MAVZU: O’RTA OSIYODAGI OG’IRLIK O’LCHOV VA UZUNLIK BIRLIKLARI REJA: 1. O’rta Osiyodagi o’lchov birliklariga hisa qo’shgan alomalar 2. O’rta osiyoda qo’llanilgan taqvimlar tarixi 3. O’rta Osiyadagi hozirgi davir o’lchov og’rlik va uzunlik birliklari

Yurtimiz ming yillar davomida o‘zining yuksak madaniyati va shonli tarixi bilan jahon maydonida o‘ziga xos shuhrat qozonib kelgan. Ajdodlarimizninh ilm-fanning barcha sohalarida samarali ijod qilib, buyuk ilmiy kashfiyotlar qilishgan. Ular qoldirgan benihoya boy ilmiy me'ros, hozirgi kun uchun ham o‘ta qadrli va dolzarbdir. Buyuk bobokalon ajdodlarimiz - Muso al Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino, Ahmad al Farg‘oniy, Abu Nasr Farobiy, Mirzo Ulug‘bek, g‘iyosiddin al Koshiy singari o‘tkir mutafakkir allomalarimizning aniq va tabiiy fanlar borasida olib borgan ilmiy faoliyatlariga, jahon hali hanuz tahsinlar o‘qimoqda. Ularning o‘z ilmiy ishlarida foydalangan o‘lchov birliklari ham o‘ziga xos bo‘lib, mazkur allomalarning ilmiy ishlarini o‘rganishda va mohiyat-mazmunini anglashda asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. Umuman olganda, IX-XII asrlar islom uyg‘onish davri deb yuritiladigan, jahon ilm- fani osmonida Beruniy, al-Xorazmiy, Ibn Sino kabi bobolarimizning porlashi bilan boshlangan buyuk ilmiy tariximizda ham, shonli o‘tmishimizning keyingi davri - Temuriylar hukmronligi ostida o‘tgan XIII-XV asrlarda ham, va o‘zbek xonliklarining qaror topishidan toki ularning tanazzuligacha bo‘lgan XVI-XIX asrlarda ham, mamlakatimiz hududida muqaddas islom dini va shariat qonunlari ustivor bo‘lganligini e'tirof etish o‘rinlidir. Shunga ko‘ra, xalq kundalik turmushi va savdo munosabatlarida ham, buyuk allomalarimizning ilmiy ishlarida ham, asosan islom dini shariat qonunlarida o‘rnatilgan o‘lchov birliklaridan foydalanilgan. Islom dini va musulmon jamiyati odatda o‘lchovlar borasida jiddiy qoidalar bilan ish yuritgan va yuritib kelmoqda. Islomda o‘lchov birliklariga bo‘lgan munosabat hech qachon yuzaki bo‘lmagan, chunki, musulmon jamiyatida, savdoda ham, boshqa munosabatlarda ham, qat'iy mezonlarga amal qilingan. o‘lchovdan adashish, yoki, unda qasddan chalkashtirish, birovning haqqiga xiyonat qilingani bo‘lib, hamma zamonlarda ham qattiq qoralangan. Ajdodlarimiz o‘lchovlar borasida juda ehtiyotkor bo‘lishgan va ularda xiyonatkorlikdan hazar qilishgan... Ushbu birliklarning aksariyati bugungi kunda faqat o‘sha eski qo‘lyozma manuskriptlardayu, tarix muzeylarda qolgan. Biroq barchasi ham emas. Islom dini qoidalariga ko‘ra bajariladigan amallarda, xususan Ramazon ro‘zasi vaqt hisobida, fitr sadaqalarida, musofirchilik, tahorat va g‘usl masalalari va ho kazolarda ular hali hamon o‘z dolzarbligini saqlab kelmoqda. Shu sababli ham, qadimgi islomiy birliklarning hozirgi

zamon o‘lchovlaridagi muqobil qiymatlarini bilish foydadan holi bo‘lmaydi.o‘rta asrlar musulmon sharqi mamlakatlari tarixi va o‘lchov birliklari borasida ko‘zga ko‘ringan tadqiqotchi olim Valter Hints (Olmoniya) va olima Ye.A. Davidovich (Rossiya), o‘z asarlrida, bir-biridan mustaqil ravishda shunday faktni keltirishgan: Markaziy Osiyo musulmonlari, shar'iy o‘lchov birliklari borasidagi qoidalarga, boshqa har qanday hudud musulmonlaridan ko‘ra qat'iy amal qilishgan. Bunda xalqaro savdo munosabatlarini yuritishda ham jiddiy ehtiyotkorlik choralari ko‘rilgan. Xususan, Ye.A. Davidovich tadqiq qilgan bir tarixiy hujjatda, Buxoro amiri bilan rus savdogarlari o‘rtasida tuzilgan o‘zaro oldi- sotdi kelishuvida, o‘zaro muomalada, vazn o‘lchov birliklarining mann deb nomlangan turidan foydalanilishi, uning ikki xili borligi, kichik mann 320 funt, katta mann esa 640 funt tosh bosishi haida maxsus qayd etib o‘tilgan va vakolatli shaxslarning imzolari bilan tasdiqlangan. Hujjat taxmnan XVII-asr ikkinchi yarmiga tegishli deb baholanadi.Umuman olganda esa, tariximizni tobora chuqur o‘rganarkanmiz, ajdodlarimizning buyuk zehn- zakovatlaridan hayratlanmaslikning hech qanday imkoni qolmaydi... Uzunlik — asosiy fizik kattaliklardan biri.Uzunlik —chizikdarning sonli xarakteristikasi. Kesma uzunligi uning uchlari orasidagi masofaga teng . Siniq chiziq uzunligi uni tashkil qiluvchi kesmalar uzunliklari yig indisiga teng . Regulyar chiziq uzunligiʻ unga ichki chizilgan siniq chiziqlar uzunliklari yuqori chegarasiga teng . Regulyar chiziq uzunligi chekli son bo ladi. ʻ Uzunlik so'zi predmet o'lchamlarini (uzinligi, eni, baladligi,chuqurligi) anglatib, eng yaqin va eng uzoq nuqtalar orasidagi masofa (kuzatuvchiga nisbatan), ya'ni fazodagi ikki nuqta orasidagi masofadir (trayektoriya, yo'l, to'lqin uzunligi). Metr (belgilanishi: m; grekcha μέτρον — o'lchov) — SI dagi uzunlik o'lchov birligi. 1 metr — yorug'lik nurining vakuumda, 1/299 792 458 soniya ichida bosib o'tgan masofasiga teng. Metr — 1) metrik o lchov tizimi va Xalqaro birliklar tizimi SI dagi uzunlik birligi. ʻ Qisqacha m bilan belgilanadi. 1 m = 0,469 sarjin = 1,406 arshin = 3,281 fu/i=10dm=100 sm=1000 mm; 2) metrik o lchov tizimida M. Parij meridiani uzunligi choragining o ng ʻ ʻ milliondan bir qismi (10~7) ga, Xalqaro birliklar tizimida esa M. kripton -86 atomining 2r10

va 5d5 energetik sathlar orasidagi o tishga mos keladigan nurlanish vakuumidagiʻ 1650763,73 to lqin uzunligiga teng uzunlik o lchovi. ʻ ʻ METR (yun. metron — o lchov, metreo — o lchayman) — qo shma so zlar bo lagi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ O lchov asboblari (mas, barometr, termometr) hamda metr tizimidagi uzunlik o lchovlari ʻ ʻ (mas, kilometr, santimetr) ni anglatadi. METR (musiqada) — ritmik tuzilmalarning hajmi va sifatini belgilovchi, kuchli va kucheiz (yoki uzun va qisqa) hissalarning muayyan tartib va o lchamlarda izchil almashinuviga asoslangan badiiy vaqt o lchovi. Kuchli va kucheiz ʻ ʻ hissalar munosabatlariga asoslangan M. tizimi nota yozuvida takt yordamida ifodalanadi. Og zaki an anadagi musiqa merosi va kompozitorlar ijodida muttasil — bir xil va no- ʻ ʼ muttasil — turli taktli M. uchraydi. M. taktda hissalarning birikishiga ko ra, oddiy (2 yoki 3 ʻ hissali) va teng qismlardan tashkil topgan murakkab (4, 6, 9 yoki 12 hissali) turlarga bo linadi. Oddiylarida taktning birinchi , hissasi, murakkab M. larda esa har bir M. ʻ guruhining birinchi (ko proq boshlang ich) hissalari kuchli ifodalanadi. Bir taktda ikki va ʻ ʻ undan ortiq teng bo lmagan guruxlardan tuziladigan aralash M. ham bo ladi (maye., 5, 7 ʻ ʻ hissali). Muayyan ritmik birliklar (chorak, yarim chorak, nimchorak notalar)dagi u yoki bu M. ifodasi takt o lcho-yei deb yuritiladi. Sharqxalqlari og zaki an anadagi musiqada M. usul ʻ ʻ ʼ (o zbek, tojik, turk, uyg urlarda), iyqo (arabcha), tala (hindcha) va boshqa shakllarda ʻ ʻ namoyon bo ladi. Ayrim musiqa janrlari uchun muayyan M.lar harakterli. Mas, vals 3 ʻ hissali, marsh 2 yoki 4 hissali. Maqom "as/otarida murakkab 2 hissali, talkin va boshqa qismlarida aralash hissali M.lar uchraydi. Metrologiya" sozi grekcha metros-kenglik va logos oqish manosini bildirib, kenglik haqida oqish, aniqroq manoda esa olchovlar haqidagi fan demakdir. Zamonaviy tarixiy metrologiya fanining vazifasi insoniyat tarixiy taraqqiyotining turli davrlarida qollanilgan olchov birliklari tarixi va ularni hozirgi davr olchov birliklariga muvofiqligini yoritish, ajdodlarimizning bebaho merosini kelajak avlodlarga yetkazishdan iboratdir. Tarixiy metrologiya ijtimoiy-iqtisodiy, xojalik, huquq, madaniy tarixni organishda zarurdir. Olchovlar rivoji avvalo jamiyatning ishlab chiqarish holatlari bilan bogliqdir. Bazi manbalarda XIX asr oxiridan kitob va traktlarda metrologiya termini uchrashi qayd etiladi. Vaholanki olchovshunoslik poydevoriga ajdodlarimiz juda qadimdan asos qoyib kelishgan.

Olchov va olchov birliklari togrisidagi bir qator malumotlar buyuk olim Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy asarlarida keltirilgan bolsa, ulug olim Ahmad Fargoniy esa dunyoda birinchi bolib (861 yili) suv sathini olchaydigan asbob kashf etgan va uni yasab amalda qollagan. Yusuf Xos Xojibning turkiy tilda yozilgan «Qutadgu bilig» asarida olchov va olchov birliklaridan foydalanibgina qolmay, balki olchash va iyyor ishlariga tegishli bilimlarni mukammal bilishga chaqirilgan. Boy madaniy merosga ega bolgan, jahon fani xazinasiga bebaho hissa qoshgan ozbek хalqi qadimdan olchovshunoslik sohasiga va uning rivojlanishiga katta ahamiyat berib kelgan. Olchovshunoslik bilan shugullanuvchi kasb egalari bolgan. Mamlakatimiz kutubxonalari, arxiv va muzeylarida organilmagan, 20 mingdan ortiq tarixiy yozma manbalar mavjud bolib, albatta ularni varaqlasangiz uzoq otmishda qollanilgan olchov birliklariga duch kelasiz. Qollanmaga kiritilgan qadimgi olchov birliklari tarixiga oid malumotlar Orta Osiyo va mamlakatimiz xalqlari tarixini organishda muhim manba bolib xizmat qiladi. Qadimgi olchov birliklari Uning poydevoriga ajdodlarimiz qadimdan tamal toshi qoyib kelishgan. Dastlab ular, kundalik ishlarida zarur bolgan vaqt, uzunlik, yuza, hajm va ogirliklarni olchash uchun kerak bolgan usullarni topib, ulardan amalda foydalanishgan. Eng qadimgi olchash birliklari antropometrik, yani insonning muayyan azolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan olchash birliklari hisoblanadi. Haqiqatdan ham ular vaqtni olchashda erta, kech, kun, tun, kun–tun kabi atamalardan foydalanishgan bolsa, uzunlikni olchashda qadam, qarich, quloch, barmoq, tirsak, shuningdek arpa yoki bugdoy donlaridan yoki ot yolidan foydalanishgan. Yuza va hajmlarni esa boshqa malum yuza yoki hajmga nisbatan qiyoslab olchashgan. Ogirlikni olchash uchun bir narsani vazni ikkinchi narsani vazni bilan solishtirilgan, bunda asosan don (arpa, bugdoy, noxat va hakozo) va meva (danak, yongoq va haqozo) donalaridan foydalanishgan. Olchashning mana shunday oddiy usullari ajdodlarimizning osha davrdagi kundalik ishlari uchun yetarli bolgan.