1917-1990 yillarda O`rta Osiyoda muzeylarning shakllanishi, muzey ishi tarixi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148.5 KB

Ko'chirib olish

MAVZU. 1917-1990 yillarda O`rta Osiyoda muzeylarning shakllanishi,
muzey ishi tarixi
REJA
1. Feodalizm davrida ma`naviy boyliklarni tuplash.
2. CHor Rossiyasi mustamlakasi davrida muzeyshunoslik xarakati.
3. Turkistonda dastlabki muzeylarning vujudga kelishi.
4. Urushdan avvalgi yillarda muzey ishi va yodgorliklarga munosabat.

O`rta Osiyo xalklari kadimdan yakin SHark va Garb davlatlari, ya`ni
Urartu,Misr, Treniya, Bobil, Rim kabilar bilan iktisodiy va madaniy alokalar
urnatganlar. Urta Osiyo zaminidan utkan mashxur «Buyuk ipak yuli» Markaziy
Osiyo va Xindistonni Urta dengizi mamlakatlari bilan boglar edi.
Bunday jozibali ulka barcha davrlarda chet el boskichlarining dikkati
markazida bulgan . SHu sababli takdir takozosi bilanUrta Osiyoning tarixiy kisati
juda ogir kechdi .
Doimiy kirginlar tufayli betakror saroylar , guzal shaxarlar , noyob inshoatlar
vayronaga aylanib , yiginlar bebaxo ma ` naviy boyliklar goliblar uljasi buldi .
Muxammad Narshaxiyning guvoxlik berishicha , arablar Poykand
janglaridan xisobsiz tillo , kumush buyumlar kurol aslaxalar , kimmatbaxo kiyim
kechaklardaniborat katta ulja bilan kaytganlar . Arab istelosi davrida xazinatuplash
ma ` naviy boylik jamgarmasi ichida durusrok siljishlar bermadi .
Urta Osiyoda mustakil samoniylar davlatiningbarpo bulishi bu birdan
uzgarish kildi . Bu davrda saroy boyliklaridan tashkari , katta kutubxonalar , arxivlar
barpo etildi . Tarix guvoxligicha , X asrdagi Buxoro va SHiroq amirlari
kutubxonalaridainsoniyat yaratgan xamma nodir kitoblar bulgan . gaznaviylar
suloloasining asoschisiMuxammad Gaznaviy xali juda kupkitoblar tuplaga
Mugul boskini Movorounnaxirdagi tarakkiyoti vayron kildi uning
rivojlanishinideyarli yuz yilorkaga surib yubordi .
Oradan 150 yil utgandan sung Urta Osiyoda fan va madaniyat kayta
kurtaklay boshladi . Ayniksa Amir Temur tomonidan yagona markazlashgan davlat
tuzilishi va samarkandningpoytaxtli kilish katta boyliklariningtuplashiga sabab
buldi . Me ’ moriy yodgorliklar , makbaralar masjid va madrasalar saroylar kurildi .
Amir Temur zap etgan mamlakatlardan kadimiy kulyozmalar , xon ,
amirlarga tegishli yozilma va elchilik xujattlari , musulmon dunyosining mukaddas
kitobi bulishi
«Qur`on-Usmon qur`oni»ning ( VIII asr)nusxasini samarqanda keltirildi.
Dunyoga mashxur Temur kutubxonasini barpo etdi.Temurning sevimlm

nabirasi,sharqning buyuk allomasi olimi Mirzo Ulug`bek kutibxonasi yanada
boyidi.
Amir Temurning nabirasi SHoxruxning o`g`li shaxzoda Boysunqir Xirot sroy
kutubxonasini barpo etdi. SHarqshunos olim A.YU.YAkubovning ta`rificha
«Boysunqurning» nozik didi va chuqur ilmi tufayli Xirotda shunday katta
kutubxona vujudga keldiki unda bir qancha gurux
nafis surat ustalari, zargarchilar muqovachilar ijod qiladilar. Kutubxonada
faqatgina nusxa olish, kitoblarni bezash emas balki filologiya, teksitologiya
tadqiqotchilari olib berilar edi. 1442 yil shu kutibxonada Firdavsiyning
«SHohnoma» sini to`la tekis ko`chirib yozildi. Temuriylar davrida tasviriy, amaliy
va memorchilik san`atlaridi ulkan namunalarga erishildi. Saroylar, madrasalar,
manbalar v boshqa binolarni nafis suratlar, naqshlar bezash taraqqiy etdi.
Bibixonim masjidi, Go`ri amir, SHohi zinda, Axmad YAssaviy maqbarasi va
masjidi, ishratxona, SHahrisabzdagi Oqsaroy, Ulug`bek qurdirgan madrasalar
o`zining ulug`vorligi bilan sharq me`morchiligining shox asarlari bo`lib ularda
xalqimizning yuksakligidir va maxorati aql zakovati namoyon bo`lgan.
Bu davr savdo-sotiq hunarmandchilik shunchalar rivojlangan ediki Buxoro,
Samarqand ustalari tomonidan ishlangan buyumlar dunyo bozorida yuqori
baxolanar edi. Xirot usmonlarining
Zargarlik buyumlari Samarqand, Buxoro duxobasi katta shuxratga ega edi. Temur
davrida Movorounnaxr ustalarining ijodiy kurigi bo`lib turardi. 1469 yili Ali
Isfoxoniylarning san`atiga ta`rfiga sazovor bo`ldi. Usta Guldon idishning
ko`rgazmaga qo`yadi. Bu guldonda 32 xunarmandning ish uslubi kursatilgan edi.
Xunarmndlar o`z maxoratlarini yangi qurilgan masjid, maqbara va boshqa
inshootlarda namoyon etar edilar. Masalan Bibixonim masjidi uchun ustalar
tomonidan ishlangan shamdonlar va masjid darvozasi kandakorlik san`atining
chuqqisi edi. Axmad YAssaviyning maqbarasi uchun Pabrizlik usta Abil Al-
Azizning toifali mis qozon yasagan (1391yil) shamdonlarni va qandillarni esa
Isfaxonlik usta yasagan edi. Go`ri Amirning 1405 yil Temur qurilgandan keyingi
ichki ko`rinishi «Xarbiy memorlar muzeyni» eslashar edi. Maqbaraga qo`yilgan

xar bir buyum nodir tarixiy va madaniy yodgorlik edi. Tarixchi Arab SHoxining
yozilishicha «Maqbara ichiga soxibqironning» ishchilari, devorlarga qurol
yarog`lari osilgan edi. Bu qurollar olishi kumishdan yasalgan bo`lib qimatlilar la`l
yoqut shamlari bilan bezalgan edi. Maqbara gumbazi ostida osmondagi yulduzlarni
eslatuvchi olish, kumush qandillar osilgan edi. Bishsha qandil 4000 misqol tilladan
yasalgan erga maqbara o`lchovida inom va duxoba gilamlar solingan edi.
Temuriylar sulolasidagi Xusayn Bayqaro Hirotni go`zal binolar. Masjid.
Madrasalar bilan obod etdi. SHe`riyat sultoni Alisher Navoiy bilan birga Hirotni
shoiru fozillar bog`iga aylantirildi. SHu davrda tarixchi Xondamir,buyuk-
mo`yqalam sohibi Kamollidin Behzod ijod qildilar. Bu davrda xirom minoralarga
san`at ustalari maktabi vujudga keldi. Sanoqsiz qo`lyozmalar ist’dodlilar
tomonidan ko`chirildi va zarxarlar bilan bezatildi. SHarqshunos olim A.YU.
YAkubovskiyning yozishicha A. Navoyining juda katta, nodir qo`lyozmalarga boy
shaxsiy kutubxonasi bo`lgan Bu kutubxonadan tarixchi Xondamir,musavvir
Behzod va boshqa olimu, fozillar foydalanganlar. Buxoro,Xiva xonliklarida ham
nodir qo`lyozmalar,minorallar kompiyasini to`plab saroy va shaxsiy kutubxonalar
barpo etish odat bo`lgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahim II kutubxona, barpo
etib uni dunyoning xar chekasidan keltirilgan nodir qo`lyozmalar bilan belgilanib
borar edi. O`rta Osiyoda birinchi bo`lib Xivadatashkil qilib, san`atni rivojlantiradi.
XIX-asrda Xiva xonligi o`zining kitob xazinasi bilan dunyoga mashxur bo`ladi. Bu
erda Arab, Fors, Tojik tilaridagi qo`lyozmalar o`zbek tiliga tarjima qilingan.
Qo`qon xonligidaxam boy kutubxona bo`lib, nodir qo`lyozmalarga ega edi. Bu
davrda O`rta Osiyoning yirik shaxarlari: Farg`ona, Buxoro, Qo`kon, Toshkentda va
boshqa shaharlarda kitob ixlosmandlari bo`lib ular juda katta mablag` sariflab
butun umrnodir qo`lyozmalar yiqqanlar. Masalan Toshkentda Jo`rabekning shaxsiy
qo`lyozmalar kollektsiyasi mashxur edi. Boqijon boy, Qozi Muxiddin,Andijondagi
Dukchi eshon kutubxonalari,Buxoroda yashagan kozi SHarifjon maxsum ziyoni
kutubxonasi va undagi qo`lyozmalar nodirligi va qadimiyligi bilan mashxur edi
SHunday qilib yuqoridagi fanlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki Urta
Osiyo diyorida moddiy va ma`naviy yodgorliklarni tuplash asriy an`ana bulib

milliy xususiyatlarga, islom dini urf-odatlariga rioya kilgan xolda amalga
oshirilgan Urta Osiyolik buyuk allomalarning qomusiy shoh asarlari XII-
asrdanOvrupo mamlakatlarida lotin tiliga tarjima qilib dunyo fani rivojiga katta
xissa qo`shdi. SHarq mamlakatlarida esa bu shox asarlar kutubxona olish fondiga
aylandi. Kelajag avlod uchun avaylab saqlandi. Qadimdan ovropalik olimlar
xukumdorlar O`rta Osiyo xonlarini tarixi,madaniyati va modiy yodgorliklarini
egallashga xarakat qilardilar Keyingi davrga kelib O`rta Osiyodagi faqat erli
mualliflarining qo`lyozmalari emas, balki sharqdagi daxolarining kamlarigina
ma`lum, Ammo o`zi topilmagan asarlari xam xuddi shu erdan chiqish mumkin
degan muloxazada bo`ldilar.
Darxaqqiqat ularning taxminlari to`g`ri chiqdi va izchil olib borilgan
xarakatlari natijasida O`rta Osiyoning ma`naviy xazinalari Ovropa, Osiyo
davlatlarining mulkiga aylandi. Bu ishlar xilma-xil yo`llar bilan amalga
oshirildi.Xonliklarga kelgan elchilar sovg`a sifatida berildi,savdogarlar ataylab
kelgan sayyoxlarni xarakatlari o`rnidagi vositachilar orqali va bosqinchilik
xarakatlari tufayli xorijiy mamlakatlarga chiqa boshladi. Masalan 1740 yili eron
shoxi Nodir shox O`rta Osiyoni bosib oladi va Amir Temur maqbarasidan ko`p
yodgorliklarni oladi. A. Temur qabri ustidagi kefriy toshi, Sohibqironing
maqbaraga qo`yilgan oltin sonli qilich va qalqonlari,qabr ustiga qo`yilgan
Qur`onni Samarqanddan bosib olgan be xisob o`ljalari ichida olib keladi. Ammo
Temur qabir toshi yo`lda sinib qolganlii sababli tezlikda qaytaradi.
1831-1833 yillarda Ost-Indiya kompaniyasining lieytenanti Aleksandir Bors
Buxoroda yashab qadimgi tilla va kumush tangalarini yig`adi va 200 dan ortiq
nodir komplektsiyasini barpo etib, Britaniya muzeyiga taqdim etadi. Xozir bu
komplektsiya bebaxo xisoblanadi.
O`rta Osiyo boyliklarini Rossiya mulkiga aylantirishda rus olimlari ayniqsa
jonbozlik kursatdilar.
Peterburgdagi Osiyo muzeyining direktori sharqshunos olim X.O.Frenk
1834yil O`rta Osiyodan izlab topilishi mumkin bo`lgan. SHarq mualliflariga
mansub «YUz asarning» xronologik ro`yxatini tuzib chiqdi.

1869 yildan plashli o`lja yig`ish choralari ishlab chiqildi. Saldat ofitserlar
qullariga Peterburgga yozilgan tavsiyanoma berilib, qanday narsalarga axamiyat
berishlik ko`rsatilgan edi.
1869 yili Samarqanddan Turkistonning birinchi general-gubernatori K.P.fon
Kaufman musilmon dunyosining muqaddas kitobi VII asr Kufa qo`l yozma
yodgorligi «Usmon Qur`oni» ni peterburgga imperatorga jo`naydi.
1870 yili Buxoro amiri fuqorolarini bostirish baxonasidagi xarbiy yurishda
SHaxrisabz va Kitob bekliklariga qarashli joylardan 97 jild qadimiy qo`l yozmlar
topib olindi.
Xiva xonlikning saroyi talantaroj qilindi. Xonning shaxsiy 200ta pul
yasaydigan qolib 25 put tilla va kumush, xon muxri 200 dan ortiq qadimiy tangalar
bexisob qimmatli toshlar va zargarlik buyumlari Peterburgga jo`natildi.
Qoqon xonligi xazinasi qismati xam shunday bo`ldi.
1985 yilda Toshkentda arxeologiya, etnografiya va anrologiyani sevuvchilar
to`garagi tashkil etlib unga Bartol’dning shogirdi boshchilik qildi.
1898 yilda Andijon qo`zg`olonining sarkari Dukchi eshon kutubxonasi
musodara qilindi. Undagi 194 nodir qo`lyozma tezlikda Peterburga jo`natildi.
Rus tarixining namoyondalari o`zlarining Turkistonda olib borgan ilmiy va
yodgorliklarini to`plash ishlarida maxalliy muxlislarga tayan dilar.Masalan:
Samarqandlik Mirzo Qosimov, toshkentlik savdogar Akram Asqarov,
Samarqandlik Mirzo Abdulla , Buxoriy, entograf SHoximardon
Ibroximov,Samarqandlik Abu Said Maxsum, arxiolog olim Turdi Mirg`iyosov va
boshqalar.
CHor xukumati Turkishon o`lkasi xalq ommasiga milliy jixatdan o`zini
anglash uchun imkon bermas edi,chunki ular orasida tarixiy bilimlarni keng
tashviqot qilish va ular etiborni qadimiy yodgorliklar qimattiga jalb etish
chorrizmning mustamlakasiyosatiga putur etkazadi, deb xisoblar edilar. Lekin
O`rta Osiyoni o`z mustamlaka mlki deb bilgan chorrizm beqiyos boyliklarni
o`zlashtirish uchun Turkistoni ilmiy asosda o`rganish zarurligini yaxshi tushinar
edi.

Qisqa vaqtichidaulka miterologiyasi, zoologiya,kumizmatiksi
etnolografiya,flora,fauna dunyosiga oidatalib kolektsiyalar to`pladi.
SHu munosabat bilan tarqoq komplektsiyalarni birlashtirish va ularni
Peterburgga tvxtalishi uchun saralash markazi lozim bo`lib qoladi.Buning uchun
qulay markaz muzey xisoblanibo`lkada muzey tashkil etish masalasiko`tarildi.
Jumladan A, P, ferdchenko Turkiston general- gubernatoriga tayyorlangan
axborotda «Turkistonni»muvoffaqiyatli rivojlantirishi uchun u bilan asosli
ravishda tanilib chiqish kerak,muzey esa Buning esa yaxshi vositasidir», deb
yozgan edi.
1876 yilda birinchi bo`lib Toshkent muzey (xozirgi O`zbekiston tarixi davlat
muzeyi)ochildi. 1896 yili Samrqand, 1898 yili Ettisuv,1899 yili Farg`ona va
Kaspiy orol (Ashxaobod) o`lka muzeylari barpo etildi. Muzeylarda xar xil aaralash
quralash ekspanashlar bo`lib etnografiya, texnika,tabiat tarixi,arxiologiya,qishloq
xo`jaligi, maxaliy qurol yaroqlar, ip-gazlamalar,kitoblar, yozuvqurollari qo`yilgan
edi.
1917 yil oktyabr’to`ntarilishdan keyinmuzeylarni qayta tashkil qilish bilan
bu xasharda yangi muzeylar xam tashkil etildi. 1922 yilda O`tish va san`at
yodgorliklarini saqlash komisiyasini Turkom staris tuzildi.
Agar Rossiyada 1918-1923 yillar davomida 250 dan ortiqyangi muzeylar
tashkil etilgan bo`lsaTurkistonda bu ko`rsatkich 4 tani tashkil etdi.
Keyingi yillarda xam talonchilik va noxaqlik shu tariqa davom etib keldi.
O`rta Osiyodagi xususan, Uzbekistondagi muzey ishi tarixi xozirgacha
xam tadkikot ob`ekti bulmagan. SHuning uchun bu masalaga oid adabiyot
oz. Takdikotchilar G.N.CHabrov, B.V.Luninning kitob va ishlaridan,
G.YA.CHefal va E.B.Zabrodin, M.M. TSvibakning matbuotda nashr etilgan
makolalaridan va A.Sodikovaning bir kator nashrlaridan bu soxa tugrisida
ma`lum ma`noda ma`lumot olishimiz mumkin.
CHor xukumati davrida “kadimgi madaniyatni urganish va
yodgorliklarni kuriklash fakat foydasizgina bulib kolmay, balki zararli xam
edi” deya kayd kiladi V.V.Bartol’d uz asarlarida. CHunki CHor xukumati

kadimgi yodgorliklarni muxofaza kilish, uz maksadlari yulida foydalanishni
afzal bilishgan va shuningdek, bu ulkaga past nazar bilan karaganligi uchun
madaniy yodgorliklarga e`tibor bermagan. Xatto arxitekturasiga xam past
nazar bilan karalgan. Bu davrda Urta Osiyo tarixi va madaniyati uchun
bebaxo xisoblangan kupgina nodir kulyozmalar, kimmatbaxo buyumlar chet
ellarga tashib ketildi. CHorizm bu ulkaga past nazar bilan karasada uni
uzining SHarkdagi istexkomi , boyligi manbai sifatida urganmasa bulmas edi .
SHu sababli bu ishga kup rus ziyolilar jalb etildi . Bu olimlar katori
A . P . Fedchenko va I . V Mushketovlar xam ulkaning geografiyasi , botanika va
zoologiyasini urganish bilan birga tarixi va etnografiyasiga oid xam
ma ` lumotlar tuplay boshladilar . Uzbekistonda dastlabki muzeylarning
tashkil topishiga yukoridagi olimlar va V . F . Oshanin , V . F . Bartol ’ d kabi
takdikotchilarning tuplagan materiallari va kollektsiyari xam asos buldi .
Jumladan , A . P . Fedchenko Turkiston general - gubernatoriga tayyorlagan
axborotida Turkistonni yaxshirok urganish uchun muzey tashkil etish
taklifi bilan chikadi . Ikkinchi marta bu masala 1871 yili ( OLEAE )-
tabiatshunoslik , antrapologiyasi va etnografiyasi xavaskorlari jamiyatining
Turkistondaga bulimi majlisida kutarildi . 1873 yil Toshkent ilmiy
jamoatchiligi Sirdaryo oblast ’ xarbiy - general gubernatoriga muzey ochish
tugrisidagi iltimosnoma bilan chikadi va rad javobini oladi . SHundan keyin
muzey ochishning tashabbuskori A . P . Fedchenkoning izdoshi , dusti V . F .
Oshanin uzi boshchilik kilayotgan ipakchilik maktabidan muzey uchun bir
necha xona ajratib beradi . Nixoyat 1876 yili 9 yanvarda Sirdaryo oblast ’
xarbiy - general gubernatori , general - leytenant N . Golovochev muzeyni
masalasi buyicha shu soxada bir necha tadkikotchilardan ibora kengash
chakirdi . Kengashda tabiat tarixi , kishlok xujaligi , etnografiya , botanika ,
sanoat va boshka bulimlar buyicha kollektsiya tashkil etishga karor kilindi .
I . V . Mushketov , D . L . Ivanov singari kupgina takdikotchilar sayoxatlari
paytida tuplagan kush , balik , usimlik va ma ` dan kollektsiyalarini muzeyga
topshirdilar . SHunday kilib 1876 yil Urta Osiyoda birinchi muzey tashkil

topdi va shundan e ` tiboran Urta Osiyoda bosh muzeyning mavjudligi rasman
tan olindi .
1877 yil yanvarda muzey etnografiya , texnik ishlab chikarish , kishlok
xujaligi , tabiat tarixi va arxeologiya buyicha 1500 dan ortik predmetlarga ,
800 kadimiy tanga va medallarga ega edi . Muzey ancha shakllangach , 1877
yildan xavaskor tabiatshunoslar jamiyatining Turkiston bulimi a ` zolari
komitetiga raxbarlik kiluvchi statistika komiteti ixtiyoriga utkazildi . Uning
mudiri ” Turkistanskie vedemoti ” ning sobik redaktori N . A . Maev bulib ,
muzeyga bino berilmaganligi sababli uni uz uyiga joylashtirdi . Muzey
ta ` minoti uchun arzimas mablag (300 sum ) ajratilar edi xolos , yana ayrim
shaxslar tomonidan uncha - muncha exsonlar tushib turar edi . Aslida
Maevning xisob kitobiga karaganda , yiliga 1600 sumlik mablag talab
etilardi . Bu muzey 4 bulim - etnografiya va texnika , tabiat tarixi va
arxeologiya , numizmatika , kishlok xujaligidan iborat bulib , maxalliy suratlar
va turli kollektsiyalar bilan boyitilgan edi .
1888 yil muzey nizomi ishlab chikilib , tasdiklandi . Unda muzey
ixtisosi , vazifasi , ish xarakteri belgilab berildi . Muzeyga raxbarlik kilishi
besh kishidan iborat Nazorat komitetiga yuklandi . Ustavga muvofik
muzeygga geologiya , botanika , zoologiya , etnografiya , arxeoliya ,
numizmatika , sanoat va kishlok xujaligi buyicha materiallar tuplash va
saklash xukuki berildi . Muzey ekspozitsiyalari “ Ommaning Urta Osiyo
asarlari bilan tanishuvi va tuplangan materiallarni olimlar uz saxalari
buyicha urganishlari uchun ” ( UzSSR . M . D . A , I -1 fopt 16- ruyxat 359 ish ,
32- varak ) ochildi .
Muzey va uning bulimlari bir tekis rivojlanmadi , unga ijtimoiy muxit
va e ` tiborsizliklar xam uz ta ` sirini utkazdi . Xatto 1883 yil muzey xalk
kutubxonasi bilan kushib yuborildi . Birok 1776-80 yillarni muzey rivoji
uchun samarali buldi deyish mumkin . 1885 yil ziyolilar uyushtirgan
arxiologiya tugaragi xam 1889 yil uz tugaraklari materiallarining muzeyga

topshirib , uni yanada boyitdilar . Muzey ishi soxasida xam biroz siljish
buldi . 80- yillar boshida inventar ruyxatini tuzish ishlari boshlandi . 1886 yil
E . F . Kal ’ numizmatika , etnografiya , arxeoliyaning ayrim materiallariga
katalog tayyorladi . N . A . Maev (1889 y ) zoologiya , kollektsiyalarning
kataloglarini tuzdi . Urta Osiyodagi ikkinchi muzey 1896 yil 21 iyulda
Samarkandda ochildi . 1884 yil yangi Margilonga kishlok xujalik va davlat
mulkini ministri kelishi munosabati bilan tashkil etilgan sanoat va kishlok
xujalik kurgazmasi Fargona muzeyining ochilishiga asos soldi . SHundan
sung birin-ketin boshka joylarda xam muzeylar ochila boshlandi. Misol
uchun 1899 yil Ashxobot muzeyi ochildi.
2. 1918 yil 19 setyabrda RSFSR Xalk komissiyalari Sovetininng
sanoat asarlari va kadimgi noyob narsalarni chet elga olib ketishni xamda
ularni maorif xalk komissariyatiga karashli muzey organlarining oldindan
chikarilgan karori va ruxsatsiz sotishini takiklash tugrisidagi dekreti
imzolandi. Uz navbatida TASSR Xalk komissarlari soveti xam 1921 yil 31
iyulda Turkiston Respublikasi xalkining madaniy xazinasi xavfini yuzaga
keltiruvchi san`at asarlari, kadimiy narsalar va ilmiy kollektsiyalarini chet
elga olib ketishni takiklash xakidagi karorni chikardi. SHunga muvofik
eksport komissiyasiga magazin xamda bozorlarda kadimgi noyob narsalar,
xalk maishiy-ruzgor buyumlarni sotish ustidan nazorat kilish vazifasi
topshirildi.
RSFSR Xalk komissiyalar soveti 1918 yil 5 oktyabrda “ayrim shaxslar,
jamiyat va muassasalar ixtiyoridagi san`at va kadimgi yodgorliklar ruxatini
tuzish, ularni xisobga olish va kuriklash xakida” dekret chikardi. Ana shu
dekretga binoan, barcha madaniy yodgorliklar kimga tegishli ekanligidan
kat`iy nazar, davlat ximoyasi ostiga olindi. TASSR Xalk komissiyalari
sovetining 1920 yil 31iyuldagi “Turkrespublikadagi ayrim shaxslar va
jamiyatlar ixtiyorida bulgan san`at asarlari va kadimgi yodgorliklarni
ruyxatdan utkazish, xisobga olish xamda kuriklash xakida”gi maxsus

karori muzey organlari zimmasiga ma`muriyat yukladi: rasmiylashtirish va
xisobga olish tartibi Turkkomstarining maxsus instruktsiyasi bilan joriy
etildi. Karorda kursatilishicha, kayta ruyxat kilingandan keyin Turkomstaris
xisobida koldirilgan majmua xolidagi va aloxida san`at yodgorliklari
davlat nazorati ostida buladi, ularni chet elga, shuningdek, TASSR
tashkarisiga olib chikish ta`kiklanadi. Ularni ta`mirlash, tuzatish yoki kayta
ishlash uchun albatta Turkomstaris va uning joylaridagi organlari ruyxatidan
utkazish shart edi.
YUkoridagilardan kurinib turibdiki, markazdan chikarilgan karorlar
Turkistonda juda kech amalga oshirilgan, buning natijasida juda kup nodir
kitob va kulyozmalar, kimmatbaxo buyumlar chet ellarga tashilib ketildi,
bebaxo madaniy yodgorliklar talon-taroj kilindi. Bu kabi masalalarni xal
kilish, muzey tarmoklarini boshkarish uchun maxsus organ-muzey ishlari va
kadimgi yodgorliklar, san`at va tabiatni muxofaza kilish buyicha RSFSR
Davlat komiteti tuzildi. Xuddi shunday muassasa milliy republikalarida xam
tashkil etildi.
Turkrespublika Markaziy Ijroiya komitetining 1920 y 30 yanvardagi
dekretiga muvofik bu vazifa Turkrespublika Arxivlar markaziy
boshkarmasiga yuklatildi. Birok bu boshkarma uz zimmasiga yuklatilgan
vazifalarni xayotga muvofakkiyatli tadbik etishga ojizlik kildi. SHu
munosabat bilan tabiat, san`at obidalari va utmish yodgorliklarini
saklaydigan, muzeylar tashkil etish va ularni kuriklash ishi bilan
shugullanadigan maxsus tashkilot tuzish tugrisidagi masala yuzaga keldi.
Turkomstaris xuddi shunday tashkilot buldi. Turkomstaris tuzilishi jixatidan
muzey, kadimgi yodgorliklar va san`at asarlarini muxofaza etish xamda,
ta`mirlash, arxeologiya va tabiatni muxofaza etish singari turt sektsiyaga
bulindi. Komitet yodgorliklarni xisobga olish va kuriklash borasida katta
ishlar olib borildi, koordinatsiyalovchi ilmiy-takdikot markaziga aylandi.
Takdikot ishlariga akademik V.V.Bartol’d, professor A.A.Semyonov,

A.A.Divaeev, V.L.Vyatkin, M.E Masson, L.V.Oshanin kabi yirik olimlar jalb
etilgan edi. Turkomstaris katta vakolatga ega edi. Jumladan, uning
Turkrespublika Xalk komissariyati tasdiklagan barcha farmoyishi va
tadbirlari majburiy xisoblanardi. Komitet muzey ishlari va kadimgi
yodgorliklar xamda tabiatni muxofaza kilish mafaati uchun tadkikotchilar
bilan ular olib borayotgan ishlardan foydalanish buyicha shartnoma tuzish
mumkin edi. Birorta ilmiy kollektsiya xamda uning ruxsatnomasisiz
Respublikadan tashkariga olib ketmasdi. Bundan tashkari, Turkomstaris
fauna va floraning jonli namunalarini respublikadan tashkariga etkazib berish
xukukiga ega bulib, bu tarixiy va tabiiy yodgorliklarni xisobga olish
imkoniyatiga xam ega edi.
Urta Osiyoda milliy chegaralanishning utkazilishi va Uzbekiston
SSRning tashkil topishi munosabati bilan Turkomstaris 1925 yilning SSR
maorif xalk komissariatiga Glavnaukasining Urta Osiyo ekanomik. Soveti
va muzey bulimi xuzuridagi muzey ishchilarii yodgorliklar, san`at va tabiat
obidalarni muxofaza kilish buyicha Urta Osiy komiteti Sredazkomstaris
kilib uzgartirildi.
Urushi yillarida kupgina muzeylar binolarini evakuatsiya kilgan
muassasalar uchun bushatib berdi. Muzey tarmoklari vaktincha kiskardi.
Misol: tabiat va politexnika muzeyi birlashdi. San`at, Adabiyot va
Uzbekiston tarixi muzeylari xam bir nom ostida birlashtirildi. Muzey
xodimlarining kuplari frontga kendilar. Front orkasida kolganlar esa
sidkidildan mexnat kildilar. Ular Vatanparvarlar mavzusida bir necha
ekskurssiyalar turkumini yaratdilar. Xalk orasidagi ommaviy-siyosiy ish olib
bordilar. Muzeylarning tarix bulimida kurgazma shaklida “Ulug Vatan
urushi” deb nomlangan maxsus bulim ajratildi. Bu jangchilarni frontga
kuzatish, bu jarayondagi tantanali mitinglar front ortida mexnat
kilayotganlar frontga junash xakidagi xat va arizalar xamda suratlari jang
maydonlarida Uzbekistonliklarni jasoratlari aks etgan eksponatlar uz

ifodasini topgan edi. Brest kal`asini oldida, mashxur I.V.Panfilov nomi 8-
dviziyasida, partizanlikda va jang maydonida jasorat kursatgan uzbek
farzandlarining kaxramonliklari bu bulimdan urin oldi.
Muzey xodimlari maktab ukuvchilari va barcha mexnatkashlarga Ulug
Vatan urushi xakidagi materiallarni yigish va saklashga yordam
berishlarini surab murojat kildilar. Vatan Urushi kaxromonlarining frontdan
turib yozgan xatlari, frontga yordam tugrisidagi utgan majlislarning karorlari,
usha davrda chikkan bir necha gazetalarning tuplamlari va front xakida
kuplabxujjatli materiallar yigildi. Muzey ilmiy xodimlari respublikamiz
sanoat korxonalaridan kombizonlar, fufaykalar, xarbiy kiyim-boshlarining
komplektlarining va boshka dikkatga sazovar materiallarni yigdilar. SHu
katori jangovar varakalar, devoriy gazetalar, Urush davri front va front
orkasidagi vokealar tuushirilgan kinolentalar va fotomateriallar tuplandi.
Urush yillarida muzey ekspozitsiyalari tematik printsipda kayta
kurilganligi tufayli obzorli ekskursiyalar xam tematik asosga utdi. Tematik
ekskursiya uz mazmuniga kura obrazli ekskursiyalardan berilgan mavzu
buyicha asosiy ma`lumotlarni izchil bayon etishi, masalalar mazmunini
tinglovchilarning siyosiy karashlarini kengaytirish va ularda ta`sirchanlikni
yanada oshirish maksadida eksponatlar moxiyatini ochib berish, asosli
tushintirishi bilan farklanardi.
Urushning dastlabki yillarida statsionar va kuchma kurgazmalar tashkil
kilish ommaviy-okartuv ishining keng rivoj topgan shakliga aylandi, ulardan
eng mashxuri “Vatanimiz jasoratnomasi” (1942y.) mavzusidagi kurgazma
buldi. Muzey xodimlari keng omma urtasida frontdagi jasorat va front
orkasidagi fidokor mexnatkashlar xakida ta`sirli lektsiya va suxbatlar
utkazdilar muzeyda tashkil etilgan “Uljalar kurgazmasi” kuplab
tomoshobinlar va matbuot e`tiborini tortdi. Unda urushda kulga kiritilgan
nemis kurollari, frantsuz miltiklari turli davlatlarda ishlangan ashyolar
namoyish etildi.

Ulug Vatan urushi yillarida uzbekistonda Sobik ittifokdosh
respublikalardan farkli ularok, fan, ayniksa ijtimoiy fan salmokli rivoj topdi.
Bu urush boshlangandan sung kupgina ilmiy takdikot institutlari
SHarkshunoslik va boshka kuplab institutlarning Uzbekistonga kuchirilishi
bilan izoxlmanadi. Bu esa muzey faoliyatiga xam uz ta`sirini kursatadi.
Tanikli arboblaprdan tashkil topgan Ilmiy Kengash yordamida moddiy va
ma`naviyay yodgorliklarni urganishi ularni ilmiy ishlash, Uzbekiston tarixini
urganishi va ayrim masalalar buyicha tadkikotlar utkazish imkoniyati ochildi.
1943 yil 27 sentyabrda “Uzbekistoe SSR Fanlar Akademiyasini tashkil etishi
xakida”gi karoridan sung tarix muzeyi xam ilmiy-tadkikot va siyosiy
okartuv ishlarini olib boruvchi markaziy muzey sifatida san`at muzeyidan
ajrab chikdi va Fanlar Akademiyasi tarkibiga kiritildi. Tabiat muzeyi Fanlar
Akademiyasi tarkibiga kiritildi. SHu tarika bu muassasalar faoliyatida yangi
saxifa ochildi.
Urush yillarida muzeylarning kupi uz binosidan ajragan, xodimlari
urushga ketib, malakali kadrlar etishmas edi. Muzey xujaliklarini yangidan
tashkil etish, ekspozitsiya mutaxassislik-lar tayyorlash endi muzey ishi
oldida turgan dolzarb masala edi. Kurgazmalarning ilmiy malaka
etishmasligi sabab yaxshi tashkillanmaganligi bois muzeylar tomoshabinlar
e`tiboridan kola boshlagan edi. SHu tufayli muzey ishlarini yaxshilash
borasida karorlar kabul kilindi. 1946-53 yillar muzeylar kurgazma tipidagi
ekspozitsiyalar yaratish yulidan bordi. 1953 yildan boshlab kupchilik
muzeylarda ekspozitsiyalarni kurishda muayyan burilish yuz berdi, ishga
ilmiy yondashish, masalalarni uziga xos uslubda xal etishga kirishildi. Asta-
sekin muzeylar tarmoklari kengaydi, yangi muzeylar, ulkashunoslik
muzeylari tashkil topdi. Davr talabi bilan buyuk tarixiy vokealar va asosiy
arboblar faoliyati bilan boglik muzeylar ochildi. (Ulugbek, X.X. Niyoziy, S.
Ayniy muzeylari).

Fan soxasidagi yutuklar muzeylar tarkkiyotining belgilaydi. Moddiy va
ma`naviy yodgorliklar, ayniksa nodir va noyob tarix fani, tabiatshunoslik,
texnika, adabiyot san`at soxasida turli muommolarni urganishda uziga xos
bebaxo manbalardir. Bu yunalishda uzbek muzeylarining ta`sir doirasi
xalkaro maydonga chikish bilan yanada kengayib bormokda. Barcha kit`alar
mamlakatlari bilan kollektsiyalar, kurgazmalar almashinish keng yulga
kuyilmokda. Xozirgi paytda jaxondagi barcha mamlakatlar bilan madaniy
aloka olib borilayotir.
Madaniy alokalarda muzeylarning dunyo madaniyatlarini uzaro
boyitish xamda xalklar urtasida uzaro ishonchni rivojlantirishdagi urni
bekiyosdir. YUNESKO buyicha xalkaro markaz-IKOM tashkil kilingani xam
muzeyning jamiyatda usib borayotdan mavkeyidan dalolat baradi. IKOM
xalkaro mikyosida turli ixtisosdosh muzeylarning ish tajribasini uzaro
almashinishga xizmat kursatuvchi markaz sifatida yuzaga keldi. Uning
asosiy vazifasini kuyidagilar tashkil etadi:
a) muzeylar va muzeyshunoslik buyicha ayrim mutaxassislar ishini
koordinatsiyalash xamda ularning xalkaro xamkorligini rivojlantirish;
b) jaxondagi barcha muzeylar xamda muzeyshunoslik buyicha ayrim
mutaxassislarni xalkaro va madaniy-okartuv tashkilotlari bilan xamkorlikda
ishlashga jalb etish;
v) xalklar urtasida uzaro tanishuv va xamkorliknin mustaxkamlash.
Bu vazifalarning muzeyshunoslik buyicha xalkaro seminarlar,
koferentsiyalar, komandirovkalar tashkil kilish va tadkikotlar utkazish yuli
bilan amlga oshiriladi.
Xalkaro muzey kengashining oliy organi -Bosh Assambleya 3 yilda bir
marta chakiriladi.

Tayanch iboralar.
Muzey nizomi, OLEAE, Turkkomstaris, ”Uljalar kurgazmasi”,
Sredazkomstaris, Tematik ekskursiya, obzorli ekskursiya, statsionar va
kuchma kurgazmalar, kataloglar, IKOM, inventarlarni ruyxatga olish.
NAZORAT SAVOLARI
1. Muzeylarning shakillaninshi tarixi?
2. Feodalizm davrida muzeylar?
3. Urta Osiyoda fan va madaniyatni kayta tiklashda muzeylarning axamiyati?
4. Temuriylar davrida muzeylar?
5. Buxoro, Kukon, Xiva, xonligidagi muzeylar kollektsiyasini asosan nimalar
6. tashkil etgan?
7. Xivada litografiya tashkil kilish?
8. Muxammad Raximxon 2. SHaxsiy muzeyi xakida nimalarni bilasiz?
9. Kufa kuliyozma yodgorligi «Usmon Kur`on» ni xakida nimalarni bilasiz?
10. Nechanchi yili Toshkntda birinchi bulib davlat muzeyi ochildi. Izoxlab
Bering?
11. Rossiyada 1918-1923 yillarda muzeylar soni nechta edi?
12. SHu kungacha muzey ishi tarixi kay darajada urganilgan?
13. CHor xukumati davrida kadimiy madaniy yodgorliklarga e ` tibor kanday
bulgan ?
14. Urata Osiyoni ilmiy urganishga rus takdikotchilarning jalb etishi xakida
nimalarni byuilasiz ?
15. Muzey ochish tugrisidagi dastlabki xarakatlar va ularning asoschilari
xakida kanday ma ` lumotlarga ega buldingiz ?
16. Urta Osiyodagi ilk muzey kachon ochilgan va uning faoliyati xakida
suzlang .

17. Fargona muzeyi va uning ochilishi xakida nimalarni bilasiz?
18. Muzey nizomi va muzey ishi tugrisida kanday bilimga egasiz?
19. 1981 yil 29 sentyabrda madaniy yodgorliklar xakida kanday xujjat
imzolandi?
20. Turkkomstaris kanday tashkilot va uning vazifalari? Turkkomstaris
kanday vakolatlarga ega?
21. Turkkomstaris kanday vakolatlarga ega?
22. Sredakomstaris kay tarika vujudga keldi?
23. Urush yillarida muzeylar faoliyatida kanday uzgarishlar sodir buldi?
24. Muzey xodimlarinig urush yillaridagi fidokorona mexnatlari xakida
nimalarni bilasiz?
25. “Vatanimiz jasoratnomasi” va “ Uljalar kurgazmasi ” kanday ma`rifiy va
tarbiyaviy axamiyatga ega edi?
26. !943 y 27 sentyabr’ Tarix muzeyi takdirida kanday burilish xosil kildi?
27. Urushdan keyingi yillarda muzey xodimlari va muzeylar oldida turgan
dolzarb masalalar nimalardan iborat edi?
28. Tematik ekskursiya va obzor ekskursiyalarning farki?
29. IKOM nima?
30. IKOMning maksadlari xakida ma`lumot bering?
31. IKOMning raxbarlik organi nima?
A dabi yo tlar.
1. Muzeyshunoslik. Moskva.1988 yil.
2. N . Sodikova . Madaniy edgorliklar xazinasi . Toshken.1981 yil.
3. Instruktsiya po uchetu i xraneniyu muzeno ` x tsennostey v muzeyax
sistemo `.- Moskva .1977 yil

MAVZU. 1917-1990 yillarda O`rta Osiyoda muzeylarning shakllanishi, muzey ishi tarixi REJA 1. Feodalizm davrida ma`naviy boyliklarni tuplash. 2. CHor Rossiyasi mustamlakasi davrida muzeyshunoslik xarakati. 3. Turkistonda dastlabki muzeylarning vujudga kelishi. 4. Urushdan avvalgi yillarda muzey ishi va yodgorliklarga munosabat.

O`rta Osiyo xalklari kadimdan yakin SHark va Garb davlatlari, ya`ni Urartu,Misr, Treniya, Bobil, Rim kabilar bilan iktisodiy va madaniy alokalar urnatganlar. Urta Osiyo zaminidan utkan mashxur «Buyuk ipak yuli» Markaziy Osiyo va Xindistonni Urta dengizi mamlakatlari bilan boglar edi. Bunday jozibali ulka barcha davrlarda chet el boskichlarining dikkati markazida bulgan . SHu sababli takdir takozosi bilanUrta Osiyoning tarixiy kisati juda ogir kechdi . Doimiy kirginlar tufayli betakror saroylar , guzal shaxarlar , noyob inshoatlar vayronaga aylanib , yiginlar bebaxo ma ` naviy boyliklar goliblar uljasi buldi . Muxammad Narshaxiyning guvoxlik berishicha , arablar Poykand janglaridan xisobsiz tillo , kumush buyumlar kurol aslaxalar , kimmatbaxo kiyim kechaklardaniborat katta ulja bilan kaytganlar . Arab istelosi davrida xazinatuplash ma ` naviy boylik jamgarmasi ichida durusrok siljishlar bermadi . Urta Osiyoda mustakil samoniylar davlatiningbarpo bulishi bu birdan uzgarish kildi . Bu davrda saroy boyliklaridan tashkari , katta kutubxonalar , arxivlar barpo etildi . Tarix guvoxligicha , X asrdagi Buxoro va SHiroq amirlari kutubxonalaridainsoniyat yaratgan xamma nodir kitoblar bulgan . gaznaviylar suloloasining asoschisiMuxammad Gaznaviy xali juda kupkitoblar tuplaga Mugul boskini Movorounnaxirdagi tarakkiyoti vayron kildi uning rivojlanishinideyarli yuz yilorkaga surib yubordi . Oradan 150 yil utgandan sung Urta Osiyoda fan va madaniyat kayta kurtaklay boshladi . Ayniksa Amir Temur tomonidan yagona markazlashgan davlat tuzilishi va samarkandningpoytaxtli kilish katta boyliklariningtuplashiga sabab buldi . Me ’ moriy yodgorliklar , makbaralar masjid va madrasalar saroylar kurildi . Amir Temur zap etgan mamlakatlardan kadimiy kulyozmalar , xon , amirlarga tegishli yozilma va elchilik xujattlari , musulmon dunyosining mukaddas kitobi bulishi «Qur`on-Usmon qur`oni»ning ( VIII asr)nusxasini samarqanda keltirildi. Dunyoga mashxur Temur kutubxonasini barpo etdi.Temurning sevimlm

nabirasi,sharqning buyuk allomasi olimi Mirzo Ulug`bek kutibxonasi yanada boyidi. Amir Temurning nabirasi SHoxruxning o`g`li shaxzoda Boysunqir Xirot sroy kutubxonasini barpo etdi. SHarqshunos olim A.YU.YAkubovning ta`rificha «Boysunqurning» nozik didi va chuqur ilmi tufayli Xirotda shunday katta kutubxona vujudga keldiki unda bir qancha gurux nafis surat ustalari, zargarchilar muqovachilar ijod qiladilar. Kutubxonada faqatgina nusxa olish, kitoblarni bezash emas balki filologiya, teksitologiya tadqiqotchilari olib berilar edi. 1442 yil shu kutibxonada Firdavsiyning «SHohnoma» sini to`la tekis ko`chirib yozildi. Temuriylar davrida tasviriy, amaliy va memorchilik san`atlaridi ulkan namunalarga erishildi. Saroylar, madrasalar, manbalar v boshqa binolarni nafis suratlar, naqshlar bezash taraqqiy etdi. Bibixonim masjidi, Go`ri amir, SHohi zinda, Axmad YAssaviy maqbarasi va masjidi, ishratxona, SHahrisabzdagi Oqsaroy, Ulug`bek qurdirgan madrasalar o`zining ulug`vorligi bilan sharq me`morchiligining shox asarlari bo`lib ularda xalqimizning yuksakligidir va maxorati aql zakovati namoyon bo`lgan. Bu davr savdo-sotiq hunarmandchilik shunchalar rivojlangan ediki Buxoro, Samarqand ustalari tomonidan ishlangan buyumlar dunyo bozorida yuqori baxolanar edi. Xirot usmonlarining Zargarlik buyumlari Samarqand, Buxoro duxobasi katta shuxratga ega edi. Temur davrida Movorounnaxr ustalarining ijodiy kurigi bo`lib turardi. 1469 yili Ali Isfoxoniylarning san`atiga ta`rfiga sazovor bo`ldi. Usta Guldon idishning ko`rgazmaga qo`yadi. Bu guldonda 32 xunarmandning ish uslubi kursatilgan edi. Xunarmndlar o`z maxoratlarini yangi qurilgan masjid, maqbara va boshqa inshootlarda namoyon etar edilar. Masalan Bibixonim masjidi uchun ustalar tomonidan ishlangan shamdonlar va masjid darvozasi kandakorlik san`atining chuqqisi edi. Axmad YAssaviyning maqbarasi uchun Pabrizlik usta Abil Al- Azizning toifali mis qozon yasagan (1391yil) shamdonlarni va qandillarni esa Isfaxonlik usta yasagan edi. Go`ri Amirning 1405 yil Temur qurilgandan keyingi ichki ko`rinishi «Xarbiy memorlar muzeyni» eslashar edi. Maqbaraga qo`yilgan

xar bir buyum nodir tarixiy va madaniy yodgorlik edi. Tarixchi Arab SHoxining yozilishicha «Maqbara ichiga soxibqironning» ishchilari, devorlarga qurol yarog`lari osilgan edi. Bu qurollar olishi kumishdan yasalgan bo`lib qimatlilar la`l yoqut shamlari bilan bezalgan edi. Maqbara gumbazi ostida osmondagi yulduzlarni eslatuvchi olish, kumush qandillar osilgan edi. Bishsha qandil 4000 misqol tilladan yasalgan erga maqbara o`lchovida inom va duxoba gilamlar solingan edi. Temuriylar sulolasidagi Xusayn Bayqaro Hirotni go`zal binolar. Masjid. Madrasalar bilan obod etdi. SHe`riyat sultoni Alisher Navoiy bilan birga Hirotni shoiru fozillar bog`iga aylantirildi. SHu davrda tarixchi Xondamir,buyuk- mo`yqalam sohibi Kamollidin Behzod ijod qildilar. Bu davrda xirom minoralarga san`at ustalari maktabi vujudga keldi. Sanoqsiz qo`lyozmalar ist’dodlilar tomonidan ko`chirildi va zarxarlar bilan bezatildi. SHarqshunos olim A.YU. YAkubovskiyning yozishicha A. Navoyining juda katta, nodir qo`lyozmalarga boy shaxsiy kutubxonasi bo`lgan Bu kutubxonadan tarixchi Xondamir,musavvir Behzod va boshqa olimu, fozillar foydalanganlar. Buxoro,Xiva xonliklarida ham nodir qo`lyozmalar,minorallar kompiyasini to`plab saroy va shaxsiy kutubxonalar barpo etish odat bo`lgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahim II kutubxona, barpo etib uni dunyoning xar chekasidan keltirilgan nodir qo`lyozmalar bilan belgilanib borar edi. O`rta Osiyoda birinchi bo`lib Xivadatashkil qilib, san`atni rivojlantiradi. XIX-asrda Xiva xonligi o`zining kitob xazinasi bilan dunyoga mashxur bo`ladi. Bu erda Arab, Fors, Tojik tilaridagi qo`lyozmalar o`zbek tiliga tarjima qilingan. Qo`qon xonligidaxam boy kutubxona bo`lib, nodir qo`lyozmalarga ega edi. Bu davrda O`rta Osiyoning yirik shaxarlari: Farg`ona, Buxoro, Qo`kon, Toshkentda va boshqa shaharlarda kitob ixlosmandlari bo`lib ular juda katta mablag` sariflab butun umrnodir qo`lyozmalar yiqqanlar. Masalan Toshkentda Jo`rabekning shaxsiy qo`lyozmalar kollektsiyasi mashxur edi. Boqijon boy, Qozi Muxiddin,Andijondagi Dukchi eshon kutubxonalari,Buxoroda yashagan kozi SHarifjon maxsum ziyoni kutubxonasi va undagi qo`lyozmalar nodirligi va qadimiyligi bilan mashxur edi SHunday qilib yuqoridagi fanlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki Urta Osiyo diyorida moddiy va ma`naviy yodgorliklarni tuplash asriy an`ana bulib

milliy xususiyatlarga, islom dini urf-odatlariga rioya kilgan xolda amalga oshirilgan Urta Osiyolik buyuk allomalarning qomusiy shoh asarlari XII- asrdanOvrupo mamlakatlarida lotin tiliga tarjima qilib dunyo fani rivojiga katta xissa qo`shdi. SHarq mamlakatlarida esa bu shox asarlar kutubxona olish fondiga aylandi. Kelajag avlod uchun avaylab saqlandi. Qadimdan ovropalik olimlar xukumdorlar O`rta Osiyo xonlarini tarixi,madaniyati va modiy yodgorliklarini egallashga xarakat qilardilar Keyingi davrga kelib O`rta Osiyodagi faqat erli mualliflarining qo`lyozmalari emas, balki sharqdagi daxolarining kamlarigina ma`lum, Ammo o`zi topilmagan asarlari xam xuddi shu erdan chiqish mumkin degan muloxazada bo`ldilar. Darxaqqiqat ularning taxminlari to`g`ri chiqdi va izchil olib borilgan xarakatlari natijasida O`rta Osiyoning ma`naviy xazinalari Ovropa, Osiyo davlatlarining mulkiga aylandi. Bu ishlar xilma-xil yo`llar bilan amalga oshirildi.Xonliklarga kelgan elchilar sovg`a sifatida berildi,savdogarlar ataylab kelgan sayyoxlarni xarakatlari o`rnidagi vositachilar orqali va bosqinchilik xarakatlari tufayli xorijiy mamlakatlarga chiqa boshladi. Masalan 1740 yili eron shoxi Nodir shox O`rta Osiyoni bosib oladi va Amir Temur maqbarasidan ko`p yodgorliklarni oladi. A. Temur qabri ustidagi kefriy toshi, Sohibqironing maqbaraga qo`yilgan oltin sonli qilich va qalqonlari,qabr ustiga qo`yilgan Qur`onni Samarqanddan bosib olgan be xisob o`ljalari ichida olib keladi. Ammo Temur qabir toshi yo`lda sinib qolganlii sababli tezlikda qaytaradi. 1831-1833 yillarda Ost-Indiya kompaniyasining lieytenanti Aleksandir Bors Buxoroda yashab qadimgi tilla va kumush tangalarini yig`adi va 200 dan ortiq nodir komplektsiyasini barpo etib, Britaniya muzeyiga taqdim etadi. Xozir bu komplektsiya bebaxo xisoblanadi. O`rta Osiyo boyliklarini Rossiya mulkiga aylantirishda rus olimlari ayniqsa jonbozlik kursatdilar. Peterburgdagi Osiyo muzeyining direktori sharqshunos olim X.O.Frenk 1834yil O`rta Osiyodan izlab topilishi mumkin bo`lgan. SHarq mualliflariga mansub «YUz asarning» xronologik ro`yxatini tuzib chiqdi.

O'xshashlar

Turkistonda muzeylarning shakllanish tarixi va ularning muzey ishi rivojidagi roli

O`rta Osiyoda tasavvuf ta’limoti

1917-1990 yillar mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi

1945-1990-yillarda Buyuk Britaniya

O‘zbekistonda yangi muzeylarning taraqqiyoti va ahamiyati