O‘simliklar immuniteti xususiyatlarining seleksiya sohasidagi yutuqlari va muammolari Reja : 1. O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik seleksiyasi. 2. O‘simliklar immuniteti xususiyatlarining seleksiya sohasidagi yutuqlari 3. O‘simliklar immuniteti xususiyatlarining seleksiya sohasidagi muammolari

O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik seleksiyasi. O‘simliklarning kasallik va hashoratlarga chidamlilik seleksiyasi eng murakkab ilmiy masala hisoblanadi. Inson qishloq xo‘jalik ekinlarining navlarini yaratish jarayonida o‘simlik evolyusiyasini hashorat va kasallik qo‘zg‘atuvchisining seleksiyasi jarayoni bilan bog‘lab olib borishi zarur. Y a ’ni seleksioner olimlar fitopatologlar, entomologlar bilan hamkorlikda ish olib borishi zarur. Yaratiladigan yangi navlarni kasallikka va hashoratlarga chidamlilik darajasiga qarab 3 guruhga bo‘lish mumkin. 1. O‘simlikning kasallikka chidamliliga-ya’ni parazitlarning rivojlanishini to‘xtatish xususiyati. Bunda parazit rivojlanishi sekinlashishi, xayot jarayoni to‘xtashi yoki ular sonining ma’lum miqdorga pasayishi nazarda tutiladi. Bunda o‘simlikning immunitet xususiyati asosiy rol o‘ynadi. 2. Parazitga bardoshlik deganda-kasallik qo‘zg‘atuvchi o‘simlikda n ormal rivojlansada, o‘simlik qoniqarli miqdorda hosil beradi. Parazitdan chetlab o‘tish. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi va o‘simlikni rivojlanish f azalaridagi har xil muddatning vujudga kelishi. Ko‘pchilik o‘simliklar qisqa muddat ichida pishib etishganligidan kasallik yoki hashoratlar o‘z rivojlanishi tezda tugallab ulgurmaydi. Masalan. ko‘pgina g‘alla ekinlari zang z amburug‘idan shunday qilib saqlanib qoladi. Kartoshkaning erta eqiladigan navlarining etishtirish fitoftoraning tarqalishiga imkon bermaydi. Yuksak o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligi gen vositasida nazorat qilinadi. 1905 yil Biffen tomonidan bug‘doyning zang zamburug‘iga chidamliligi Mendel qonuniga amal qiladi deb ko‘rsatgan. Haqiqatdan ham har qanday o‘simlik navi yaratishida fitopatologlar va genetiklar hamkorligi muhim ahamiyatga ega. Har qanday o‘simlikning kasalliklarga chidamliligi bir necha genlar asosida amalga oshadi. Ko‘p genga ega bo‘lgan o‘simliklarda ko‘p kasalliklarga chidamlilik hosil qiladi. Bunda kasallik qo‘zg‘atuvchilarininng fiziologik rassalari asosiy rol o‘ynaydi. Har bir rassa mustaqil parazit hisoblanib, unga chidamlilikni o‘simlikning ma’lum bir fiziologik yoki bioximik xususiyatlari paydo bo‘ladi. Masalan, g‘o‘zaning vilt

kasalligiga chidamli navlarni yaratish jarayonida tuproqdagi mikroorganizmlarni ham seleksiya qilib boriladi. Vaqt o‘tishi bilan hosil bo‘lgan rassalar yangi navni ham zararlash xususiyatiga ega bo‘ladi. Kasallikning keng tarqalishi asosan qulay ekologik sharoit va infeksiya manbaining ko‘payib ketishiga sabab buladi. Ma’lum bir paytda bir xil navdagi o‘simlikni surunkasiga etishtirish kasallikning keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Masalan, kartoshkada fitoftorioz, g‘alla ekinlarida zang, uzumning mildyu kasalligi, g‘o‘zada vilt kasalliklari keng tarqalgandan ular orasida kasalliklarga chidamli o‘simliklarni ajratib olish seleksiya ishlaridagi dastlabki bosqich hisoblanadi. SHunday usulda tanlab olingan o‘simliklar mavjud navlardan tanlab olingan chidamli navlar bilan o‘zaro chatishtirish boshlanadi. Masalan, zang kasalligiga chidamli bo‘lgan kungaboqarni Zelenka navi, fitoftoriozga chidamli bo‘lgan kartoshkaning Chempion, fuzariozga chidamli bo‘lgan kanopning Bizon navlari chidamli navlar ichidan tanlab olingan o‘simliklarni chatishtirish asosida hosil qilingan. Bu navlarni eteshtirish jarayonida ular ham ma’lum muddatdan keyin yana kasalliklarga chidamliligini yo‘qotib, turli miqdorda kasallana boshlaydi. Kasallikning keng tarqalishi oldini olish maqsadida seleksiya, urug‘chilik, navlarni rayonlashtirish ishlari amalga oshirila boshlaydi. Bu masalani muvoffaqiyatli rivojlanishida konvergent navlarni yaratish, ko‘p liniyali navlar yaratish va poligen chidamli navlar yaratish ishlari muhim ahamiyatga ega. Konvergent navlarning xususiyati. Konvergent navlar bir necha chidamli genlarga ega bo‘lib, bu genlar ma’lum fiziologik rassalarga chidamlilik xususiyatini namoyon qiladi. Bunday chidamlilikni monoge chidamlilik deyiladi. Monogen chidamlilik o‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishi mumkin edi, lekin ko‘pgina patogen organizmlarga xos bo‘lgan o‘zgaruvchanlik tufayli yangi rassalar hosil bo‘lib turadi.

Har qanday yangi nav gen va gen nazariyasiga asosan o‘simliklarning chidamlilik xususiyatiga nisbatan patogenning agressivlik xususiyatini namoyon qiladi. Lekin, bu agressivlikning kelib chiqishiga 4-5 yil o‘tishi mumkin. YAngi nav yaratilishi bilan yangi rassalar hosil bo‘ladi va u ma’lum vaqtdan keyin turlicha zararlanadigan bulib qoladi. SHuning uchun konvergent navlarni yaratishni rejalashtirilganda navbatdagi yangi muddatda yana yangi nav yaratishni rejalashtirib qo‘yish kerak. Ko‘p liniyali navlar-o‘simlikning agronomik belgilari bilan bir xil bo‘lsada, har xil chidamlilik xususiyatlari bilan farq qiladi. Ya’ni ko‘p liniyali navlar xar xil kasalliklarga nisbatan har xil chidamlilikka ega bo‘lgan genotiplar yig‘indisidir. Bunday navlar bug‘doyni un shudring, sariq zang-kasalligidan saqlashda keng foydalaniladi. Ular Meksikada keltirib chiqarilgan bo‘lsada 10 yil davomida muvoffaqiyatli etishtirilmoqda. Poligenli chidamlilik . Poligenli chidamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘simliklar barcha patogenlarning rassasiga chidamlilik qiladi. Bu turdagi chidamlilik gorizontal yoki daladagi chidamlilik deyiladi. Poligen chidamlilikning hosil bo‘lishida zamburug‘larning kirib kelishiga chidamlilik, tarqalishiga chidamlilik, inkubatsion davriga chidamlilik turiga bo‘linadi. Zamburug‘larning kirib kelishiga to‘sqinlik qiluvchi faktorlar quyidagilar b o‘ ladi: 1. Bargning tashqi tomonidan tuk bilan qoplanganligi. 2. Bargning ustki qismida mumli qavatning mavjudligi. 3. Ustitsalar soni va kutikula ning q alinligi . 4. Patogenning o‘sishini tezlashtiradigan yoki to‘xtadigan moddalarning mavjudligi. Infeksiyaning tarqalishiga chidamlilik quyidagi faktorlar asosida bo‘ladi: 1.K ollenxima va sklerenxima qavatning bo‘lishi; 2.O‘simlik tarkibida parazit uchun zararli moddalrning bo‘lishi; 3. Parazit uchun zarur oziqaning bo‘lmasligi.

Poligen chidamlilik sababli o‘simlik mikroorganizmlarining kirib kelishiga, uning tarqalishiga, o‘zining spora hosil qilishini kamayishiga olib keladi. Natijada o‘simlikning zararlanishi kechikib, o‘simlik normal rivojlanib, hosil miqdori ortadi. O‘simliklar immuniteti xususiyatlarining seleksiya sohasidagi yutuqlari O‘simliklar seleksiyasi fanining yutuqlari tufayli ekin maydonlarida 10- 15 % kasalliklarga chidamli navlar eqiladi. Kasalliklarga chidamli navlar yaratilishi zararli ximikatlar ishlatmaslikka olib keladi. Natijada tabiatni muhofaza qilish asosida ekologik sof maxsulot etishtirish imkoniyatlari vujudga keldi. Bug‘doy seleksiyasidagi zang kasalligiga chidamli navlar yaratish borasidagi asosiy ishlar tur ichida geografik uzoq shakillarni duragaylash asosida turlararo va avlodlar aro chatishtirish usulidan foydalanib chidamli navlar yaratishdir. Seleksiya yutuqlari tufayli ekinlar hosildorligi ortib, maxsulot sifati yaxshilandi. Bug‘doyning Odessa-3 navi yaratilishi natijasida zang kasalligiga chidamliligi ortib hosil miqdori 3-4 s, Bezostaya navi tufayli hosildorlik 18-20 s ga ortadi. Qand lavlagining ildiz chirish kasalligiga chidamli navlar yaratilishi natijasida hosildorlik ko‘payishi 2-3 marta ortadi. G‘o‘zaning Toshkent 1,2,3,4 navlarini yaratilishi hosildorlikni 2 marta ko‘payishiga imkon berdi. Gibridlash usulidan foydalanib bug‘doy kavil gibridi (N. V. Sitsin) tamonidan chang qora kuya, qattiq qora kuya va un shudringga chidamli navlarni yaratgan, tritikale (A. F. Shulindin), tomakining turlararo gibridi (M. F. Ternovskiy) ,kungaboqar (G. V. Pustovoy) g‘o‘za (S. M. Miraxmedov) ning uzoq formalarni chatishtirishi natijasidagi ishlari bu ekinlarning kasalliklarga chidamli navlarini yaratib, qishloq xo‘jaligining intensiv rivojlanishi ta’minlandi. Bug‘doyning chang qorakuya kasalligiga chidamli Lyutessens 758, Saratovskaya 29, 33, 36, 39 navlari, qo‘ng‘ir zang kasalligiga Kanada, Argentina, Sovet bug‘doylarini chatishtirilib Bezostaya 1, Skorospelka 3 yaratilgan.