O‘simliklar immunitet ta’limotining yuzaga kelish tarixi va rivojlanishi Reja: 1. O’simliklarni kasalliklari haqida tushincha 2. Yuqimli va yuqimsiz kasalliklar 3. O’simliklarni xar xil zararlanishi, kasallik va zararkunandalarga chidamli bo’lgan o’simlik navlaridan qishloq qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida to’g’ri va unimli foydalanish. 4. O’simliklar immuniteti fanining rivojlanishida chet el va respublikamiz olimlarining ishlari haqida

Qishloq xo‘jalik ekinlari qator kasalliklar va zararkunandalar bilan kasallanib, o‘sish va rivojlanishdan orqada qolganligidan hosilni miqdori va sifati keskin darajada kamayadi. Ko‘pchilik ekinlarning hosildorligi kasalliklar keng tarqalgan yillari 20 25 %, ayrim xollarda esa 50 % gacha kamayib ketadi. Ekinlar hosilining nobud bo‘lishini kamaytirishda kasalliklar va zararkunandalarga qarshi ularning chidamlilik-immunitet xususiyati asosiy rol o‘ynaydi. "Immunitet" yunoncha so‘zidan olingan bo‘lib, "organizmga yod narsalardan holi bo‘lish, ozod bo‘lish" degan ma’noni bildiradi ya’ni o‘simliklarning o‘ziga kasallik yuqtirmaslik xususiyati tushiniladi. Madaniy o‘simliklarning immunitet xususiyati ularning anatomik yoki morfologik tuzilishlari va fiziologik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘simliklarning immunitet xususiyati deganda ularning tanasiga kirgan va tarqalgan kasallik qo‘zg‘atuvchi parazitning zararli ta’siriga qarshi kurashishgi va shu tariqa hosildorligini pasaytirmaslik xususiyati tushiniladi. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligi, ko‘pincha hujayra shirasi osmotik bosimining yuqori bo‘lishiga,ayrim hollarda ularning biokimyoviy hususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. O‘simliklarning chidamlilik xususiyati o‘sish sharoitiga qarab o‘zgarsada, aslida u irsiy xususiyat bo‘lib, nasldan naslga muayyan qonuniyat bilan beriladi. Hozirgi vaqtda bug‘doyning qo‘ng‘ir sariq va poya zanggi kasalliklari tabiatda keng tarqalgan. Natijada qo‘ng‘ir zang kasalligining 90 dan, sariq zang kasalligining 30 dan, poya zangining 150 darn ortiq irqlari mavjudligi aniqlangan. Shuning uchun zang kasalligiga chidamli navlar yaratish masalasi juda murakkab bo‘lib, parazitlaning yangi irqlari paydo bo‘lishi tufayli ular chidamli navlarga tez moslashib oladi va navlarning chidamlilik xususiyati tezda yo‘qolib kasallikka beriluvchan bo‘lib qoladi. O‘simliklarning kasallik va hasharotlardan holi bo‘lishi uning tabiiy xususiyatlari kasalliklarga qarshilik ko‘rsata olishi, chidamliligi asosida kasallikning tarqalishga imkoniyat bermasligi yoki uning rivojlanishini to‘sishi natijasida ro‘y beradi. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligi nisbiy xarakterga

ega bo‘lib, immunitet xususiyati tufayli umuman kasallanmasligi yoki kisman kasallanishi ba’zan juda kuchli kasallanishi mumkin. Umuman kasallanmaydigan o‘simliklar xujayra va to‘kimalariga har kanday sharoitda patogen mikroorganizmlar umuman kirib kelish xususiyatiga ega bo‘lmasa, kuchli kasallanuvchi o‘simliklarga kasallik ko‘zgatuvchilari har kavday sharoitda kirib keladi, unda rivojlanib hech kanday qarshiliklarsiz ko‘payib nasl koldiradi. Y a ’ni, o‘simlikning kasallanish darajasi uning ichki imkoniyatlari bilan birga, tashqi ekologik omillar bilan ham bog‘li q dir. O‘simliklarning immunitet xususiyati deyilganda, uning mikroorganizmlar va hasharotlar bilan munosabatda bo‘lganda, qulay ekologik sharoit bo‘lsada ular bilan kasallanmaslik yoki zararlanmasligiga aytiladi. Mazkur fan fitopatologiya va entomologiya fayilarining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘simlikni kasallik qo‘zg’atuvchi mikroorganizmlar hamda hasharot - zararkunandalar o‘rtasidagi o‘zaro evolyusion munosabat qonunlarini tahlil qiladi. O‘simliklar immuniteti (fitoimmunalogiya) ni o‘rganish bo‘lajak mutaxassislarga o‘simliklardagi immunologik xususiyatlarni aniqlay bilish, ularni rivojlantirish asosida chidamli navlarini yaratish, ishlab chiqarishga keng ko‘lamda joriy etish va o‘simliklarni chidamliligini orttiruvchi agrotexnik, biologik va boshqa kurash choralarini ilmiy asosda muvaffaqiyatli qo‘llash, natijada hosilning nobud bo‘lishini oldini olish imkonini beradi. O‘simliklarning kasallik va hasharotlarga immuniteti fani o‘simliklarni himoya qilish va qishloq xo‘jalik ekinlari seleksiyasi, urug’chigi mutaxassisilariga o‘qitiladigan asosiy fanlardan biri hisoblanadi. Mazkur fan yuzasidan maruza 2 2 soatni, laboratoriya mashg ’ ulotlar 34 soatni tashkil qiladi. Laboratoriya mashg‘ulotlar darsida har bir talaba fan yuzasidan alohida daftar tutib, har bir topshiriqda ko‘rsatilgan masalalarni o‘z daftariga yozib boradi. Topshiriqlarni bajarishda alohida e’tibor kasallik belgilarning nomayon bo‘lish hususiyatlariga aratilishi kerak. Kasallik qo‘zg’atuvchilarini morfologik belgilarini asosan mikroskop yordamida kuzatilganda, ularning shakliga, tuzilishiga, o‘lchamiga, rangiga va yuzasining satxiga e’tibor berilishi kerak.

O‘simliklar immuniteti fanidan amaliy mashg‘ulotlarni o‘tishda o‘ziga xos kiyinchilik, dastlab uslubiy ko‘llanmalarning etishmasligi, mavjudlarining rus tilida yozilganligidir. Muallifning ushbu qo‘llanmasi mavjud kamchiliklarga barham berish maqsadida davlat tilida yozilgan darslikning dastlabki shaklidir. Ushbu o‘quv qo‘lanmasi O‘simliklarni himoya qilish, karantini va Seleksiya, urug‘chilik ixtisosligida ta’lim olayotgan bakalavr bosqichi talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu soxadagi mutahassislarning iqtisoslik fanlari: umumiy va qishloq xo‘jalik fitopatologiyasi , mikrobiologiya, mikologiya, virusologiya fanlarining nazariy asosini mustaxkamlashga hizmat qiladi. O‘simliklar immuniteti fanining maqsadi va vazifalari. Respublikamiz qishloq xo‘jaligida iqtisodiy isloxatlarni chu qurlashtirish dasturi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O‘zR Oliy Majlisining X sessiyasidagi ma’ruzasida qayd qilinganidek, qishloq xo‘jaligidagi barcha agrotexnika va agrokimyo chora tadbirlarini ilm fan tavsiyanomalariga va ilg‘or tajribalarga muvofiq o‘tqazish, begona o‘tlarga, zararkunandalarga hamda o‘simlik kasalliklariga qarshi kurash choralarini joriy qilishda, chidamli navlarni yaratishdagi muommolarni echishda mutloqo yangicha yondoshuv bo‘lishi kerakligini taqoza qiladi deyilgan (Karimov, 1998). Respublika qishloq xo‘jaligida iqtisodiy isloxatlarni amalga oshirishda o‘simliklarning kasalliklariga chidamli navlarni yaratish, ularni qishloq xo‘jaligiga joriy qilish asosida ekinlarning hosilini nobud bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik masalasi eng dolzarb masala deb belgilab qo‘yilgan. Qishloq xo‘jaligining intensiv rivojlanishi, fitopatologiya fani yutug‘larining takomillashib borishi o‘simliklarda uchraydigan kasalliklarni mukammal o‘rganishni va kasalliklarga chidamliligini orttirishni taqoza qilmoqda. Mavjud ma’lumotlarga asosan bug‘doyda 148 ta (M.V.Gorlenko), qand lavlagida 153 ta (S.F.Morochkovsiy), makkajo‘xorida 103 ta

(F.E.Nemlienko), dubda 280 ta, qarag‘ayda 181 ta (N.A.CHeremisinov) turdagi kasalliklar borligi aniqlangan. Bu kasalliklarga qarshi kurashdan ko‘ra ularning kasalliklarga chidamli navlarini yaratish ular keltiradigan zararni keskin kamaytiradi. Bu kursning asosiy vazifasi talabalarni qishloq xo‘jalik ekinlarida uchraydigan kasalliklarning tarqalishini, zararini aniqlash kasaliklarning diognostik belgilari asosidagi bilimlarga suyangan xolda o‘simliklarning kasalliklarga chidamsizlik xususiyatlarini xosil bo‘lish qonuniyatlari bilan tanishtirish, kasallik qo‘zg‘atuvchilarining biologik xususiyatlarini yaratilgan navda namayon bo‘lishini o‘rganish asosida ularga qarshi kurash choralarini o‘rgatishdir. Pestitsidlarni qishloq xo‘jaligida uzluksiz qo‘llash faqat zararli mikroorganizmlar va xasharotlarning nobud bo‘lishiga olib kelib qolmasdan, tuproqdagi biotsenozning o‘zgarishiga ham sababchi bo‘lib foydali mikroorganizmlar miqdorini ham keskin kamaytiradi. Paxta yakka xokimligi davrida g‘o‘zani o‘stirish, mineral o‘g‘it, gerbitsid, fungitsid va boshqa qimyoviy moddalarni meyyoridan ortiq miqdorda qo‘llash natijasi, tuproq biogeotsenoziga salbiy ta’sir ko‘rsatib xozirgi ekologik sharoitda turli kasalliklarning keng tarqalishiga sabab bo‘lmoqda. Respublika sharoitida qishloq xo‘jalik ekinlarining kasalliklariga qarshi biologik kurash choralarini ma’lum miqdorda to‘liq amalga oshirish mumkin bo‘lmaganligidan kasalliklarga qarshi ximiyaviy usulda kurash olib bormoqda. Fungitsidlarni qo‘llashga qilingan harajatlarning iqtisodiy samaradorligi o‘ simlikshunoslikka qilingan harajatlarni 30% ni tashkil qiladi. SHuningdek, ularni qo‘llash tuproqdagi foydali mikroorganizmlarning va hashoratlarning halok bo‘lishiga, insonlar salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Qishloq xo‘jalik madaniyatining yuksalishi ekinlar hosildorligini ortirishga imkoniyat beradigan agrotexnik tadbirlarni qo‘llashga keng yo‘l ochadi. Lekin, qishloq xo‘jaligida almashlab ekish, o‘g‘itlar tizimin qo‘llash va ekin