O’SIMLIKLAR EKOFIZOLOGIYASI FANI, FAZIFALARI VA USLUBLARI. Reja : 1. O‘simliklar ekofiziologiyasi fani va vazifalari. 2. O‘simliklarda tashqi muhit omillari ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlar. 3. Zo‘riqish va uning ahamiyati. 4. O‘simliklarning himoyalanishi imkoniyatlari.

Muayyan hudud sharoitida unib, o‘sib rivojlana ѐ% tgan o‘simlikni ekologik omillarining ta’siri natijasida uning organizmida ro‘y berayotgan jarayonlarni ekologik fiziologiya fani o‘rganadi. Ma’lumki, bizning respublikamiz hududining katta maydoni yog‘ingarchilik kam ro‘y beradigan joylarga to‘g‘ri keladi. Yurtimiz asosan ikki azim dar ѐ % Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida joylashgan. U Orol dengizi va Ustyurt tekisliklaridan tortib, qorli Tyan-Shan va Pomir-Oloy baland tog‘larigacha bo‘lgan g‘oyat katta maydoni 449,6 ming kv. km maydonni egallaydi. Respublikamizning yer tuzilishi notekis sharq qismi ko‘ksini ko‘kka tirab turgan baland Tyan-Shan va Pomir tog‘lari, shimoliy va janubiy-g‘arbiy qismi jazirama Qizilqum va Qoraqum cho‘llari bilan tutashgan. Uning tabiati boy va rang-barangdir. O‘zbekiston relefining notekisligi, uning tabiiy sharoitiga keskin ta’sir qiladi. Uning geografik joylanishini hisobga olib o‘rtacha mintaqaning cho‘llar zonasiga kiritiladi. O‘zbekistonda yilning to‘rt fasli: bahor, yoz, kuz va qish kalendar hisobida navbatlashadi. Bahor tugashi bilan yoz boshlanadi. Yil fasllarining bizdagidek almashinuvi hech bir o‘lkada uchramaydi. Bu qonuniyatni ahyon-ahyonda tabiatni o‘zi “buzib” turadi. O‘zbekistonda qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi ham uning tabiati bilan ma’lum darajada bog‘liq. Tashqi muhitning muayyan sharoitlariga o‘simliklarning ontogenezidagi moslashuvi ularning evolyutsiyasini (o‘zgaruvchanligi, irsiyati, tabiiy tanlanishida) natijasi hisoblanadi. Har bir turga mansub o‘simliklarning filogenezini evolyutsiyasi davomida shu o‘simlikning egallab turgan ekologik sharoitiga moslanishi ro‘y bergan. O‘simlikning namsevar yoki salqin sevarligi, issiq yoki sovuqqa chidamliligi va boshqa bir qator ekologik xususiyatlari bilan bog‘liq tomonlari uzoq muddat davomida evolyutsiya jarayonida shakllangan. Zero bizning sharoitimizdagi issiqsevar o‘simliklar va qisqa kun o‘simliklari shimoliy mintaqadagi issiqqa talabi kam, uzun kun o‘simliklaridan farqlanadi. Tabiatda har bir geografik hududdagi alohida o‘simlik o‘zining biologiyasi jihatidan mos keladigan ekologik sharoiti

joyida namsevar o‘simliklar suv havzalarining yaqinida, soyasevar o‘simliklar quyosh nuri bevosita tushmaydigan joylarda va shu kabi joylarda o‘sadi. O‘simliklarning irsiyati tashqi muhitning muayyan sharoitlarda shakllanadi. Bu o‘rinda o‘simlikning ontogenezi davridagi tashqi muhit omillarini ta’siri ham katta ahamiyatga ega. O‘simliklar qishloq xo‘jalik ekinlarining nihollari, ko‘chatlar ko‘p hollarda tashqi muhitning o‘zlari uchun noqulay bo‘lgan u yoki bu omillariga bo‘lgan ta’sirdan ularga nisbatan tarixiy taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan yashash uchun kurash natijasi sifatida moslanishlarni hosil qiladilar. O‘simliklar tashqi muhitning noqulay abiotik va biotik omillaridan samarali tarzda himoyalanishadi. Ularga chidamlikni hisobga olgan holda qishloq xo‘jalik ekinlarini biror hududga ekiladi. O‘simliklarning tashqi muhitni muayyan iqlim, tuproq sharoitlariga moslashishi ularda ro‘y beradigan fiziologik mexanizimlar (fiziologik jihatdan moslanishi) natijasida, oganizimlarning populsiyasidagi irsiy o‘zgaruvchanliklarida va tabiy tanlanishida (irsiy jihatidan moslanish) sodir bo‘ladi. Tashqi muhitida ro‘y beradigan omillar qonuniy jihatidan va tasodifan ro‘y beradi. Qonuniy tarzda ro‘y beradigan tashqi muhitdagi o‘zgarishlar masalan, yil fasllarining almashinuvlari davrida himoyalanish o‘simliklarda bu hodisalarga irsiy jihatidan moslanishlarni hosil qiladi. O‘simliklardagi moslanishlar va chidamlilik imkoniyatlari mavjud. Tabiy sharoitda o‘sayotgan yoki ekilgan o‘simlik o‘zining o‘sishi va rivojlanishi davrida o‘zi uchun noqulay bo‘lgan tashqi muhitning haroratidagi o‘zgarishlari, yoritilishi, qurg‘oqchilikni ro‘y berishi, me’yoridan ortiqcha namlikni bo‘lishi, tuproqning sho‘rlanishi kabi bir qator omillarning ta’siri ostida bo‘ladi. Har bir o‘simlik tashqi muhitda ro‘y berayotgan o‘zi uchun qulay yoki noqulay bo‘lgan ta’sirlarga genetikasida belgilangan moslanishlar, chidamliliklarni hosil qiladilar. O‘simlikda bunday moslanish va chidamlilikni qanchalik darajada yuqori yoki past bo‘lishi mazkur o‘simlikning moslanishi va chidamliligining reaksiya normasini belgilaydi. Mana shu holat qishloq xo‘jaligida ekib hosil olinadigan ekinlarning chidamli navlarini belgilaydi. Odatda tashqi muhitning uncha kuchli bo‘lmagan va qisqa muddat davomida ta’sir etadigan omillaridagi o‘zgarishlar

o‘simliklarda ro‘y berayotgan mavjud fiziologik jarayonlarga ta’siri deyarli bo‘lmaydi. Bunday muhitda ro‘y beradigan o‘zgarishlarga nisbatan o‘simliklarda ma’lum darajadagi barqaror fiziologik, biokimyoviy jarayonlarni, gomeostazni saqlashi bilan amalga oshadi. Biroq, keskin va uzoq muddat davomida ta’sir etadigan tashqi muhitning o‘simlik uchun noqulay bo‘lgan omillari undagi ko‘plab jarayonlarni buzilishiga, ko‘p hollarni uni qurib qolishiga sabab bo‘ladi. O‘simlik o‘sayotgan muhitda ro‘y beradigan tashqi muhitning noqulay sharoiti ta’sirida unda sodir bo‘layotgan fiziologik jarayonlar va bajaradigan vazifalari ontogenezdagi to‘la darajada amalga oshirishning imkoniyatlari bo‘lmay qaltis darajaga yetishi mumkin. Bunday vaziyatda energiya almashinuvi, ma’lum me’yorda sodir bo‘layotgan boshqaruv, oqsillar almashinuvi va boshqa ko‘plab holatlar o‘simlik organizmidagi bir qator hayotiy muhim jarayonlar ishdan chiqadi. Mana shunday noqulay omillarning o‘ta darajadagi ta’sirlar oqbatida me’yoriy rivojlanishdan majburiy ravishdagi og‘ish-zo‘riqish taranglik (stress)sodir bo‘ladi. Deyl Karnegining (“Bezovtalik ofati” kitobidagi “Missuri (AQSh) dagi shaxsiy fermada bir voqeani kuzatdik yigirma yaqin nihol o‘tqazgan edim. Ular barq urib rivojlanadi. Qachonki qorli, bo‘ronli kunlar boshlanganda ѐ% sh novdalarni qor bosib muzlab qoldi. Yosh daraxtchalar” yukdan ohista egilish o‘rniga g‘o‘dayib qarshilik ko‘rsatdilar. Og‘ir yuklarga bardosh berolmay sinib ketdilar.Yashil o‘rmonlarda biron bir archa yoki qarag‘ayning katta qor zalvoridan sinib ketishi deyarli ro‘y bermaydi. Sababi, sekin o‘suvchi bu daraxtlar chidamli bo‘ladi. Har qanday sharoitda ham egilsa-egiladiki, sinib ketmaydi. Stress bu organizimning har qanday o‘zi uchun noqulay omillarning ta’siriga unga xos bo‘lmagan umumiy javobi. V.P. Pavlov (1989) o‘simlik organizimida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan zo‘riqish omillarini uch guruxga bo‘ladi. Fizikaviy omillar: ular namlik yetishmaganligi yoki haddan tashqari ortiqchaligi, yorug‘likning kamligi yoki ko‘pligi, haroratning yuqoriligi yoki pastligi, radioaktiv nurlanishlar, mexanik ta’sirlar.

Kimyoviy omillar: bu omillar tuzlarning ko‘pligi yoki haddan tashqari ziyodligi hamda ksenobiotiklar ya’ni gerbitsidlar insektitsidlar, fungitsidlar, sanoat ishlab chiqarishdagi va maishiy chiqindilar. Biologik omillar: bu omillar boshqa o‘simliklar bilan bo‘ladigan raqobatlar, kasallik qo‘zg‘atuvchi va zararkunandalarning ta’siri hisoblanadi. Biror omilning o‘zi shu darajada ta’sir qilib zo‘riqishga olib kelishi yoki bunday holat sodir bo‘lmasligi mumkin. Zero o‘simliklarni o‘sib turgan joyida ro‘y bergan qurg‘oqchilikka ko‘ra ularni ikki guruhga bo‘linadi: 1) Poykilogidriklar. Hayotini boshqarolmay uni saqlab qoladigan darajagacha suv yo‘qotadigan o‘simliklar. 2) Gomoyogidriklar. Tanasida suv almashinuvini nazorat qilib boshqara oladigan va suvning yetishmovchiligiga stress bilan bo‘lsada javob bera oladigan o‘simliklar. Zo‘riqishga olib keladigan vaziyatga o‘simliklardagi chidamlilik uning ontogenezida tinim davri ro‘y beradigan vaqtlari - urug‘, piyozbosh, tuganak va shu kabilarda eng chidamli bo‘ladi. Stressga sezgirlik o‘simlikni nihol davrida, faol tarzda o‘sayotganida sodir bo‘ladi. Keyin asta sekin o‘sib, rivojlanishi ro‘y bera boshlashi bilan to urug‘ yetilguncha o‘simlikda tashqi muhitning noqulay omillari ta’siri natijasida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan zo‘riqishlarga chidamliligi ortadi. Biroq o‘simlikda gametalar hosil bo‘ladigan davri ham qaltis bo‘lib, bu vaqtda o‘simlik zo‘riqishga chidamliligi pastligidan hosildorlikni kamayishi ham sodir bo‘ladi. O‘simlikda tashqi muhitning ta’siri natijasida ro‘y beradigan zo‘riqisharda uning xujayralarida quyidagi jarayonlar sodir bo‘ladi. 1. Membrana orqali moddalarning o‘tishi tezlashadi. 2. Sitoplazma, hujayra devori, vakuola, endoplazmatik to‘r, mitoxondriyalarga Sa 2 + kirishi ortadi. 3. Sitoplazmani muhiti (pH) nordonlashadi. 4. Sitoplazmaning qovushqoqligi ortadi. 5. Hujayra tomonidan kislorod o‘zlashtirilishi tezlashib, ATF kamayadi, erkin radikallar ko‘payadi.