning faoliyati natijasida doimiy ravishda ko’plab hujjatlar vujudga kelgan. General-gubernatorlik mahkamasidan tortib to qishloq boshqaruv idoralariga qadar hujjatlar to’planib borgan, ular bevosita shu muassasaning o’zida saqlangan. Shunday qilib chor mustamlakachiligi davrida Turkistonda har bir muassasa qoshida arxivlar vujudga kelganiligini kuzatamiz. Ammo bu idoraviy arxivlarni o’zaro bog’lash va yagona davlat arxivlari tizimini barpo etish e’tibordan chetda qoldi. Turkistonda vujudga kela boshlagan idoraviy arxivlarning faoliyati sust tashkillashtirilgan edi. Ko’p tashkilotlarda arxivlarni saqlash uchun maxsus ajratilgan xonalar yo’q edi. Shu sababdan hujjatlar ko’pincha zax qaznoqlarda, yog’och saroylarda saqlangan. Bundan tashqari, hujjatli manbalarni saqlash ishiga tashkilot rahbarlarining o’zlari ham jiddiy zarar yetkazganlar. Ular qog’ozlarni yakkash o’zlari ko’rib chiqib, keraksiz deb hisoblaganlarini yo’qotib yuborganlar. Hujjatli materiallarni yo’q qilish turli chekka o’lkalarda, jumladan Turkistonda keng ko’lamda olib borilganligi o’sha davrdayoq ilg’or Му ам м ол и савол : Чор Россияси м у стам л ак ачил иги даврида архив ишл арида қ андай ў з гаришл ар юз
kishilarni tashvishga solib qo’ygan edi. 1914 yilda Orenburgda o’tkazilgan guberna olimlari arxiv komissiyasining I syezdida shu komissiya a’zosi A. Popov quyidagilarni ta’kidlab o’tgan edi: “Keyingi 12 yil davomida yo’qotilgan yuz minglab ishlarning anchagina qismi O’rta Osiyoning qo’shilishi va bosib olinishi, Buxoro va Xivaga qilingan harbiy yurish haqida edi”. Turkistonda hujjatlarni ko’p miqdorda yo’q qilinishi odat tusiga kirgan edi. Misol tariqasida quyidagi faktni keltirish mumkin. Farg’ona viloyati harbiy shtabida 25 yil davomida yig’ilib qolgan hujjatlarni saralash chog’ida 105 pud “keraksiz” arxiv materiallari savdogarlarga o’rov sifatida sotib yuborilgan. Tez orada muhim ahamiyatga ega hujjatlar bozorlar va rastalarda ko’zga tashlanib qolgan edi. 1884 yilda taniqli arxivshunos N. Kalachov loyihasiga binoan Rossiya imperiyasi chekka o’lkalarida hujjatlarning ommaviy yo’qotilishiga qarshi arxiv komissiyasi tuzildi. Arxiv hujjatlarini tartibga solish va to’plash, arxivlarni ayovsiz talon-taroj qilish va yo’qotishdan himoya qilish, har xil idoralarda yo’qotishga ajratilgan hujjatlarni qaytadan ko’rib chiqish va saralab olish, ularning ilmiy qimmatini aniqlash bu komissiyaning asosiy maqsadi edi. Biroq komissiya oldiga yo’gan vazifalar bajarilmay qoldi. Uning idoraviy arxivlarga kirish huquqi yo’q edi. Komissiya faqat tarixiy arxivlardagi yo’q qilish uchun ajratilgan materiallarni saqlab qolish huquqiga ega edi, xolos. Turkiston o’lkasida arxiv ishlarini tashkil etish va tartibga solish bo’yicha yakkayu yagona harakat K. Kaufman tomonidan qilingan edi. U 1873 yilning oktyabr oyida mahkamaviy ishlar boshlig’iga Toshkent shahrida Markaziy arxiv uchun imorat qurish haqida ko’rsatma beradi. Markaziy arxivni to’rt bo’limga ajratish ko’zda tutilgan edi. Birinchi bo’limga Turkiston general-gubernatorligi idorasining hujjatlari, ikkinchisiga – viloyat
va shahar boshqarmalari, sud va Toshkent yarmarka kompleksining hujjatlarini, uchinchisiga – Turkiston harbiy okrugi shtabi, harbiy okrug kengashi, okrugdagi barcha topografiya va harbiy qismlarning ishlari qabul qilinishi kerak edi. To’rtinchisiga esa Sirdaryo viloyati shtabi, komendantlik boshqarmalari, o’qchi brigadalari boshqarmasi, gospitallar va boshqa idoralarning hujjatlari yig’ilishi lozim edi. Markaziy arxivga yiliga 5 ming hujjat to’plash mo’ljallangan edi. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, Kaufman loyihasida faqat Toshkent shahridagi va Sirdaryo viloyatidagi hujjatlarni to’plash nazarda tutilgan edi. Qolgan viloyatlardagi muassasa va tashkilotlar hujjatlarining taqdiri mutlaqo e’tibordan chetda qolgan. Lekin, K. Kaufmanning rejasi amalga oshmadi. Shuning uchun ham mustamlaka Turkistonda hujjatli materiallar tarqoq holda saqlanib qolaverdi. Turkiston o’lkasidagi bosh muassasa 1867 yilda tuzilgan general-gubernatorlik mahkamasi edi. 1870 yilga qadar mahkamada hujjatlarni qayerda va qay tarzda saqlash, umuman saqlashga zarurat bormi, degan masala bilan hyech kim qiziqmagan. Faqat, 1870 yili mahkamada shtatlarning oshishi bilan “jurnalist” (ham arxivshunos, ham ekzekutor) lavozimini ta’sis etish taklif etildi. Xudi shu yili 1867-1869 yillarga tegishli bir qism hujjatlarni arxivga topshirish mo’ljallanadi. Ammo hujjatlar topshirilmasdan qoladi, chunki buning uchun maxsus xona yo’q edi. Hujjatlar yetti yil mobaynida bosmaxona binosida qayd-yozuvlarsiz yotadi, foydalanishga esa yo’l qo’yilmaydi. 1877 yil mahkamada qo’shimcha binolar qurilishi bilanoq ikkita xona arxiv uchun ajratiladi. 1882 yili mahkamaChorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning ahvoli
amaldorlaridan tuzilgan maxsus komissiya 1867-1882 yillarda to’lg’azilgan 9968 ta hujjatni bo’limlardan olib arxivga topshiradi. Arxivga qonun- qoidalarga binoan har yili tugallangan hujjatlar qabul qilinishi lozim edi. 1904 yilda maxsus komissiya general-gubernatorlik idorasining arxivini tekshirib chiqib, hujjatlar bo’limlardan betartib keltirilgani, muqovalari yirtiq ekani, qayd-yozuvlar noto’g’ri to’lg’azayotganini qayd etgan edi. Turkiston o’lkasi dagi boshqa yirik muassasalarning arxivlari xaroba xolda edi. 1907 yilda Sirdaryo viloyatining arxivi joylashgan xona yaroqsiz va buzishga loyiq, deb topildi. Bu arxivdagi 2 mingdan ortiq hujjatlarning aksar qismi viloyat amaldorlari hamda hujjatlarni saralash va yo’qotish uchun tuzilgan maxsus “komissiya” tomonidan nobud qilinadi. Qolgan viloyatlarda ham arxiv ishlari o’lda-jo’lda edi. Viloyat boshqarmalari mahkamalarida, garchi materiallar soni va salmog’i ancha bo’lsa-da, arxivlar uchun maxsus odamlar ajratilmagan edi. Fa-qat, 1881 yilda Kaufmanning “ojizona hisobot loyiha”sida viloyat boshqarmalari mahkamalarida jurnalist-arxivchi lavozimini ta’sis etish masalasida qo’yiladi. Graf K. Palen 1908-1909 yillarda Turkiston o’lkasini taftish etib, o’z hisobotida uyezd idoralarida ham arxiv ishlari yomon ahvolda ekanligini qayd qiladi. Jumladan, Andijon uyezd boshqarmasida arxiv hujjatlari pastak, tomi loysuvoq, zax saroyda joylashtirilgan ekan. Bu binoning omonatligi bois 1902 yilning dekabrida sodir bo’lgan zilzila paytida tomi ag’anab tushib, hujjatlar loy va tuproqqa qorishib qoladiki, ularni yoqib yuborishdan boshqa chora qolmaydi. Taftish bo’yicha hisobotda ayrim hujjatlar, xatto ba’zi uyezd boshqarma mahkamalarida butun-butun ishlar yo’qolayotgani aytiladi. Му ам м ол и савол : Му стам л ак а Ту рк истонда архив ишида қ андай ну қ сонл ар м авж у д эди?