logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Immunitet kategoriyalari

Immunitet kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.6240234375 KB
Ko'chirib olish
Immunitet kategoriyalari. R e j a 1. Immunitet turlari. 2. Tabiiy va sun’iy immunitet. 3. Sust immunitetning omillari. 4. Fitoaleksinlar – patogenlarning kushandasi 5. Faol immunitetning o‘ziga xosligi. Yuksak o‘simliklar va mikroorganizmlarda evolyusiya jarayonida shunday uzaro munosabatlar sodir bo‘ldiki, ayrim o‘simliklar patogenlarga chalinadi va kasallanib nobud bo‘ladi. Boshqa holatlarda o‘simlik kasallikka bardoshlilik qiladi, ya’ni zararlanmaydi. Masalan, g‘allagulli o‘simliklarni zararlaydigan qorakuya zamburug‘lari dukkakli o‘simliklarni zararlamaydi. O‘z o‘rnida dukkakli o‘simliklarda uchraydigan har xil dog‘lanishlar g‘allagullilarga hech kanday ta’sir etmaydi. Ushbu holatni boshka oilalarga mansub qishloq xo‘jalik ekinlarda ham qayd etish mumkin. Oldingi ma’ruzamizda aytilganday, immunitet bu organizmning kasal yuqtirmasligi va kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati degandek. Bundan tashqari, yana “kasal yuqtirmaslik” va “zararlanmaslik” tushunchalari mavjud bo‘lib, ular bir-biriga o‘xshash va bitta narsani, ya’ni kasal bo‘lmaslik ma’noni bildiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan tushunchalardan farqli o‘laroq yana “zararlanish” va “kasallikka moyillik” atamalari ham mavjud. Bular tashqi muhit mos kelganda kasallik bilan aloqada bo‘lgan o‘simlik organizmi zararlanadi degan ma’noni bildiradi. Agar ma’lum bir nav to‘g‘risida “chidamlilikka” ega desak, biz uni kasallikka “sust moyilligi” bor deb tushunamiz. Masalan, yumshoq bo‘g‘doyning Umanka, qattiq bo‘g‘doyning Makuz-3 navlari sariq zang kasalligiga chidamli yoki kasallikka sust moyilligi bor deb aytolamiz. O‘simlikning u yoki bu kasallikka chidamliligi yo chidamsizligi kasallik qo‘zg‘atuvchi manbaga mos kelishi yoki kelmaslik qobiliyati bilan bog‘liq. Ixtisoslanmagan immunitet deb o‘simliklarning ma’lum turlarini kasallik qo‘zg‘atuvchi ixtisoslanmagan manbalari bilan kasallanmasligi tushuniladi. Amaliyotda bu qoidadan ko‘p xollarda foydalaniladi. Masalan, almashlab ekishda bir-biriga oiladosh bo‘lmagan ekinlarni yonmayon dalalarda joylashtirish, yaxshi natija beradi: boshoqli don ekinlari yoniga kartoshka yoki dukkakli ekinlari o‘stiriladi. Ular tuproqqa har hil ta’sir etishdan tashqari bir xil kasalliklarga ega emasligi ekinlarni sog‘lomlashtiradi. Lekin agronomiya amaliyotida ko‘p hollarda ixtisoslashgan immunitetga duch kelamiz. Masalan, kasallik qo‘zg‘atuvchi manba bir turga mansub o‘simliklarni zararlaydi, ammo ayrim navlar chidamliligi bilan ajralib turadi. Misol tariqasida kartoshkaning rak kasalligini olaylik. Deyarli kartoshkaning hamma navlari kasallangan bir vaqtda Kameraz 1, Pushkin 1 navlari o‘ta chidamliligi bilan ajralib turadi. Mana shu ayrim navlarning kasallikka chidamliligi ixtisoslashgan immunitet deb ataladi. Ushbu immunitet turi yangi chidamli navlar yaratilishida juda katta ahamiyatga ega. Yuqorida tilga olingan immunitet turlaridan tashqari yana quyidagi immunitet xillari bor: tabiiy, boshqacha qilib aytganda tug‘ma va sun’iy yoki ortirilgan immunitet. Tabiiy (tug‘ma) immunitet deb nasldan naslga o‘tuvchi o‘simlikning u yoki bu kasallikka chalinmasligi tushuniladi. Sun’iy yoki ortirilgan immunitet deb nasldan naslga o‘tmaydigan o‘simlikning u yoki bu kasallik bilan kasallanmasligi tushuniladi. Sun’iy immunitet tashki muhit va o‘simlik parvarishi omillari bilan bog‘lik. O‘simlik chidamliligini oshirish yo‘llari ko‘p va mutaxassis dehqon- fermerlar mahorati bilan shakllanishi mumkin. Bu omillar qo‘yidagicha: yer haydash uslublari, mineral va mikroug‘itlar ishlatilishi, ekish muddati va chuqurligini moslashtirish va hokazolar. Masalan, bug‘doyning qattiq qorakuya kasalligi o‘simliklarni unib chiqish vaqtida zararlaydi. Demak, hamma xatti – harakatlar o‘simliklarni tez unib chiqishiga qaratilishi kerak. Amaliyotda bunga sayyoz ekish yo‘li bilan erishish mumkin. Endi tabiiy immunitet tug‘risida batafsilroq to‘xtaymiz. Tabiiy immunitet 2 turga bo‘linadi. Birinchisi sust va ikkinchisi faol immunitet hollari. Sust immunitetda o‘simliklar kasallik qo‘zg‘atuvchiga befarq bo‘ladi. Kasallikka chidamli navlarda chidamlilik xossasi vegetatsiya davrining dastlabki bosqichida, ya’ni infeksiya tushgandan keyin 2-3 soat davomida paydo bo‘ladi. Faol immunitetda o‘simliklarda patogenga qarshi tezda javob reaksiyasi sodir bo‘ladi. Natijada shu kasallik qo‘zg‘atuvchiga nisbatan karshi kurash xossasi namoyon bo‘ladi va u hayot davomida saqlanib qoladi. Seleksiya ishlarida kasallikka chidamli navlarni yaratishda o‘simliklarning faol immunitet xossasini rivojlantirish muhim iqtisodiy samara beradi. Sust immunitetning omillari yoki boshqacha xossalari quyidagilardan iborat: to‘qima va hujayralarining anatomik va morfologik tuzilishi, fiziologik- biokimyoviy xususiyati, hujayraning kimyoviy tarkibi va kislotali sharoiti, fitonsidlar, alkoloidlar va fitoaleksinlar. Anatomik va morfologik omillari chidamlilikka sezilarli darajada ta’sir etadi. Ayniqsa bu omillar zararlanishning dastlabki fazalarida katta rol o‘ynaydi: o‘simlikda sporalar unib chiqishi va to‘qimaga kirish vaqtida. Parazitlarning sporalari unib chiqishida o‘simlik sathida erkin nam (suv) bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, agar o‘simlik barglari mumsimon qatlam bilan qoplangan bo‘lsa, bu o‘simlik deyarli zararlanmaydi. Bunga sabab-suv tomchilari va ular bilan birga patogen mikroorganizmlar to‘xtamasdan pastga sirpanib tushadi. Bu qatlam, boshqacha aytganda pruin qatlami hamma mevalarda, shu jumladan uzumda mavjud. Patogenlarning sporalari unib chiqishida havo namligi ham e’tiborga sazovordir. Shu bois o‘simlikning tuzilishi, barglarning qalin qatlam hosil qilishi (g‘ovlab ketishi) kasallikning faolligini oshiradi. Masalan, kartoshka navlarining barglari qanchalik ko‘p va qalin bo‘lsa, shunchalik fitoftora kasalligiga moyilligi oshadi. Keyingi etapda, ya’ni o‘simlik to‘qimalariga kirish vaqtida sust immunitet omillari sifatida o‘simlik po‘stining qalinligi, og‘izcha apparatining joylanishi mikroorganizmlar uchun to‘siqliq qiladi. Masalan, tomatning makrosporioz kasalligi bilan zararlanishi uning mevasini kutikula qatlami qalinligiga bog‘liq. Aksariyat hollarda, tomat mevasi yoshi qanchalik kattarsa, shunchalik makrosporiozga chidamliligi oshadi. Bundan tashqari, to‘qimalarning tuzilishi ham ma’lum rol o‘ynaydi. Masalan, arpaning gelmintosporiozga chidamsiz navlarining to‘qimalari g‘ovak bo‘ladi. Og‘izcha orqali o‘simlik to‘qimalariga kiradigan parazitlar uchun og‘izcha apparatining tuzilishi ahamiyatga ega. Masalan, mandarinning bakteriyali rakka chidamli navlarining og‘izchalari atrofida ustunchalari bor. Shu bois suv va suv bilan birga katogen sporalari o‘simlik to‘qimalariga kira olmaydi. Ayrim hollarda esa chidamlilik yoki chidamsizlik o‘simlik gulining tuzilishiga va gullash xarakteriga bog‘liq. Misol: bo‘g‘doyning chang qora kuyasi patogeni o‘simlik to‘qimalariga gul orqali, ayni gullagan vaqti kiradi. Bundan xulosa: yopiq gullaydigan navlar chidamli bo‘ladi. Fiziologik – biokimyoviy omillar. Ushbu sust tabiiy immunitet omillariga ko‘pgina mualliflar katta ahamiyat beradi. Bu omillar qo‘yidagilardan iborat: uglevodlar (karbonsuvlar), oqsillar, fitonsidlar, alkoloidlar, fenolbirikmalari, fitoaleksinlar va pigmentlar. Ma’lumki, sabzavot va mevalarni saklash jarayonida ularning tarkibiga kirgan uglevodlar har xil bo‘lib vaqt o‘tgach gidrolitik jarayonlar faollashadi va bir uglevod ikkinchi uglevodga aylanadi. Masalan, monosaxarlar – glyukoza, fruktoza - murakkab shakar moddalariga – saxaroza va kraxmalga aylanadi. Bu o‘rinda kraxmalning roli katta. Qanchalik shakar moddalari ichida kraxmalning ulushi kattaroq bo‘lsa, shunchalik saqlashga qo‘yilgan sabzavot va mevalar buzilmay kuproq vaqt saqlanadi. Jonli misol tariqasida qovunni qishda saqlashni olaylik. Endi uzilgan qovun tillni yoradigan darajada shirin bo‘ladi. Saqlash jarayonida esa vaqt o‘tgach shirasi ketadi, lattaga uxshab qoladi. Lekin shu bilan birga, agar ahamiyat bergan bo‘lsalaring, qovun chirimaydi, chunki uning tarkibida murakkab shakar kraxmal bor. Bu qonuniyat o‘simliklarni o‘sish davrida ham kuzatiladi. Masalan, viltga chidamli g‘o‘za navlarining barglarida kraxmal moddasi chidamsiz navlarga qaraganda ko‘proq bo‘ladi. F i t o n s i d l a r. Yana bitta qonuniyat o‘simlik hujayralarining tarkibida oqsil moddalarni ko‘p-ozligiga bog‘liq bo‘lib, bu yerda ham kraxmalga oid holat takrorlanadi, ya’ni qanchalik o‘simlik to‘qimalari oqsilga boy bo‘lsa shunchalik o‘simlik patogenga chidamli bo‘ladi. Oxirgi vaqtlarda sust immunitet omillari sifatida antibiotik moddasiga o‘xshash fitonsid moddalari ham tan olinadi. Fitonsidlar bu o‘simlikdan chiqadigan zararli bakteriya va zamburug‘larni yo‘q qiladigan tarkibi har xil bo‘lgan moddalardir. Bu degani, aynan patogen xujum qilgan o‘simlik ushbu moddalarni o‘zidan chiqaradi degani emas. O‘simlik kurashish jarayonida albatta fitonsidlar chiqaradi, lekin ko‘p hollarda ularning kasallikni bartaraf qilishga kuchi yetmaydi. Ana shu vaziyatlarda boshqa o‘simliklarning fitonsidlari yordam berishi mumkin va ushbu holatlardan amaliyotda tushungan dehqonlar oqilona foydalanadilar. Masalan, kartoshka yoki pomidor ekilgan juyaklarning o‘rtasiga piyoz yoki sarimsoq piyoz ekilsa, asosiy ekinlar, ya’ni kartoshka va pomidor kasalliklar bilan sezilarli darajada kam zararlanadi. Masalan, fitoftora bilan. Antibiotik xossasi bilan ko‘pgina alkoloidlar ham ajralib turadi. Alkoloidlar bu tarkibida azoti bor faol moddalardir. Masalan, kartoshkaning fitoftoraga chidamli navlarida solanin degan alkoloid moddasi ko‘p bo‘ladi. Ichlaringda kartoshka bilan shug‘ullanganlar bo‘lsa kerak. Hosilni yig‘ishtirganda, kovlaganda anchagina mayda kartoshka chiqadi. Ahamiyat bergan bo‘lsalaring mana shu mayda kartoshka sog‘lom bo‘ladi, tirnoq bilan po‘stini tirnasa yashil qatlam chiqadi, ovqatga solinsa ta’mi achchiq bo‘ladi. Mana shu qatlam solanindir. Tajribali dehqonlar kovlangan kartoshkani birdaniga omborga solib joylashtirmaydi. Avval uni quyoshda bir necha soat toblab oladi, chunki quyosh nuri ta’sirida solanin moddasi ko‘payadi va chirish bakteriya va zamburug‘lar uning ta’sirida nobud bo‘ladi. Boshqa kasalliklarga ham immunitet hosil qilish uchun urug‘lik kartoshka ekishdan oldin ma’lum vaqt quyoshda toblanadi. Alkoloidlarga o‘xshab o‘simlikni ximoya qiluvchi moddalarga glikozidlar ham kiradi. Glikozid – bu tarkibida glyukoza va boshqa bir modda bo‘lgan organik birikma. Ko‘p xollarda glikozidlar achchiq ta’m va o‘ziga xos xidga va rangga ega bo‘ladi. Antotsian – bu mevaga qizil, qizg‘ish rang beradigan buyoq moddasi. Masalan, uzum mevasini rangi qora yoki qizil bo‘lsa bularda antotsian buyog‘i boshqa buyoqlarga nisbatan ko‘proq bo‘lishligidan dalolat beradi. Lekin bu qora uzum oq uzumga qaraganda kasalliklarga chidamli bo‘ladi degani emas. Xususan, uzumda antotsian mavjudligi kasalliklarga chidamli yoki chidamsizligini ta’minlamaydi. Boshqa o‘simliklarda esa, masalan piyozda antotsian mavjudligi – qizil piyoz nazarda tutilmoqda – uning shunday havfli kasallik bo‘lmish antraknozga sust moyilligi bilan bog‘liq. Mikroorganizmlar uchun zaharli moddalar qatorida hujayralarni tarkibiga kiruvchi fenol moddalari ham o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Ularning kimyoviy tarkibi turlicha bo‘lib, ular har xil organik birikmalarga kirishi mumkin. Endi unib chiqqan javdar maysasidan fuzarioz patogenlarini o‘sishini ancha cheklaydigan fenol moddasi ajratib olingan. Umuman olganda, xilma xil fitonsid moddalarning roli va o‘rni hali oxirigacha aniqlanmagan. Hozirgi kunda bitta narsa ma’lum bo‘ldi: fitonsid moddalar o‘simlik to‘qimalarida harakatsiz bo‘lmaydi, aksincha ular o‘simlik organizmida ro‘y beradigan ko‘p jarayonlarda faol qatnashadi va shu sababdan ularni faol immunitet omillaridan biri deb hisoblashga xaqlimiz. Sust immunitet omillari sifatida hujayra tarkibiga kiruvchi, tug‘rirog‘i hujayra shirasi tarkibiga kiruvchi boshqa moddalarni ham aytib o‘tishimiz o‘rinli. Masalan, hujayra shirasini kislotaligi o‘simlikni u yoki bu kasallikka moyilligini belgilaydi. Ma’lumki, bakteriyalar kislota miqdoriga ancha sezuvchan buladi. Shu tariqa tomatning pishgan mevalarida kislota kam bo‘ladi va shu bois bakteriyali dog‘lanish bilan kasallanmaydi. Aniqlanishcha, yashil pishmagan tomat mevasida kislota mikdori qizil tomat mevasiga qaraganda ancha yukori bo‘lib chiqqan. Bu esa pishmagan tomat mevasi ushbu kasallik bilan osonlikcha zararlanadi degani. Mevadagi rN ko‘rsatgichi ham ma’lum rol o‘ynaydi. Tomatning yashil mevalarida rN ko‘rsatgichi baland bo‘ladi (rN 5 dan ziyod), pishgan mevalarda esa, aksincha, past bo‘ladi (rN 4-4,5) va bu kasallik, ya’ni bakteriyali dog‘lanish rivojlanmaydi. Osmotik bosim. Odatda parazit zamburug‘ hujayralarida o‘simliklardagiga nisbatan bu ko‘rsatgich 2 barobar yuqori bo‘ladi (44 atm.-parazitda, 22 atm.- o‘simlikda). Bu holat esa ayrim o‘simliklarning chidamliligini ta’minlaydi. Masalan, uzum va shaftolining un shudring kasalligiga chidamliligi to‘qimalarida yuqori osmotik bosimi bo‘lgan navlarda kuzatilgan. Fitoaleksinlar. Fito – o‘simlik, alekso – xujumni qaytarish (grek tilidan). Hozirgi kunda fitopatologlar uchun eng dolzarb va muhim mavzu hisoblanadi. Fitoaleksinlar – o‘simlik organizmiga patogen kirgan zahoti kimyoviy tarkibi har xil, past molekulyar og‘irligiga ega bo‘lgan himoyalovchi antibiotik moddalardir. Ular patogen ta’sirida organizmning moddalar almashinuvining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi va o‘z navbatida ushbu o‘zgarishlarning oxirgi mahsuli ham. Keyingi yillarda o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, fitoaleksinlar nafaqat zamburug‘larni, balki bakteriyalarni va hatto nematodalarni ham yo‘q kilish xususiyatiga ega. Fitoaleksinlarni 1940 yilda birinchi bo‘lib nemis professori K. Myuller topdi. U quyidagi tajriba utkazdi: kartoshka tugunagining kesimini o‘simlikning fitoftoraga chidamlilik ko‘rsatgan 1 raqamli rasasi bilan zararladi. Natijada nekroz paydo bo‘ldi, demak o‘simlik o‘zini o‘zi himoya qila boshladi. Bir kun o‘tgach shu tugunak kesimlarini o‘simlikning kasallikka moyillik ko‘rsatgan 2 rakamli rasasi bilan zararlasa, patogen o‘sib-rivojlanishdan to‘xtab qoladi. Keyin tadqiqotchi tajribaga o‘zgarish kiritadi. Tugunak kesimi oldingiday 1 rakamli rasa bilan xoch shaklida, bir kun utgach 2 rakamli rasa bilan butun kesimni zararladi. Oqibatda, xoch shakldagi joy zararlanmay qoladi, boshqa joylar esa patogenning oq sporalari bilan qoplanadi. Bu yerda shuni aytish joizki, K.Myuller qilgan kashfiyotini o‘zi oxirigacha tushunmadi va faqat 18 yil o‘tgandan keyin olim fitoaleksinlarni sof holda ajratib olish usulni ixtiro qildi. O‘ylab ko‘rsa juda oddiy usul: yashil, demak pishmagan loviyaning donlari olib tashlanib o‘rinlariga patogen sporalarining suvli aralashmasi joylashtiriladi. Sporalar unib chiqib o‘sadi va loviyaning qo‘zoq to‘qimalariga kiradi. Bunga javoban fitoaleksinlar paydo bo‘ladi va kurashni boshlaydi. Ikki kundan keyin qo‘zoqdagi suyuqlik filtrlanib sporalardan ozod qilinadi. Bu suyuqlik diffuzat deyiladi va usulni nomi ham shunga mos – diffuzat-tomchi usuli. Nima uchun tajribaga aynan loviya qo‘zoqlari olinadi? Chunki ularning ichki qatlamida himoya rolini bajaradigan kutikula yo‘q va fitoaleksinlar infeksiyalangan suyuqlikka bemalol o‘tadi. Hozirgi kunga kelib 200 dan ortiq fitoaleksinlar topildi. Ular har xil 20 oilaga mansub o‘simliklardan olindi. Kartoshkaning o‘zidan bir nechta, shular jumlasidan rishitin (kartoshkaning Rishiri navidan olingan), lyubimin (kartoshkaning Lyubimes navidan). Fituberin (patogenni nomining birinchi bo‘g‘ini va madaniy kartoshkaning tur nomi – Solanum tuberosum ), solavetivon ( Solanum suzidan). Fitoaleksinlar faqat patogen sporalarining o‘sishini susaytirib qolmay, balki patogenni o‘zini ham butkul nobud qilishi mumkin. Umuman, fitoaleksinlar “ko‘p tarmoqli” antibiotiklar deb topildi. Ularning ayrimlari zamburug‘ va bakteriyalarni yo‘q qilish bilan chegaralanmay, nematoda, hasharot, hatto issiq qonli xayvonlar va odam uchun ham havflidir. Masalan, g‘o‘zaning gossipolini olaylik. Agar molni shrot bilan me’yoridan ortiq boqsa organizmning ichki organlariga putur yetkazadi. Shuning uchun molni 2 oy boqib darrov bozorga chiqarish kerak. Go‘shti esa zararsiz, chunki xom holda iste’mol qilinmaydi, issiqlik ta’sirida, pishirganda gossipol parchalanib ketadi.(lekin AQSh da paxta moyi iste’mol qilinmaydi). Ma’ruzaning bu qismiga yakun yasar ekanmiz, bitta narsaga e’tibor beraylik.Ko‘rinishidan notavon va nozik o‘simlik o‘zini himoyalashda deyarli hayvon, hasharot, qolaversa odamdan ham qolishmaydi. Faqat himoyalanish mexanizmlarda ular o‘rtasida o‘xshashlik bilan birgalikda katta farqlar ham bor. Keyin tan olish kerakki, o‘simliklarning himoyalanishi, shu jumladan immunitet jarayonlari hali yaxshi o‘rganilmagan. Lekin bitta savol: o‘simlikka o‘xshab o‘lgan a’zolarini qaysi jonzot o‘rniga-o‘rin qilib almashtiradi? Balki faqat kaltakesak dumini tashlab qochib qolar, yana misol bormi? Qaysi jonzot a’zolarining ancha qismi nobud bo‘lganda, ularni deyarli to‘liq tiklab oladi? O‘simlik nafaqat barglarini, hatto shoxlari va ildizlarini ham tiklashga qodirdir. Faol tabiiy immunitet .Faol tabiiy immunitet deb o‘simliklarni to‘qimalariga kirgan patogenga qarshi dastlabki bosqichlarida javob qaytarishi hisoblanadi. Bu jarayon infeksiya kirgan 2-3 soatda ro‘y beradi. Natijada shu kasallikka nisbatan qarshi kurash xossasi namoyon bo‘ladi va u xayot davomida saqlanib qoladi. Seleksiya ishlarida kasallikka chidamli navlarni yaratishda o‘simliklarning faol immunitet xossasini kelgusi naslda saqlab qolish va rivojlantirish muhim iqtisodiy samara beradi. Ulug‘ rus olimi I. I. Mechnikov hayvonlarning immunitetini o‘rganib organizmni infeksiyaga qarshi bardosh berishini 2 turga bo‘lgan: 1. Patogenning zaharli chiqindilarini zararsizlantirish; 2. Kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenni o‘zini nobud qilish. Yuqoridagi qonuniyat o‘simlik organizmiga ham taaluqli deb keyinchalik topildi. Nima uchun keyinchalik?Chunki oldingi ma’ruzamizda ta’kidlaganimizdek, o‘simlik immuniteti, ya’ni fitoimmunitet fani xayvonlar immuniteti fanidan 60-70 yil keyin paydo bo‘ldi. Aksariyat hollarda o‘simlikning faol immuniteti paydo bo‘lishining dalolati - nekrozlar xosil bo‘lishi. Ayniqsa, nekrozlar obligat parazitlar yoki fakultativ saprofitlar xurujiga qarata paydo bo‘ladi. Misol uchun quyidagini keltirish mumkin. Respublikamizda oxirgi yillarda tez-tez takrorlanib turuvchi bug‘doyning zang kasalliklari bilan zararlangan barglarda zang pustulasini avval xlorotik dog‘, keyin shu dog‘ning o‘zi nekrozga aylanishi ko‘zatiladi. Nekroz – organizmning kasallikka qarata himoyalanish vositasidir. Zang pustulasi, ilgari aytganimizdek, o‘lik o‘simlik to‘qimalari bilan aylantirilib olinadi, chegaralanadi va shuning natijasida zang zamburug‘i boshqa sog‘ to‘qimalarga ziyon yetkazmaydi. Shu bilan birga ta’kidlash kerakki, zangga chidamli navlarda nekroz dog‘lar yaxshiroq ifodalangan bo‘ladi, o‘ta chidamli navlarda esa – zang pustulalar umuman paydo bo‘lmaydi yoki juda mayda bo‘ladi. Tabiiyki, ularni o‘rab turgan nekrozlar ham mayda, nuqtasimon bo‘ladi. Xuddi shu vazifani bajaruvchi o‘lik hujayralardan iborat halqasimon to‘siq tamakining olachiporlik (mozaika) kasalligida ushbu patogenga chidamli navlarda paydo bo‘ladi. Yana bir misol. Kartoshka ekinlariga katta talafot yetkazuvchi fitoftora kasalligi. O‘zbekistonda oxirgi yillarda keng tarqalib ketayotgan kasallik. Tarixdan ma’lumki XIX asrda Irlandiyada bu kasallik epifitotiya holatida surunkasiga qator yillarda takrorlanishi odamlarning asosiy ozuqasi bo‘lmish kartoshkani shu darajada zararlaganki hosil umuman olinmagan va shu sababli irlandiyaliklar qisman ochlikdan qirilib ketgan, qisman esa boshqa joylarga, asosan Amerikaga ko‘chib ketishga majbur bo‘lgan. Ushbu kasallik kartoshkaning tanasi va barglaridan tashqari tugunaklarga ham o‘tadi va chidamsiz navlarda avvalo kul rang, keyinchalik, botiq qo‘ng‘ir tusli har xil kattalikdagi dog‘lar hosil qiladi va tugunak markaziga qarab tilsimon ko‘rinishda sarg‘ish tusli dog‘lar hosil qiladi va nihoyat tugunaklar chiriydi (asosan, quruq chirish). Bu jarayon chidamsiz navlarda 5-7 kunda, chidamli navlarda esa juda tez- 1,5-2 kunda o‘tadi. Shuni evaziga chidamli navlarda kasallik qo‘zg‘atuvchi patogen va tugunak to‘qimalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar natijasida kasallangan hujayralar tez nobud bo‘ladi va patogenni tarqalishiga to‘siqlik qiladi. Kartoshkaning yana bir juda havfli, ichki karantin ob’ekti bo‘lib hisoblangan rak kasalligi hosilni 60% va undan ko‘p miqdorda nobud qiladi. Kasallik o‘simlik tugunaklarini, stolonlarini, kamdan kam hollarda poya va bargini zararlaydi. Tugunaklarning ustki qismida o‘simtalar paydo bo‘ladi. Agar stolonlar zararlansa, umuman tugunaklar hosil bo‘lmaydi. Shishlar oldin och, keyin qo‘ng‘ir va hatto qora rangli, notekis, har xil kattalikda bo‘ladi va har xil mikroorganizmlar ta’sirida chirib ketadi. Bu holat chidamsiz kartoshka navlariga taalluqlidir. Rakka chidamli navlarda kurashish jarayoni asosan 2 yo‘l bilan boradi. Birinchisida, rak qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ epidermis hujayralarini shikastlaydi, turgor yo‘q bo‘ladi, kasallangan hujayralar patogen bilan birgalikda nobud bo‘ladi. Ikkinchi holatda epidermis hujayralari patogenga hech qanday ta’sir o‘tkazmaydi, ammo keyin vaqt o‘tgach zararlanmagan hamsoya hujayralalar parazitni nobud qiluvchi mahsus moddalar chiqaradi. Nekroz to‘qima kasallangan hujayrani o‘rab oladi va hujayralarning jadal bo‘linishi natijasida zararlanish o‘chog‘i tuganakdan qisib chiqarilib tashlanadi. Xulosa qilib aytganda, o‘simlikning nekrogen reaksiyasi, ya’ni nekroz hosil bo‘lishi, faqat patogen o‘simlik organizmiga kirgandan keyin boshlanadi. Bu vaqt tashqi sharoit va navga qarab bir necha soatdan bir necha sutkagacha davom etishi mumkin. Nekroz kattaligi zararlanish o‘chog‘i bilan chegaralanadi, bu demak, nekroz bevosita kasallik kirgan joyda paydo bo‘ladi va boshqa sog‘ hujayralarga o‘tmaydi. Chidamli o‘simliklarning hujayralari patogenga qarata juda sezuvchan bo‘ladi, yoki boshqacha aytganda patogen ta’sirida hujayralarning tez nobud bo‘lib nekroz dog‘lar paydo bo‘lishi to‘qimalarning o‘ta ta’sirchanlik xossasi deb ataladi. Albatta, yuqorida ta’kidlangan holat obligat mikroorganizmlar bilan kasallangan o‘simliklarga tegishli (obligat mikroorganizmlar – tirik hujayralar bilan oziqlanadigan zamburug‘lar). Agar o‘simlik fakultativ parazitlar va fakultativ saprofitlar ta’sirida zararlansa, himoya qiluvchi nekrotik to‘siq boshqacha ko‘rinishda bo‘ladi. Avval aniqlik kiritaylik: 1. Fakultativ parazitlar – oziqlanishi uchun o‘lik hujayralarni iste’mol qiladi, lekin tirik to‘qimalar bilan ham oziqlanadi. 2. Fakultativ saprofitlar – umrining boshida tirik to‘qimalar bilan oziqlanadi, keyin esa o‘laksaxurlik qiladi. Fakultativ parazit bo‘lmish karamning kul rang chirish kasalligini qo‘zg‘atuvchisi o‘simlikning o‘lik yoki zaiflangan hujayralariga kiradi va keyinchalik sog‘ hujayralarni zaharlaydi. Hujayralar parazitning chiqargan zahar moddalari (toksinlar) ta’sirida nobud bo‘ladi. Kul rang chirish gifalari karamning chidamsiz nav barglariga tushganda, infeksiya o‘chog‘i tez kengayib butun bargni qamrab oladi va hech qanday nekroz to‘siq paydo bo‘lmaydi. Bu jarayon karamning chidamli navida umuman boshqacha kechadi. Kasallik tushgach alomatlari bir necha kun kurinmaydi va faqat 8-chi kun infeksiya tushgan joyda qorayish paydo bo‘ladi. Zamburug‘ni mitseliyasidan iborat qora dog‘ kengaya boshlaydi, lekin dog‘ atrofidagi karam hujayralari undan tezroq kengayadi va himoyalovchi nekroz tusiq paydo bo‘ladi. Bundan chiqdi, o‘simlik himoyalanish jarayonida bevosita patogenni o‘ziga ta’sir etmaydi va hamma harakatlarini patogenni zaharli, toksin moddalarini bartaraf qilishga yo‘naltiradi. Ushbu o‘simlikning javob qaytarishi antitoksin reaksiyasi deb ataladi. Bu reaksiyalar asosida o‘simlikda sodir bo‘ladigan biokimyoviy jarayonlar yotadi. Ular o‘simlikning hamma tizimlarini, va birinchi navbatda oksidlanish tizimini o‘zgartiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, patogenga chidamli o‘simliklarda nafas olish jarayoni jadallashadi, va ushbu jadallashish o‘simlik va parazitning ferment tizimlarining o‘zaro ta’siri natijasida ro‘y beradi. Yuqorida misol keltirilgan Botrytia cenerea zamburug‘ning ferment tizimlari to‘qimaga kirgach o‘simlikning ferment tizimlarini harakat qilishga undaydi. O‘simlikning ferment tizimi esa o‘z navbatida energiya almashinuvini jadallashtiradi. Albatta, bu yerda gap patogenga chidamli o‘simliklar to‘g‘risida ketayapti. Ushbu jarayonlar kasallikka moyil o‘simliklarda boshqacha bo‘lib o‘tadi. Bu o‘simliklarda infeksiya ta’sirida moddalar almashinuv tizimining ayrim qismlari buziladi yoki butunlay ishdan chiqadi (parchalanadi). Umuman, o‘simlikning oksidlanish tizimining roli parazitning gidrolitik fermentlarining faolligini susaytiradi va uning toksinlarini cheklab qo‘yishdan iboratdir deb xulosa qilishga xaqlimiz. Bundan tashqari, o‘simlikning oksidlanish tizimi uning xayotiga zarur bo‘lgan fiziologik jarayonlarida va shu jumladan patogen ta’sirida buzilgan moddalar sintezini tiklaydi va faollashtiradi. Faol tabiiy immunitetni turi bo‘lmish fagotsitozga o‘tarkanmiz, avvalo shuni ta’kidlashimiz kerakki, bu o‘simlikni himoya qilish usuli hayvonot olamida keng tarqalgan va yaxshi o‘rganilgan. Hayvon organizmiga kirgan infeksiya ikki yo‘l bilan bartaraf qilinishi mumkin. Birinchi – immunokimyoviy yo‘l. Bunda organizm qon tarkibiga kiruvchi agglyutinin, lizin kabi himoyalovchi moddalar yordamida infeksiya tushgan zahoti to‘xtatadi va yo‘q qiladi. Ikkinchi usulda hayvon organizmi maxsus hujayralar yordamida parazitni o‘ldiradi va hazm qilib yuboradi. Bu jarayon fagotsitoz deb ataladi va hayvon organizmida maxsus fagotsit – hujayralar har doim mavjud bo‘ladi. O‘simliklarda esa bunaqa tez harakatchan mahsus hujayralar yo‘q. Lekin ayrim o‘simliklarda mikroorganizmlarni hazm qiladigan hujayralar mavjudligi aniqlangan. Masalan, daraxtlarda, ayrim daraxtlarda, hammasida emas mikoriza paydo bo‘ladi. Mikorizaning tavsifi – ikkita grek so‘zidan olingan: miko – zamburug‘ va rizo – ildiz. Demak, mikoriza bu zamburug‘ bilan ildizning birgalikda hayot kechiruvi. Mikoriza 2 ko‘rinishda bo‘ladi: birinchisi – zamburug‘ ildizning ichida xayot kechiradi va kamdan kam holatlarda yuzaga chiqadi. Bu holat endotrof mikoriza deb ataladi. Ikkinchi ko‘rinishdagi mikoriza darxaqiqat ko‘rinadi, ya’ni ildiz ustida maxsus g‘ilof ichida bo‘lib ildizning yuzadagi hujayralariga kiradi. Bu holat – ektotrof mikoriza deb ataladi. Endotrof mikorizaning rivojlanishi kuzatilganda ma’lum bo‘ldiki, eng avvalo zamburug‘ gifalari ildiz tukchalari orqali epidermis hujayralariga, ya’ni pardapo‘stga, undan keyin esa ildizning birlamchi qobig‘iga (po‘stlog‘iga) o‘tadi. Hujayralarning himoyalanish xarakati tufayli zamburug‘ gifalari g‘ujanak bo‘lib yig‘iladi yoki shoxobchalanib ketadi. Keyinchalik o‘simlik hujayrasi ichidagi zamburug‘ g‘ujanaklari yemiriladi va yo‘q bo‘ladi. Asosan, o‘simlikning bu himoyalanish usuli quyidagi daraxtlarga xos: tuya, klyon, mojjevelnik va x.k. Lekin shuni aytish kerakki, aksariyat hollarda o‘simlik hujayralarining fagotsitar ximoyalanish reaksiyasi zararlanishdan to‘liq saqlab qolmaydi. Sababi, mikorizaning paydo bo‘lishi va himoyalash mexanizmining ishga tushishi ancha vaqtga cho‘ziladi va bu jarayon ancha sust kechadi. Shuning uchun, hujayralarning fagotsitar reaksiyasi parazitni butkul yo‘q qilmaydi, ammo infeksiyani lokalizatsiya qiladi, demak keng tarqalishiga yo‘l qo‘ymaydi va shu bilan birga uning salbiy ta’sirini pasaytiradi. Umuman, u yoki bu chidamlilikka oid o‘simlikning himoyalanish tizimlari tuliq o‘rganilmagan. Bu hamma vaqt harakatda o‘tayotgan jarayonlar, chidamlilikni esa barcha omillarini hisobga olish juda murakkab masala. Bu yerda navning ham rolini inobatga olish kerak. Masalan, bir xil darajada zang bilan kasallangan navlar o‘zlarini turlicha xis qiladi va ayrimlari boshqalarga nisbatan yuqoriroq xosil beradi. Ushbu holatni kasallikka bardoshlilik degan tushuncha bilan ifoda qilsa bo‘ladi. A D A B I Y O T L A R 1. Vavilov N.I. Izbrann ы e proizvedeniya, L., “Nauka”, 1967. 2. Van der Plank Ya. Ustoychivost rasteniy k boleznyam, M., Kolos,1972. 3. Verderevskiy D.D. Immunitet rasteniy k parazitarnыm boleznyam, M.,1959. 4. Geshele E.E. Osnovы fitopatologicheskoy otsenki v seleksii rasteniy, M., Kolos, 1978. 5. Gorlenko M. V. Kratkiy kurs immuniteta rasteniy k infeksionnыm boleznyam, M., 1962. 6. Golovin P.N. i dr. Fitopatologiya, L., Kolos, 1971. 7. Grushevoy S. Ye. Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya, M., Kolos, 1965. 8. Kimsanboev X.X. Umumiy va qishloq xo‘jalik entomologiyasi, T. O‘qituvchi, 2002. 9. Krasnikov M. i dr. Spravochnik ogorodnika, Alma-Ata, Kaynar, 1975. 10. Metliskiy L.V., Ozereskovskaya O.L. Kak rasteniya zaщiщayutsya ot bolezney, M., Nauka, 1985. 11. Musaev T. S. va b.q. Qishloq xo‘jalik fitopatologiyasi, Samarqand, 2002. 12. Popkova K.V. Uchenie ob immunitete rasteniy. M., Kolos, 1979. 13. Popkova K. V., Kachalova Z.P. Praktikum po immunitetu rasteniy, M. Kolos, 1984. 14. Tokin B.P. Selebnыe yadы rasteniy. L., Lenizdat, 1974. 15. Uspenskaya G.D. i dr. Obщaya fitopatologiya s osnovami immuniteta. M., Kolos, 1967. 16. Sheraliev A. O‘simliklarning kasallik va hasharotlarga immuniteti (ma’ruzalar matni), T., 2000. 17. Sheraliev A. O‘simliklarning kasallik va hasharotlarga immuniteti (uslubiy qo‘llanma) T., 2001.

Immunitet kategoriyalari. R e j a 1. Immunitet turlari. 2. Tabiiy va sun’iy immunitet. 3. Sust immunitetning omillari. 4. Fitoaleksinlar – patogenlarning kushandasi 5. Faol immunitetning o‘ziga xosligi.

Yuksak o‘simliklar va mikroorganizmlarda evolyusiya jarayonida shunday uzaro munosabatlar sodir bo‘ldiki, ayrim o‘simliklar patogenlarga chalinadi va kasallanib nobud bo‘ladi. Boshqa holatlarda o‘simlik kasallikka bardoshlilik qiladi, ya’ni zararlanmaydi. Masalan, g‘allagulli o‘simliklarni zararlaydigan qorakuya zamburug‘lari dukkakli o‘simliklarni zararlamaydi. O‘z o‘rnida dukkakli o‘simliklarda uchraydigan har xil dog‘lanishlar g‘allagullilarga hech kanday ta’sir etmaydi. Ushbu holatni boshka oilalarga mansub qishloq xo‘jalik ekinlarda ham qayd etish mumkin. Oldingi ma’ruzamizda aytilganday, immunitet bu organizmning kasal yuqtirmasligi va kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati degandek. Bundan tashqari, yana “kasal yuqtirmaslik” va “zararlanmaslik” tushunchalari mavjud bo‘lib, ular bir-biriga o‘xshash va bitta narsani, ya’ni kasal bo‘lmaslik ma’noni bildiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan tushunchalardan farqli o‘laroq yana “zararlanish” va “kasallikka moyillik” atamalari ham mavjud. Bular tashqi muhit mos kelganda kasallik bilan aloqada bo‘lgan o‘simlik organizmi zararlanadi degan ma’noni bildiradi. Agar ma’lum bir nav to‘g‘risida “chidamlilikka” ega desak, biz uni kasallikka “sust moyilligi” bor deb tushunamiz. Masalan, yumshoq bo‘g‘doyning Umanka, qattiq bo‘g‘doyning Makuz-3 navlari sariq zang kasalligiga chidamli yoki kasallikka sust moyilligi bor deb aytolamiz. O‘simlikning u yoki bu kasallikka chidamliligi yo chidamsizligi kasallik qo‘zg‘atuvchi manbaga mos kelishi yoki kelmaslik qobiliyati bilan bog‘liq. Ixtisoslanmagan immunitet deb o‘simliklarning ma’lum turlarini kasallik qo‘zg‘atuvchi ixtisoslanmagan manbalari bilan kasallanmasligi tushuniladi. Amaliyotda bu qoidadan ko‘p xollarda foydalaniladi. Masalan, almashlab ekishda bir-biriga oiladosh bo‘lmagan ekinlarni yonmayon dalalarda joylashtirish, yaxshi natija beradi: boshoqli don ekinlari yoniga kartoshka yoki dukkakli ekinlari o‘stiriladi. Ular tuproqqa har hil ta’sir etishdan tashqari bir xil kasalliklarga ega emasligi ekinlarni sog‘lomlashtiradi. Lekin agronomiya amaliyotida ko‘p hollarda ixtisoslashgan immunitetga duch kelamiz. Masalan, kasallik qo‘zg‘atuvchi manba bir turga mansub

o‘simliklarni zararlaydi, ammo ayrim navlar chidamliligi bilan ajralib turadi. Misol tariqasida kartoshkaning rak kasalligini olaylik. Deyarli kartoshkaning hamma navlari kasallangan bir vaqtda Kameraz 1, Pushkin 1 navlari o‘ta chidamliligi bilan ajralib turadi. Mana shu ayrim navlarning kasallikka chidamliligi ixtisoslashgan immunitet deb ataladi. Ushbu immunitet turi yangi chidamli navlar yaratilishida juda katta ahamiyatga ega. Yuqorida tilga olingan immunitet turlaridan tashqari yana quyidagi immunitet xillari bor: tabiiy, boshqacha qilib aytganda tug‘ma va sun’iy yoki ortirilgan immunitet. Tabiiy (tug‘ma) immunitet deb nasldan naslga o‘tuvchi o‘simlikning u yoki bu kasallikka chalinmasligi tushuniladi. Sun’iy yoki ortirilgan immunitet deb nasldan naslga o‘tmaydigan o‘simlikning u yoki bu kasallik bilan kasallanmasligi tushuniladi. Sun’iy immunitet tashki muhit va o‘simlik parvarishi omillari bilan bog‘lik. O‘simlik chidamliligini oshirish yo‘llari ko‘p va mutaxassis dehqon- fermerlar mahorati bilan shakllanishi mumkin. Bu omillar qo‘yidagicha: yer haydash uslublari, mineral va mikroug‘itlar ishlatilishi, ekish muddati va chuqurligini moslashtirish va hokazolar. Masalan, bug‘doyning qattiq qorakuya kasalligi o‘simliklarni unib chiqish vaqtida zararlaydi. Demak, hamma xatti – harakatlar o‘simliklarni tez unib chiqishiga qaratilishi kerak. Amaliyotda bunga sayyoz ekish yo‘li bilan erishish mumkin. Endi tabiiy immunitet tug‘risida batafsilroq to‘xtaymiz. Tabiiy immunitet 2 turga bo‘linadi. Birinchisi sust va ikkinchisi faol immunitet hollari. Sust immunitetda o‘simliklar kasallik qo‘zg‘atuvchiga befarq bo‘ladi. Kasallikka chidamli navlarda chidamlilik xossasi vegetatsiya davrining dastlabki bosqichida, ya’ni infeksiya tushgandan keyin 2-3 soat davomida paydo bo‘ladi.

Faol immunitetda o‘simliklarda patogenga qarshi tezda javob reaksiyasi sodir bo‘ladi. Natijada shu kasallik qo‘zg‘atuvchiga nisbatan karshi kurash xossasi namoyon bo‘ladi va u hayot davomida saqlanib qoladi. Seleksiya ishlarida kasallikka chidamli navlarni yaratishda o‘simliklarning faol immunitet xossasini rivojlantirish muhim iqtisodiy samara beradi. Sust immunitetning omillari yoki boshqacha xossalari quyidagilardan iborat: to‘qima va hujayralarining anatomik va morfologik tuzilishi, fiziologik- biokimyoviy xususiyati, hujayraning kimyoviy tarkibi va kislotali sharoiti, fitonsidlar, alkoloidlar va fitoaleksinlar. Anatomik va morfologik omillari chidamlilikka sezilarli darajada ta’sir etadi. Ayniqsa bu omillar zararlanishning dastlabki fazalarida katta rol o‘ynaydi: o‘simlikda sporalar unib chiqishi va to‘qimaga kirish vaqtida. Parazitlarning sporalari unib chiqishida o‘simlik sathida erkin nam (suv) bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, agar o‘simlik barglari mumsimon qatlam bilan qoplangan bo‘lsa, bu o‘simlik deyarli zararlanmaydi. Bunga sabab-suv tomchilari va ular bilan birga patogen mikroorganizmlar to‘xtamasdan pastga sirpanib tushadi. Bu qatlam, boshqacha aytganda pruin qatlami hamma mevalarda, shu jumladan uzumda mavjud. Patogenlarning sporalari unib chiqishida havo namligi ham e’tiborga sazovordir. Shu bois o‘simlikning tuzilishi, barglarning qalin qatlam hosil qilishi (g‘ovlab ketishi) kasallikning faolligini oshiradi. Masalan, kartoshka navlarining barglari qanchalik ko‘p va qalin bo‘lsa, shunchalik fitoftora kasalligiga moyilligi oshadi. Keyingi etapda, ya’ni o‘simlik to‘qimalariga kirish vaqtida sust immunitet omillari sifatida o‘simlik po‘stining qalinligi, og‘izcha apparatining joylanishi mikroorganizmlar uchun to‘siqliq qiladi. Masalan, tomatning makrosporioz kasalligi bilan zararlanishi uning mevasini kutikula qatlami qalinligiga bog‘liq. Aksariyat hollarda, tomat mevasi yoshi qanchalik kattarsa, shunchalik makrosporiozga chidamliligi oshadi.

Bundan tashqari, to‘qimalarning tuzilishi ham ma’lum rol o‘ynaydi. Masalan, arpaning gelmintosporiozga chidamsiz navlarining to‘qimalari g‘ovak bo‘ladi. Og‘izcha orqali o‘simlik to‘qimalariga kiradigan parazitlar uchun og‘izcha apparatining tuzilishi ahamiyatga ega. Masalan, mandarinning bakteriyali rakka chidamli navlarining og‘izchalari atrofida ustunchalari bor. Shu bois suv va suv bilan birga katogen sporalari o‘simlik to‘qimalariga kira olmaydi. Ayrim hollarda esa chidamlilik yoki chidamsizlik o‘simlik gulining tuzilishiga va gullash xarakteriga bog‘liq. Misol: bo‘g‘doyning chang qora kuyasi patogeni o‘simlik to‘qimalariga gul orqali, ayni gullagan vaqti kiradi. Bundan xulosa: yopiq gullaydigan navlar chidamli bo‘ladi. Fiziologik – biokimyoviy omillar. Ushbu sust tabiiy immunitet omillariga ko‘pgina mualliflar katta ahamiyat beradi. Bu omillar qo‘yidagilardan iborat: uglevodlar (karbonsuvlar), oqsillar, fitonsidlar, alkoloidlar, fenolbirikmalari, fitoaleksinlar va pigmentlar. Ma’lumki, sabzavot va mevalarni saklash jarayonida ularning tarkibiga kirgan uglevodlar har xil bo‘lib vaqt o‘tgach gidrolitik jarayonlar faollashadi va bir uglevod ikkinchi uglevodga aylanadi. Masalan, monosaxarlar – glyukoza, fruktoza - murakkab shakar moddalariga – saxaroza va kraxmalga aylanadi. Bu o‘rinda kraxmalning roli katta. Qanchalik shakar moddalari ichida kraxmalning ulushi kattaroq bo‘lsa, shunchalik saqlashga qo‘yilgan sabzavot va mevalar buzilmay kuproq vaqt saqlanadi. Jonli misol tariqasida qovunni qishda saqlashni olaylik. Endi uzilgan qovun tillni yoradigan darajada shirin bo‘ladi. Saqlash jarayonida esa vaqt o‘tgach shirasi ketadi, lattaga uxshab qoladi. Lekin shu bilan birga, agar ahamiyat bergan bo‘lsalaring, qovun chirimaydi, chunki uning tarkibida murakkab shakar kraxmal bor.

O'xshashlar

O‘simliklarning xashoratlarga immunitet hususiyatlari
O'zbak tilining grammatik kategoriyalari
DIALEKTIKANING ASOSIY KATEGORIYALARI TASNIFI
Ijtimoiy pedagogikaning kategoriyalari va mexanizmlari.
O‘simliklar immunitet ta’limotining yuzaga kelish tarixi va rivojlanishi