O‘simliklarni yuqumli kasalliklari Reja: 1. O‘simliklarda kasallik ko‘zgatuvchi viruslarning tavsifi va tuzilishi. 2. O‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriyalarning tavsifi va tuzilishi. 3. O‘simliklarda kasallik ko‘zg‘atuvchi Aktinomisitlarning tavsifi va tuzilishi. 4. Infeksion kasalliklar to‘g‘risida tushuncha . Patogenlarning o‘simlika ta’sir qilish yo‘llari . 5. Evolyusiya va parazitizm tiplari patogenlik mexanizmi. 6. Fitopatogenning parazitlikdarajasi bilan aniqlanadigan kasallik tiplari. 7. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarining ixtisoslashganligi va o‘zgaruvchanlik.

O‘simliklarda kasallik ko‘zg‘atuvchi viruslarning tavsifi va tuzilishi. Viruslar 1892 yil D.I.Ivanovskiy tomonidan tamaki mazaikasini o‘rganish jarayonida kashf qilingan. Keyinchalik bu kasallik kartoshka, tomat, bodiring, boshoklilarda va mevali daraxtlarda uchraydi. Xozirgi vaqtda 600 ga yakin fitopotogen viruslar aniklangan. Viruslarning tuzilishi elektron mikroskop orqali urganiladi. Fitopatogen viruslar tayoqchasimon va sharsimon shakillarga ega. Xar bir viruionlar bir xil oqsil molikulalarda tashkil topgan bo‘lib, asosiy qismini nuklein kislotalar o‘rganib turadi. Organizmlarining tuzilishiga karab viruslar kuyidagicha farklanadi: 1. Har bir virus bir xil ko‘rinishdagi nuklein kislotaga ega. (o‘simlikda ko‘pchilik viruslar RHKdir). 2. Viruslar oksillarni sitez qilishda shaxsiy aapratga ega emas. (virusli oksillar ribasomalarda xo‘jayn xujayralarda sintezlanadi) 3. Viruslar o‘zidagi energiya tarkatish xususiyatini yo‘qotgan bo‘lib, bular biyosintez jarayoni uchun butun energiyani xo‘jayn xujayradan oladi. 4. Viruslar bir xujayrali bo‘linish yo‘li bilan ko‘paymaydilar, balki aloxida molikulalarni sintezlash bilan ko‘payadilar. 5. Viruslarni reproduksiyasi (ko‘payishi) kuyidagicha o‘tadi.xo‘jayn o‘simlikning xujayrasiga viruslar o‘tgandan so‘ng, viruslar qismi oqsil va kislotalarga bo‘linadi: a ) O‘simliklarning virusli kasalliklarining ko‘rinishi va tiplari. O‘simlikdan o‘simlikka o‘tish xususiyatiga ega bo‘lgan kasalliklar yuqumli kasallikka kiradi. Yuqo‘mli kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari bo‘libzamburug‘lar, viruslar, viroidlar, mikroplazmalar, nematodalar, gulli parazit o‘simliklar bo‘lishi mumkin. Organizalarni o‘simlikda kasallik chaqira olish qobiliyati patogenlik deb ataladi, organizmning o‘zi fitopatogen deb ataladi. Yuqumli kasalliklar asosida parazitizm, ya’ni bita organizmning o‘zining energiya manbaiga bo‘lgan ehtiyojini o‘simlik hisobiga qondirish qobiliyati yotadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarni ko‘pincha parazitlar deb ham ataydi. O‘simlik moddalarini parazitlarining

ehtiyojini qondirish uchun o‘zlashtirilish jarayoni uni normal hayot faoliyatini buzilishiga olib keladi, ya’ni kasallikka olib keladi. Parazitni oziq moddalar bilan ta’minlaydigan o‘simliklar, xo‘jayin o‘simlik deb ataladi. Yuqumli yoki infeksion kasalliklarda xo‘jayin o‘simlikka keltiradigan zararda o‘simlik organik moddasini parazit o‘sishi va rivojlanishiga sarflanishi katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari patogekn o‘simlik to‘qimasida mavjudligi ilan va moda almashinuvi mahsulotlarini ajratishi bilan o‘simlikka ta’sir qiladi. O‘simlik to‘qimasida qo‘zg‘atuvchining moddalar almashinuvi mahsuloti to‘planishi o‘simliklardan olinadigan mahsulotlarni toksik (zaharli) bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Fuzarium avlodi (turkumi) zamburug‘larining ayrim turlari donli ekinlar donida rivojlanib, uning donidan tayyorlangan nonni iste’mol uchun yaroqsiz qiladi (mos non, pyatn ы y xleb). Patogenning xo‘jayin o‘simlikka asosiy ta’sir yo‘llarini qo‘yidagi oltita guruhga ajratish mumkin. 1.Zaxira organlarining yemirilishi- urug‘, meva, yog‘ochlik va chirishni rivojlanishi bilan birga boradigan boshqa organlar. Bu guruh parazitlari- zamburug‘lar va bakteriyalar- katta zararlash qobiliyatiga ega. To‘g‘imalarni yemirilishi juda tez amalga oshishi mumkin. Tuganak, meva, ildizmevalarning ho‘l chirishida yoki asta-sekin borishi mumkin, masalan, o‘g‘ochlikni yemirilishida. Har bir alohida holatda yemirilish tezligi to‘g‘ima tabiati bilan aniqlanadi. 2.O‘simta, nihollarning yemirilishi yoki ular rivojlanishini sekinlashishi, orqada qolishi. Bu tipdagi kasallikda faqat yosh to‘qimalar nobud bo‘ladi. Shuning uchun ularni nihol kasalliklari deb ataydi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilari asosan zamburug‘lar, kam hollarda bakteriyalar. Nihollar ular yer yuzasida paydo bo‘lguncha kasallanadi, yoki paydo bo‘lishi bilan birdaniga kasallanadi. Ikkilamchi holatda ayrim hollarda o‘simlik tirik qoladi, lekin kuchsizlangan holatda bo‘ladi. Nihollarning kasallanishi to‘p qalinligini kamaytiradi (siyrak bo‘lib qoladi). 3. Ildiz chirish tipidagi kasalliklarda o‘simliklarning suv yutish (o‘zlashtirish) qobiliyati pasayadi. Asosiy kasallik qo‘zg‘atuvchilar- zamburug‘lar hisoblanadi, lekin bakteriyalar ham patologik jarayonda qatnashishi mumkin. Qo‘zg‘atuvchilar yosh ildizlarga ham, to‘liq rivojlanadigan ildizlarga ham kirib boradi. Shuning

uchun kasallik butun o‘suv davri davomida rivojlanishi mumkin. Ildiz zaralanish natijasida o‘simlikka suv kirib kelishi (o‘zlashtirilishi) chegaralanadi. O‘simlik so‘liydi. Ko‘pchilik hollarda nobud bo‘ladi. 4. O‘simlik ildiz tizimining zaralanishi hisobiga suv va unda erigan moddalarning yuqoriga harakatlanadigan oqimining buzilish (so‘lish kasalliklari) kasallikni zamburug‘lar va bakteriyalar keltirib chiqaradi. Qo‘zg‘atuvchilar o‘tkazuvchi to‘g‘imalarni (ksilemani) egallaydi. O‘simlikka zarali ta’siri yuqoriga chiquvchi suv oqimining kamayishi va unga parazitning toksik moddalarini ajralib chiqishi. Kasallikni bakteriya va zamburug‘lar keltirib chiqaradi. 5. Qo‘zg‘atuvchi tomonidan fotosintezlovchi parenximani yemirilishi natijasida o‘simlik fotosintetik faolligini kamayishi hosining bir qismini yo‘g‘olishiga olib keladi. Kasallikni qo‘zg‘atuvchilarning barcha guruxlari keltirib chiqaradi- zamburug‘lar, bakteriyalar, viruslar, mikroplazmlar. Kasallikning asosiy belgisi (simtomi, alomati), ola-chiporlik (dog‘lar), barg palyoti (…………..), pustulalar, nekrozlar va boshqalar. 6. Parazitlarning faoliyati natijasida moddalar almashinuvining buzilishi, parazitlar moddalar almashinuvini shunday o‘zgartiradiki, bunda o‘simlik parazit uchun kerak bo‘ladigan birikmalarni sintezlash qobiliyatini ta’minlaydi. Bu tipdagi kasalliklar qo‘zg‘atuvchisi- zamburug‘lar, viruslar, bakteriyalar. Ayrim holatlarda parazit xo‘jayrani o‘sishi yoki bo‘linish jarayonini stimulyasiya qiladi, buning hisobiga to‘qimalarning turli xil proliferasiyalari yuzaga keladi. Parazitlarni o‘simlikka ta’sir qilishning boshqa usullari ham mavjud, masalan reproduktiv jarayonlarning buzilishi. Masalan, ko‘pchilik qorakuya zamburug‘lari gullarni, meva tugunlarini yemiradi, ayrim viruslar zararlangan o‘simliklarda sterillikni keltirib chiqaradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning o‘simlikka ta’sir qilish yullari shu narsaga guvohlik beradik, fitopatogenlar o‘simlik hayot faoliyati jarayonida chuqur buzilishlarga olib keladi. (keltirib chiqaradi). Evolyusiya va parazitizm tiplari. Yer yuzida yashaydigan barcha organizmlar oziqlanish usuliga ko‘ra ikkita guruxga bo‘linadi.- avtotroflar va geterotroflar. Avtotroflar fotosintez jarayonida organik

moda hosil qilish qobiliyatiga ega. Geterotroflar o‘zining organizmda organik moda hosil qila olmaydi va ular avtotroflar hosil qiladigan organik moddalar hisobiga oziqlanadi. Shuning uchun ular energiya manbai sifatida avtotroflardan ma’lum bir bog‘liqlikda bo‘ladi. Organik moddani ishlatish usuli bo‘yicha barcha geterotroflar to‘rtta guruxga bo‘linadi: obligat saprotroflar, obligat parazitlar, fakultativ (shartli) parazitlar, fakultativ saprovitlar. Obligatlar saprofitalr uchun faqat saprotrof hayot tarzi xos, ya’ni o‘lik o‘simliklar yoki tuproq organik moddasi bilan oziqlanadit. Obligat parazitlar faqat o‘simlik tirik to‘qimalar hisobiga yashaydi va tabiiy sharoitda saprotrof yashash tarzi kechirish qobiliyatiga ega emas, lekin laboratoriya sharoitida maxsus oziqa mhitlarida obligat parazitlarning ko‘pchiligini o‘stirishga erishilgan. Obligat parazitlarga un shudring, zang, qorakuya, soxta un shudring va boshqa kasalliklar qo‘zgatuvchilari kiradi. Fakultativ saprootroflar odatda parazitik hayot tarzini amalga oshiradi, lekin ular saprotrof sifatida ham mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan, olma qo‘tiri qo‘zgatuvchisi (parsha) (Venturia inaegualis (Cke) Wint.) butun o‘suv davri dasomida barg va mevalarni zaralab parazit siatida rivojlanadi va barg xazonlikdan keyin saprotrof sifatida rivojlanadi vash u bilan bu yilgacha o‘zining hayotchanligini saqlab qoladi. Fakultativ parzitlar ham saprotrof ham parazitlik hayot tarzini kechiradi. O‘simlikka o‘tib ular parazitir hayot kechiradi, o‘simlik nobud bo‘lgandan keyin qolgan organik moddani saprotrof sifatida ishlatadi. Fakultativ parazitlar uzoq vaqt saprotrof oziqlanishi mumkin va faqat ma’lum bir sharoitda o‘simlikning tirik to‘qimasini o‘simlikka o‘tish jarayoni odatda o‘simlik uchun noqo‘lay sharoitda amalga oshadi-patogenlar o‘simlikning kuchsizlangan, latlangan, eski to‘qimalarni egallaydi. Parazitlik darajasi diagramma ko‘rinishida yozilishi mumkin. Obligat saprotroflar 100% saprotrof geterotrof hayot kechiradi, fakultativ parazitlar 75 % saprotrof geterotrof va 25 % parazit hayot kechiradi, fakultativ saprotroflar 25 % saprotrof va 75 % parazit va obligat parazitlar 100% parazit hayot tarzini boshdan kechiradi. Obligat parazitlar saprotrof oziqlanish tipii mavjud emas. Ularda 100 % parazitoziqlanish tipii. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, o‘simliklar