O‘SIMLIKLARNI PARVARISHLASH VA H IMOYALASH MASHINALARI Reja: 8.1. O‘simliklar qator orasiga ishlov berishning o‘ziga xos xususiyatlari va agrotexnik talablar; 8. 2. Kultivatorning tuzilishi va ish jarayoni. Ishlov berish ishlarining samaradorligini oshirish tadbirlari. 8.3.O‘simliklarni himoya qilishning o‘ziga xos xususiyatlari; 8.4 . Kimyoviy ishlov berish mashinalarini tuzilishi va ish jarayoni; 8.5 . O‘simliklarni himoya qilishda biologik usulning ahamiyati. Tayanch iboralar : qator orasiga ishlov berish usullari, agrotexnik talablar, texnologik jarayonlar va mashinalar turi, mashinaning ishchi qismlari, ilg’or texnologiyalar. O’simliklarni himoya qilish usullari va tadbirlari, agrotexnik talablar, texnologik jarayonlar, mashinalar turi va ishchi qismlari, ilg’or texnologiyalar. G‘o‘za qator oralariga ishlov berishda asosan KRN-4 va KXU-4 chopiq kultivatorlari qo‘llaniladi. 8 . 1- rasm. O‘simlik qator oralariga ishlov berish mashinalari.

8. 1. O‘simliklar qator orasiga ishlov berishning o‘ziga xos xususiyatlari va agrotexnik talablar Qishloq xo‘jaligi ekinlarini parvarishlash ishlarining asosiy vazifasi - o‘simliklarni ekish yoki o‘tqazishdan boshlab, to ularni yig‘ib-terib olishgacha bo‘lgan muddatda ularni o‘sishi va rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishdan iborat. Bu ishlarga quyidagilar : qatorlar himoya yo‘lagidagi qatqaloqni yumshatish; qatorlar orasidagi tuproqni yumshatish; begona o‘t ildizlarini kesib, yo‘qotish; sug‘orilgandan keyin qatorlar orasini yumshatish; qatorlar orasidagi tuproqqa mineral o‘g‘it solish; sug‘orish uchun egatlar ochish kiradi. Bunday tadbirlarni bajarish natijasida ekinlar serhosil bo‘lib o‘sishi uchun qulay sharoitlar tug‘diriladi, tuproqdagi namlik uzoq saqlanadi, havo miqdori ortadi, kasalliklarning oldi olinadi. Qatorlar oralig‘iga ishlov berishni o‘z vaqtidan kechiktirmasdan o‘tkazish muhimdir (8.1-jadval). 8 .1-jadval Maqbul muddatda kultivatsiya o‘tkazishni paxta hosiliga ta’siri Paxta hosili, s/ga Hosildorlikni pasayishi Maqbul muddatda o‘tkazilganda 4-6 kunga kechiktirilganda s/ga % 20.5 15.1 5.4 26.4 29.5 22.3 7.2 25.2 34.1 27.6 6.5 19.1 Sug‘orilganidan so‘ng qatorlar orasidagi tuproq tobiga kelgandan (namligi 16- 18% gacha tushganida) darrov kultivatsiya qilinishi lozim. Kultivatsiya maqbul muddatdan 4-6 kunga kechiktirilsa, paxta hosildorligi 20-25 foizga pasayib ketishi mumkin. Qator orasiga ishlov berish ishlariga qo‘yiladgan agrotexnik talablar: ishchi qismlarini ishlov berish chuqurligi bo‘yicha yurish notekisligi ko‘pi bilan ± 1 sm; himoya yo‘lagini kengligi bo‘yicha notekisligi, ko‘pi bilan ± 2 sm; g‘o‘za ko‘chatlarining shikastlanishi, ko‘pi bilan: bir o‘tishda 1%; butun mavsum davomida 5%; begona o‘tlarni yo‘qotish darajasi, kamida 98%; qator orasiga ishlov berishda tuproqni uvalanish sifati: o‘lchami 25 mm dan kichik fraksiyalar miqdori, kamida 55%;

o‘lchami 50 mm dan katta fraksiyalar miqdori, ko‘pi bilan 20%; o‘g‘it solgichlari o‘g‘itlarni g‘o‘zaning rivojlanishiga qarab 23-24 sm dan 14- 16 sm gacha chuqurlikda va g‘o‘za qatoridan 15-18 sm dan 28-30 sm gacha uzoqlikda tuproqqa ko‘mib ketishi lozim. 8. 2. Kultivatorning tuzilishiva ish jarayoni. Ishlov berish ishlarining samaradorligini oshirish tadbirlari G‘o‘za, makkajo‘xori, kartoshka, sabzavot va boshqa texnik ekinlar qator oralariga ishlov berishda asosan chopiq traktorlariga o‘rnatilgan holda ishlatiladigan KRN-4 va KXU-4 rusumli paxtachilik kultivatorlari qo‘llaniladi. Kultivatorlar o‘simlik qator orasiga ishlov berishda kutilgan samara keltirishi uchun 7 turdagi ishchi qismlar (2.25-rasm) bilan to‘liq jihozlangan bo‘lishi zarur. 2.25-rasm. Kultivatorning ishchi qismlari va ularni ishlov berish chuqurligi : 1-lappak (disk); 2-yulduzcha; 3-pichoq; 4-chuqur yumshatgich; 5-panja-yumshatgich; 6-o‘g‘it solgich; 7-egat olgich

2.25-rasm. 60 sm qator oralig’ida begona o’tlarni yo’qotish uchun pichoq va chuqur yumshatkich panja bilan birgalikda yumshatkich lappaklarni joylashtirish sxemasi. Bajaradigan ishlov berish usuliga qarab kultivatorga ekinlar qatorlari orasi 60- 70 sm bo‘lganda, har qatorga ko‘pi bilan 7 ta, jami 28 ta , 90 sm bo‘lganda har qatorga 9 ta, jami 36 tagacha ishchi qismlar o‘rnatiladi. Begona o‘tlarni yo‘qotish va himoya yo‘lagini yumshatib ketish (odatda 1- va 2- chopiq) uchun kultivatorlarga qatqaloq yumshatgich- yulduzchalar va pichoqlar bilan birgalikda chuqur yumshatkich yoki o‘qyoysimon panjalar o‘rnatiladi. Tuprog‘i zichlashib ketgan dalalarda pichoqlar orqasidan qo‘shimcha ravishda yumshatkich panjalar o‘rnatilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kultivatorning birinchi yurishi odatda past tezlikda amalga oshiriladi va ishchi qismlarning ishi kuzatib boriladi. Egat oxirida ish organlar transport holatiga ko‘tariladi. Traktorning bir g‘ildiragi tormozlanib, shunday buriladiki, bunda chetki ishchi qismlar ishlov berib kelingan yondosh qator oralig‘iga tushishi kerak. Ekinlarni sug‘orish uchun 90 sm kenglikdagi qatorlar orasidagi chuqurligi 20-25 sm , 60 sm kenglik uchun 14-18 sm bo‘lgan jo‘yak ariqchalari olinadi. Meva qatorlari orasiga ishlov berishda yoppasiga ishlov berish kultivatoridan (2.26-rasm) foydalaniladi. Uning hamma qismlari rama 1 ga o‘rnatilgan bo‘lib, u ikkita tayanch g‘ildiraklarga 8 tayanib turadi.

2.26-rasm. Bog‘ kultivatorini tuzilishi va ish jarayoni: 1-rama, 2-ishlov berish chuqurligini sozlovchi mexanizm, 3-avtoosgich, 4-prujinasimon tirma uchun rama, 5-o‘toqlovchi yon tishni sozlovchi mexanizm, 6-chap tish, 7-o‘q-yoysimon tish, 8-tayanch g‘ildiragi, 9- o‘toqlovchi o‘ng tish; 10- o‘g‘itlash apparati. Ramaga bikr holatda begona o‘t ildizlarini kesadigan, tuproqni qisman yumshatadigan tig‘lari deyarli yotiq bo‘lgan o‘q-yoysimon tishlar 7 ikki qatorlab o‘rnatilgan. Ramaning ikki chetiga tuproqni deyarli yumshatmaydigan, ammo begona o‘t ildizlarini yotiq tig‘lari bilan to‘liq kesib ketadigan o‘toqlovchi tishlar 6 va 9 qo‘yilgan. Ramaga nisbatan tishlarni ko‘tarib-tushirib, ishlov berish chuqurligini o‘zgartiradigan mexanizm vintlari 2 mavjud. Rama orqasiga tuproqni yumshatib ketadigan prujinasimon tirma ramasi 4 joylashtirilgan. O‘toqlovchi tishlarning 9 holatini o‘zgartiradigan mexanizm 5 yordamida ularning ishlov berish chuqurligi hamda kengligi sozlanadi. Kultivatorga o‘g‘itlash apparati 10 ni o‘rnatib, meva daraxtlari orasiga mineral o‘g‘itlar solish mumkin. Ishlov berish ishlarining samaradorligini oshirish tadbirlari Ekinlarni parvarishlashda amalga oshiriladigan ishlarning samaradorligini oshirishda quyidagi tadbirlarga alohida ahamiyat berish zarur: 1) Qatorlar oralig‘iga ishlov berishda har bir ekin ildizining rivojlanish xususiyatlarini e’tiborga olgan holda agrotexnik talablarga mos ravishda bajarilishi kerak. Masalan, chigit ekilganidan so‘ng, bir oy ichida g‘o‘za bo‘yi 11-13 sm ga, o‘q ildizi 30 sm chuqurlikkacha, yon tomoniga o‘sgan ildizlar 6-8 sm, qatorlar o‘rtasidagilar 12-14 sm chuqurlikkacha rivojlanib ulguradi. Ekinlar ildizlariga zarar keltirmaslik uchun, qatorlar orasidagi tuproq har xil chuqurlikda yumshatish kerak, ya’ni g‘o‘za tuplari atrofida sayozroq, qator o‘rtasini esa chuqurroq ishlov berish foydali bo‘ladi. 2) Kultivator ishchi qismlarini agrotexnik talablarga mos o‘rnatish kerak. Masalan, ekin niholiga yaqin ishlov berish chuqurligi talabga ko‘ra 5-6 sm o‘rniga 15-18 sm chuqurlikda ishlov berilsa, begona o‘tlar ikki barovar kamayadi, ammo g‘o‘zaning yon ildizlarining 30-35% shikastlanadi. 3) Ma’lumki, issiq iqlim ta’sirida sug‘orilgan yerdagi tuproq usti namligini tez yo‘qotib, zich qatlam (qatqaloq) hosil bo‘lishi hisobiga kengligi 1-3 sm, chuqurligi 6-